logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. NAFAS FIZIOLOGIYASI

NAFAS FIZIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

755.0673828125 KB
Ko'chirib olish
NAFAS FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Nafas haqida tushuncha. Nafas havosining tarkibi. 2. O‘pka havosining hajmi. Qoldiq havo. O‘pk ventilyasiyasi. Nafas olish tiplari. 3. Gazlarning qonda tashilishi. Gazlarning parsial bosimi va tarangligi. To‘qimalarda gaz almashinuvi. 4. Nafasning boshqarilishi. Turli sharoitdagi nafas va organizmning kislrrod bilan ta’minlanishi xususiyatlari. Jismoniy ish paytidagi nafas. Pasaygan atmosfera bosimida nafas olish. YUqori atmosfera bosimida nafas olish. Sun’iy nafas oldirish. 5. Kislorodga talab. Gipoksiya. 1. Nafas haqida tushuncha Organizmning atmosferadagi muhitdan kislorodni olib, karbonat angidrid gazi va suv bug’larini chiqarishini nafas olish deyiladi. Nafas bir qancha jarayonlar yig indisi bo’lib, organizm tirikligi uchun zarur bo’lgan moddalar almashinuvining muhim bir qismi-gazlar almashinuvidan iborat. Organik moddalar-uglevod, yog’ va oqsillarning oksidlanish jarayoni nafas bilan chambarchas bog’langan. Nafas natijasida organizmning tiriklik faoliyatini ta’min etadigan energiya hosil bo’ladi, qaysiki makroergik moddalarning qayta sintezlashida ishlatiladi. Nafas quyidagi bir-biri bilan bog’langan qismlardan iborat: 1) tashqi nafas, yoki o’pka ventilyatsiyasi (tashqi muhit va o’pka alveolalari orasidagi gazlar almashinuvi); 2) alveolyar havo bilan qon kapillyarlari orasidagi gazlar almashinuvi; 3) qon tomonidan kislorod va karbonat angidridini tashilishi; 4) qon kapillyarlari va organizmning to’qimalari orasidagi gazlar almashinuvi; 5) hujayralarda yoki to’qimalardagi nafas olish. Odamning nafas yo’llari ko’krak bo’shlig’ida joylashgan o‘pka, nafas yo’llari (burun bo’shlig’i, traxeya, bronxlar) dan tashkil topib, o‘pka bo‘shlig‘ini atmosfera havosi bilan bog’laydi. Unga ko’krak qafasi va nafas mushaklari ham kiradi. Havo burun orqali og’iz va traxeyaga kirib undan o‘ng va chop bronxlarga o‘tadi. Bronxlar daraxtsimon tarmoqlangan bo‘lib, havoni bronxiolalar va ulardan o‘pka pufakchalari - alveolalarga yetkazib beradi. Alveolalar devori epiteliyal va tayanch biriktiruvchi hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, qon kapillyarlar to‘ri bilan o‘ralib olingan. Bu kapillyarlar va alveolalar devorlari orqali alveolalar va qon orasida gazlar almashinuvi muntazam o‘tib turadi. Havoning alveolalarda yangilanishi ko’krak qafasi harakati tufayli o’tadi, bu harakatlar qovurg’alararo nafas mushaklar va diafragma gumbazi tufayli amalga oshiriladi (4.1.1-rasm). 1.1-rasm. Nafas yo’llari. 1-burun bo’shlig’i, 2-og’iz bo’shlig’i, 3-burun-xalqum, 4-hiqildoq, 5- traxeya, 6-bronxlar, 7-o’pka, 8-diafragma. O’pka ko’krak qafasining qariyb hamma sathini egallab olgan. Ko’krak bo’shlig’ining ichki sathi va o’pkaning tashqi sathi seroz parda-plevra bilan qoplangan. O’pkani qoplab olgan plevraning visseral varaqi bevosita ko’krak bo’shlig’i devorini qoplovchi - pariyetal varaqga o’tadi. Bu varaqlar o’rtasida germetik yopiq oraliq bo’shlig’i - plevral bo’shliq mavjud va uning ichida suyuqlik ham bor. Nafas olish paytida diafragmaning mushak tolalari qisqaradi, natijada diafragma yassilanib, pastga tushadi; qorin bo’shlig’idagi a’zolar pastga, ikki yonga va oldinga itariladi; ko’krak bo’shlig’i ayniqsa vertikal yo’nalishda kengayadi. Turli odamlarning yoshiga va jinsiga, kiyimiga va mehnat sharoitisha qarab nafas olish yo qovurg’alararo mushaklar hisobiga-qovurg’a, yoki ko’krak bilan (ayollarda) nafas olish tipi - yo bo’lmasa diafragma hisobiga-diafragma, yoki qorin bilan (erkaklarda) nafas olish tipi - yuzaga chiqadi. Nafas olish tipi mutlaq doimiy bo’lmay, shu paytdagi sharoitga moslanishi mumkin. Masalan, odam ancha yuk orqalab ketayotganda ko’krak qafasi yuk uchun tayanch bo’lib xizmat qiladi, shuning uchun ham uni tana mushaklari va qovurg’alararo mushaklar umurtqa pog’onasi bilan birgalikda qimirlatmay ushlab turadi; faqat diafragma harakatlari tufayli nafas olinadi va chiqariladi. Homilador ayollarda diafragmaning pastga siljishi qiyinlashadi, shuning uchun ularda qovurg’alar bilan nafas olish tipi ustun turadi. Jismoniy mashqlar paytida, masalan halloslashda bir qancha qo’shimcha yoki yordamchi nafas mushaklari: yuqoridagi qovurg’alarni ko’taruvchi mushaklar, yelka kamarini va orqaga tortadigan yelka mushaklar nafas olish fazasida qatnashadi. Nafas olishda o’pkalarning nafas sathi oshadi, bosim esa tushadi va 0,26 kPa (2 mm sim.ust) ga teng bo’ladi. Shunday qilib, nafas olish, ya’ni o’pkaga havo kirishi uchun o’pka kengayishi kerak. O’pkaning kengayishiga ko’krak qafasining kengayishi sabab bo’ladi. Shundav qilib, nafas olish, ya’ni o’pkaga havo kirishi uchun o’pka kengayishi kerak. O’pkaning kengayishiga ko’krak qafasining kengayishi sabab bo’ladi. Nafas chiqarish natijasida moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti- karbonat angidrid va qisman suv bug’i o’pka orqali organizmdan tashqariga chiqariladi. Nafas chiqarish vaqtida ko’krak qafasining hajmi kichrayadi. Ko’krak qafasi hajmining kichrayishiga, o’pkaning torayish uchun harakat qilishi, qovurg’a tog’aylarining elastikligi, qorin tomondan diafragmaga bo’lgan bosim sabab bo’ladi. Kuchli nafas chiqarish vaqtida ichki qovurg’alararo mushaklar, oldingi qorin devori mushaklari va boshqa bir qancha mushaklar qisqaradi. Ko’krak qafasi torayib, o’pka kichrayganda undagi bosim atmosefra bosimiga qaraganda birmuncha ko’payadi va havoning bir qismi tashqariga chiqarib yuboriladi. Ko’krak qafasi kengayib-torayishi natijasida havoning o’pkaga kirishi va chiqishini quyidagi tajriba bilan ko’rsatish mumkin. Tagiga rezina parda tortilgan shisha idish olib, uning probkasi orqali uchiga rezina pufakcha yoki baqa o’pkasi o’rnatilgan shisha nay tushirib, rezina parda pastga tortilsa, shisha idishning hajmi kengayib, uning ichidagi rezina pufakcha yoki baqa o’pkasi ichiga havo kiradi va u ham kengayadi (Donders tajribasi). O’pkaga havoning kirishi ham shunday bo’ladi. Nafas chiqarishning dastlablci fazasida o’pkadagi bosim 0,40-0,53 kPa (3-4 mm simob.ust) ga teng, bu bosim atmosfera bosimidan salgina balandroq bo’lgani sababli havo o’pkadan tashqariga chiqariladi 2. Nafas havosining tarkibi Odam atmosfera hafosidan nafas oladi. Uning tarkibiga quyidagi gazlar kiradi; O2-20·94%, CO2-0·03%, N-79·03%. Nafas chiqaradigan havo tarkibiga esa O2-16·3%, CO2-4%, N-79·7% kiradi. Nafas chiqaradigan havosi tarkibi o’zgaruvchan bo’lib, moddalar almashinuvining intensivligi, nafasning tezligi va chuqurligiga bog’liq. Bunga organizmga kiradigan va chiqadigan havoning solishtirma tarkibi ham dalolat beradi. Alveolyar havosining tarkibi atmosfera havosi tarkibidan keskin farq qilishi tabbiy holdir, chunki nafas olingan havo alveolalari va qon orasida gazlar almashinuvida ishtirok etadi. Buning natijasida kislorod qonga va qondan esa karbonat angidrid muntazam diffuziya bo’lib turadi. Oqibatda, alveolyar havo tarkibida kislorodning miqdori kamayib, karbonat angidrid gazining miqdori esa ortadi. Shu vaqtning o’zida alveolyar havoning tarkibi quyidagicha ko’rinadi: O2- 14·2-14·6%, CO2-5·2-5·7% va N-79-80%. Alveolyar havo o’z tarkibi bilan organizmdan chiqaradigan havosidan ham farq qiladi, bu nafas chiqarish havosining tarkibida turli aralash gazlarning borligidan dalolat beradi. 3. O’pka havosining hajmi. Odam narmal nafas olgan vaqtda o’pkaga 500-600 ml havo kiradi va nafas chiqargan vaqtda shuncha havo tashqariga chiqariladi. Bu nafas olish havosi deyiladi. Odam 500 ml, nafas havosining ustiga yana qo’shimcha 1500 ml chamasi havo olishi mumkin ( qo’shimcha havo ), shuningdek tinch nafas chiqarishdan so’ng yana qariyib 1500 ml havoni nafasdan chiqara oladi ( zaxiraviy havo ). Zarur bo’lganda nafas harakatlarining hajmi nafas chiqarish tomoniga ham, nafas olish tomoniga ham o’zgara oladi, shu tufayli o’pkaga kiradigan havo hajmi oshadi. 3.1-rasm. O’pkadagi havo hajmlarining nisbatlari Chuqur nafas olingandan so’ng maxsus gazometr (spirometr) ga mundshtuk orqali chuqur nafas chiqarilsa, unga nafas havosi ham, rezerv havo ham, qo’shimcha havo ham kiradi, ya’ni o’rtacha, 500+1500+1500=3500 ml havo kiradi. Shu havoning hammasi o’pkaning tiriklik sig’imini tashkil qiladi. Yosh, jins, sog’liqqa va nafasni mashq qilishga qarab, tiriklik sig’imi turlicha bo’ladi. O’pkaning tiriklik sig’imi yigit-yalanglarda 3,5-4,5 l, ayollarda shundan taxminan 1/3 kam (3-3·5 l)dir. 4. Qoldiq havo Maksimal chuqur nafas chiqarilgandan so’ng o’pka hajmi havodan to’la qutilmaydi, unda qariyb 1000-1500 ml havo qoladi, u qoldiq havo deb ataladi. Odatdagicha, tinch nafas olish va chiqarishda o’pkada doimo qoldiq havo bilan rezerv (zahiraviy) havo bo’ladi. Murda o’pkasidagi havoning ko’pchilik qismini ikki tomonlama ochiq pnevmotoraks yo’li bilan chiqarib yuborish mumkin, chunki bunda o’pka to’qimasi butunlay bujmayadi. Ayni vaqtda o’pkadan chiqqan havo kollaps havosi deb ataladi. Zararli bo’shliq. Alveolalardan tashqari, havo yo’llari (hiqildoq, traxeya, bronxlar va bronxiolalar)da ham havo mavjud. Bu havo gaz almashinuvida qatnashmaydi, shuning uchun uni o’lik (yoki zararli) bo’shliq havosi deb atashadi. Zararli bo’shliq hajmi uncha katta bo’lmay, o’rta hisobda qariyb 140 ml ni tashkil qilsa ham, alvelolyar havo tarkibi nafasdan chiqqan havodan nega farq qilishini tushunmoq uchun zararli bo’shliqdagi havo miqdorini hisobga olish lozim. Tinch nafas olishda 500 ml nafas havosidan o’pka alveolalariga 500-140=360 ml kiradi. Tinch nafas olish va chiqarish vaqtida nafas chiqarilgandan keyin alveolalarda 1000 ml qoldiq havo bilan 1500 ml rezerv havo, ya’ni 2500 ml qolganligi uchun, har bir nafas olish paytida alveolar havoning hammasi emas, balki atigi qismi, ya’ni taxminan 1/7 qismi yangilanadi 5. O’pka ventilyasiyasi. O’pka vetilyasiyasi nafas olish va nafas chiqarish yo’li bilan amalga oshirilib alveolyar havoning tarkibi doimo yangilanadi. Tinch holatda nafas harakatining zudligi 1 daqiqa davomida 12-16 ga teng. Tinch holatda bu miqdor yana ham kamayishi mumkin (bir daqiqada 6 nafas harakati), ammo jismoniy mashq yoki mehnat natijasida nafas harakati 60 va undan ham ko’proq bo’lishi mumkin. Katta yoshdagi odamlarda o’pka ventilyasiyasining ko’rsatkichi 1 daqiqada 70-100 l ga teng. Odam tinch turgan vaqtda bir daqiqada 16-18 marta nafas oladi. Har bir nafas olganda 500 ml atmosfera havosi o’pkalarga kiradi. Agar bir daqiqadagi nafas soni har bir marta nafas olganda o’pkalarga kirgan havo miqdoriga ko’paytirilsa, o’pkalarning daqiqalik ventilyasiyasi kelib chiqadi. Tinch holatda o’pkalarning daqiqalik ventilyasiyasi 8-9 litrga teng. Masalan, bir daqiqada 16 marta nafas olinsa, har bir nafas olganda o’pkaga 500 ml havo kiradi, ya’ni 16·500=8000 ml. O’pka ventilyasiyasining daqiqalik hajmi ventilyasiyaning qanchalik samarali ekanligini to’la ta’riflab bermaydi. Ikki holda o’pka ventilyasiyasining daqiqalik hajmi 6 l ga teng deb faraz qilaylik. Birinchi holda odam daqiqaga 20 marta nafas olgan, har birining hajmi 300 ml. Ikkinchi holda 10 marta nafas olgan, har birining hajmi 600 ml. Zararli bo’shliq hajmi o’rta hisobda 140 ml ekanligi nazarda tutilsa, nafas olish chuqurligi 300 ml ga teng bo’lganda zararli bo’shliq ventilyasiyasiga nafas havosining taxminan 1/2 hajmi ketadi. Binobarin, har bir nafas olish paytida alveolalarga 300- 140=160 ml havo yetib boradi. 5.1.-rasm. Nafas olish va nafas chiqarish havosining tarkibi. Nafas olish chuqurligi 600 ml bo’lganda esa alveolarga 600-140=460 ml, ya’ni nafas havosining 3/4 hajmi yetib boradi. O’pka ventilyasiyasining daqiqalik hajmi 6 l ga teng bo’lganda birinchi holda alveolalar ventilyasiyasi 20x160=3,2 l ni, ikkinchi holda esa 10x460=4,6 l ni tashkil etadi. Shunday qilib, siyrak, lekin chuqur nafas ancha samarali bo’ladi, chunki bunda alveolalar yaxshiroq ventilyasiyalashadi. Keltirilgan misollar nafas gimnastikasining muhim amaliy ahamiyati borligini va undan maqsad-to’g’ri nafas olishga o’rganish ekanligini ko’rsatib turibdi. 6. Nafas olish tiplari. Ko’krak bilan nafas olish, diafragma yoki qorin bilan nafas olish va aralash tipda nafas olish farq qilinadi. Nafas olishni tiplarga bo’lganda qaysi mushaklarning nafas olishda qatnashuvi nazarda tutiladi. Erkaklar qorin bilan nafas oladi, xotinlar esa ko’kragi bilan nafas oladi. Ammo nafas olish doimiy bir xil bo’lmaydi, ish sharoitiga qarab o’zagaradi. Masalan, jismoniy mehnat bilan shug’ullanadigan xotinlar ko’krak bilan nafas olish o’rniga qorin bilan yoki aralash tipda nafas oladi. Nafas harakatlarini qayd qilish pnevmografiya deb, shunda hosil bo’ladigan egri chiziq pnevmogramma deb ataladi. 7. Gazlarning qonda tashilishi . Qon kislorodni alveolyar havodan tana to’qimalariga va karbonat angidridni tana to’qimalaridan o’pka alveolalariga yetkazib beradi. 8. Qonning gaz tashish funksiyasi. Qonning kislorodni nafas olish a’zolaridan to’qimalarga yetkazib berishi va ularda hosil bo’lgan karbonat angidridni tashqariga chiqarib yuborish uchun nafas olish a’zolariga keltirib berishi gaz tashish funksiyasi, ya’ni qonning nafas olish funksiyasi deyiladi. Arteriyalardan oqib borayotgan qon to’qima kapillyarlariga kelib, o’zidan kislorodni to’qimalarga beradi va ularda hosil bo’lgan karbonat angidridin olib, vena qoniga aylanadi. Nafas olish a’zolari kapillyarlaridan o’ta turib, qon o’zidan karbonat angidrini o’pkaga beradi va undagi kislorodni olib, arteriya qoniga aylanadi. Shunday qilib, qon nafas olish a’zolaridan kislorod olib, uni to’qimalarga yetkazib beradi va to’qimalardan karbonat angidrid olib, uni o’pkaga yetkazib beradi. Bu jarayon qonning nafas olish funksiyasi deyiladi. O’pka alveolalaridagi havo bilan qon orasida va to’qima bilan qon orasidagi gazlar almashinuvi diffuziya yo’li bilan bo’lib, karbonat angidridning parsial bosimi qonda ko’p, alveolarda esa kam bo’ladi. To’qimalarda bu holning teskarisi yuz beradi, ya’ni ularda qondagiga qaraganda kislorodning parsial bosimi kam va karbonat angidridning parsial bosimi ko’p bo’ladi. Gazlar suyuqlik bilan fizik va kimyoviy birikkan bo’ladi. Gazning suyuqliqda erish miqdori uning hajmi va bosimiga, suyuqliqning miqdori va haroratiga bog’liq. Gazning bosimi va suyuqliqning miqdori qonda ko’p hamda harorat qonda past bo’lsa, shuncha ko’p gaz suyuqlik bilan birlashadi. Agar suyuqlik ustida bir necha gaz aralashmasi bo’lsa, har qaysi gazning suyuqlikda erishi, shu gazning parsial bosimiga bog’liq bo’ladi. Gazning parsial bosimi gaz aralashmasidagi ayrim gazlarning bosimidan iborat bo’lgani uchun, gaz aralashmasining umumiy bosimi va tarkibiga qarab, ayrim gazning parsial bosimini aniqlash mumkin. Masalan, mu’tadil sharoitda havoning bosimi 760 mm. Bu havoning 21% ini kislorod tashkil etadi. Demak, kislorodning parsial bosimi orasida katta farq bo’lib, bu farq gazlarning bir tomondan ikkinchi tomonga o’tishiga sabab bo’ladi. 9. Gazlarning parsial bosimi va tarangligi . Suyuqlikda erigan gazlar uchun erkin gazlardagi «parsial bosim»ga mos keladigan «taranglik» termini qo’llaniladi. Bosim qaysi birliklar bilan ifodalansa, taranglik ham o’sha birliklar, ya’ni atmosferalar yoki simob ustuni yoki suv ustuni hisobidagi millimetrlar bilan ifodalanadi. Masalan, gaz tarangligi 100 mm simob ustuniga teng bo’lsa, suyuqlikda erigan gaz 100 mm bosim ostidagi erkin gaz bilan muvozantda turganini ko’rsatadi. Erigan gaz tarangligi erkin gazning parsial bosimiga teng kelmasa, muvozanat buziladi. Shunday qilib, umumiy bosimning gazlar aralashmasidagi har bir gazga to’g’ri keladigan qismi parsial bosim deb ataladi. Buni yana bir misol bilan tushuntirib beramiz (4.9.1-jadval). Ma’lumki, atmosfera havosining tarkibida kislorod, karbonat angidrid va azot bor, shu bilan birga unda kislorodning 20·94% karbonat angidridning 0·03% va azotning 79·03% ekanligi ma’lum. Shu gazlardan har birining parsial bosimi qancha? Atmosfera bosimi simob ustuni hisobida 760 mm ga teng. Modomiki havo bosimi 760 mm ning 20·94% iga teng bo’lsa, simob ustuni hisobi bilan 159 mm ga baravar bo’ladi. Azotning parsial bosimi atmosfera bosimining 79·03% iga baravar keladi va simob ustuni hisobi bilan 600·8 mm ga teng bo’ladi. Atmosfera havosida karbonat angidrid juda kam-hammasi bo’lib 0·03%. Shu sababli karbonat angidrning parsial bosimi ham simob ustuni hisobi bilan taxminan 0·2 mm ga baravar bo’ladi. Arteriya va vena qonida kislorod hamda karbonat angidrid miqdori va parsial bosimni 4.9.1-jadvaldan ko’rish mumkin. 4.9.1-jadval Gazlarning miqdori (hajm jihatdan % bilan) Gazlarning parsial bosimi (mm simob ustuni bilan) O 2 CO 2 O 2 CO 2 Arteriya qoni 19 52 90 40 Vena qoni 12 58 40 46 Modomiki, tashqaridan olinadigan kislorodni to’qimalarga yetkazib beradigan va to’qimalarda hosil bo’ladigan karbonat angidridni tashqariga chiqarib yuboradigan narsa qon ekan, bu gazlarning qon bilan qanday birikishini bilish katta ahamiyatga ega. 10. To’qimalarda gaz almashinuvi. Organizm hujayralari va to’qimalarining kislorod olib, karbonat angidrid chiqarishdan iborat murakkab, fiziologik jarayon to’qimalarning nafas olishi deyiladi. Bu jarayonlar yoki reaksiyalar natijasida ma’lum miqdorda energiya hosil bo’ladi. To’qimalarning nafas olishi dissimilyasiya shakllarining biri bo’lib, moddalar parchalanishi natijasida hosil bo’lgan energiya hisobiga butun tiriklik jarayonlar (tirik moddaning yangilanishi, to’qimalarning o’sishi va taraqqiy etish, mushaklarning qisqarishi, bezlarning shira chiqarishi va h.k) sodir bo’ladi. Yuqorida aytib o’tkanimizdek, ko’p hujayralar kislorod olib, karbonat angidrid chiqaradi. Turli hujayralar har xil miqdorda kislorod sarf qiladi. Bezlar, buyrak va bosh miya yarim sharlari boshqa a’zolarga qaraganda ko’proq kislorod sarf qiladi. Bir to’qimaning o’zi har xil miqdorda kislorod sarflaydi. Bunda kislorod sarfi to’qimaning kam yoki ko’p ishlashiga bog’liq. To’qima qancha ko’p ishlasa, shuncha ko’p kislorod sarf bo’ladi. To’qima hujayralari va kapillyarlardagi qon orasida gazlar almashinuvi diffuziya yo’li bilan o’tadi. Bu jarayonning sodir bo’lishi uchun to’qimada kislorodning parsial bosimi qondagiga qaraganda kam, karbonat angidridning parsial bosimi esa ko’p bo’lishi kerak. To’qimalarda sarf etilgan kislorod miqdori, bir tomondan, a’zoning ishiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, bu a’zoning qon bilan ta’min etishiga va qondagi kislorodning parsial bosimiga bog’liq. Bu omillarning hammasi turg’un bo’lmay o’zgarib turadi. Kislorodning to’qimalarga kirishi ularda bo’ladigan oksidlanish jarayonlarini ta’minlaydi. Bu jarayonlarning mexanizmi hali yaxshi aniqlangan emas. So’ngi vaqtdagi ma’lumotlarga qaraganda, moddalarning oksidlanishi uch xil yo’l bilan vujudga keladi: 1) moddaga kislorod qo’shilishi; 2) ularning vodorod yo’qotishi; 3) elektron ajratishi. To’qimalarda oksidlanish jarayonlarining vujudga kelishi haqidagi hozirgi zamon tushunchalari amerikalik olim Genri Svan tadqiqotlariga asoslangan. Uning tekshirishlariga qaraganda, hujayralarda moddalarning oksidlanishi ulardan vodorod ajralib chiqishi bilan sodir bo’ladi. Organik moddalarning vodorod ajralishi hisobiga oksidlanishi kislorodsiz ham vujudga kela oladi. Buning uchun vodorodni ajratadigan maxsus ferment-degidraza va vodorodni qabul qilib oladigan modda (akseptor) bo’lishi shart. Moddalar almashinuvi natijasida hujayralarda hosil bo’ladigan har xil organik molekulalar shunday akseptor rolini o’ynay oladi. Bu kislorodsiz (anaerob) oksidlanish jarayoni akseptorlar vodorodga tuyingandan keyin to’xtaydi. Oksidlanish reaksiyalarini oxiriga yetkazish uchun akseptorlar o’zlaridan vodorodni ajratib chiqarishi kerak. Bu esa kislorodli sharoitda vujudga keladi: kislorod vodorod bilan birikib, suv hosil qiladi (4.10.1- rasm). Qon aylanish katta doirasining kapillyarlaridan o’tayotgan qon o’zidagi kislorodning hammasini bermaydi. Arterial qonda qariyb 20 hajm % kislorod bor, venoz qonda esa taxminan 12 hajm % O2 bo’ladi. Shunday qilib, 20 hajm % kisloroddan to’qimalar 8 hajm % ni, ya’ni qondagi jami kislorodning 40% ni oladi. 10.1-rasm. O’pka va to’qimalarda gaz almashinuvi . Arterial qondagi kislorodning to’qimalar oladigan va prosentlar bilan ifodalanadigan miqdori kislorodning utilizasiya koeffisenti deb ataladi. Bu ko’rsatich bir qancha fiziologik sharoitlarga qarab o’zgaradi. Organizm tinch turganda bu koeffisent 30-40% ga teng. Og’ir jismoniy ish bajarilganda mushaklardan ketayotgan venoz qondagi kislorod miqdori kamayib, 8-10% gacha tushadi. Demak, kislorodning utilizasiya koeffisenti oshib, 50-60% gacha yetadi. Ishlamay turgan kapillyarlar to’qimaning ishlashi tufayli ochilib, to’qimalarga qonning tez o’tishini ta’minlaydi. Sut kislotasi bilan karbonat kislotaning ko’p hosil bo’lishi (buning natijasida gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi susayadi va to’qimalarga kislorod tezroq diffuziyalanib o’tadi) ham utilizasiya koeffisentini oshiradi, nihoyat ishlayotgan mushaklarda haroratning ko’tarilishi va hujayrada sodir bo’ladigan fermentativ hamda energetik jarayonlarning kuchayishi kislorod utilizasiyasini oshiradi. Shunday qilib, to’qimalarga kislorod yetkazib berilishi oksidlanish jarayonlarining jadalligiga qarab boshqariladi. 11. Nafasning boshqarilishi. Nafas mushaklarining kelishib ritmik ravishda qisqarishini ta’minlaydigan va tashqi muhitning hamda organizm ichki muhitining o’zgaruvchan sharoitga nafasni moslashtiradigan asab hujayralari yig’indisi nafas markazi deb ataladi. Nafas olishning boshqarilishi (regulyasiyasi) nafas olish harakati, ko’krak qafasining kengayib-torayishi, chuqur yoki yuza nafas olish qisman ixtiyorimizga bog’liq bo’lsa ham, asosan, ixtiyorsiz bo’ladi. Nafas olish birinchi navbatda, asab tizimi orqali boshqarilishini rus olimlari N.A.Mislavskiy (1885) va M.V.Sergiyevskiy (1902) o’rganganlar. Bu olimlarning ma’lumotlariga ko’ra, nafas olishni boshqarib turadigan markaz uzunchoq miyada o’rnashgan. Agar bu markaz shikastlansa, nafas mushaklari falajlanadi va nafas to’xtab qoladi. Nafas markazidan yuqorida yotgan markaziy asab tizimi qismlari olib tashlaganda yoki ular shikastlanganda nafas olish saqlansa ham uning harakateri o’zgaradi. Shunga asoslanib, ko’p olimlar bosh miyaning yuqori qismlarida «nafas oliy asab markazlari» bo’lishi kerak deyishadilar. Fiziologlarning ishlariga qaraganda nafas olish va tomirlarni harakatga keltirish markazlari bilan bosh miyaning yuqori qismlari orasida o’zaro funksional bog’lanish bo’ladi. Ko’p olimlar nafas markazini o’zaro bir-biri bilan bog’langan nafas olish va nafas chiqarish markazlaridan iborat deb hisoblaydilar. Uzunchoq miyadagi ikki xil hujayralar o’zaro mahkam bog’langan bo’lib, kelishib ishlaydi. Nafas olish regulyasiyasida bosh miya po’stlog’ining bevosita ishtirok etishi keyingi tekshirishlarda isbot qilindi. Nafas olish boshqarilishida bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ining qatnashuvi shu bilan ham ifodalanadiki, umr bo’yi nafas olishga taalluqli ko’pgina shartli reflekslar hosil bo’ladi. Shunday qilib, nafas markazining «chegaralari» uzunchoq miya doirasidan chiqib, bosh miya po’stlog’iga ham boradi. Shu sababli «nafas markazi» degan tushunchaga markaziy asab tizimining hamma sohalari qo’shiladi. Normal nafas olish markaziy asab tizimidagi o’sha sohalarning kelishib ishlashiga bog’liq. Nafas mushaklarining innervasiyasi . Uzunchoq miyadagi nafas markazi orqa miya kulrang moddasining oldingi shoxlarida joylashgan va nafas mushaklarini innervasiyalaydigan motoneyronlarga impulslar yuboradi. 3-4 buyin segmentlarining oldingi shoxlarida joylashgan motoneyronlarning o’siqlaridan diafragmal asablar hosil bo’ladi, bular diafragma faoliyatini innervasiya qiladi. Orqa miya ko’krak bo’limining oldingi shoxlarida joylashgan harakatlantiruvchi neyronlarining o’siqlaridan qovurg’aaro asablar hosil bo’ladi, bular qovurg’aaro mushaklarni innervasiyalaydi. Orqa miya ko’krak va bo’yin segmentlari orasidan kesilganda qovurg’alar yordamida nafas olishning to’xtashi, diafragma yordamida nafas olishning esa saqlanib qolishi shundan tushuniladi, chunki diafragma asabining harakatlantiruvchi yadrosi orqa miyaning kesilgan joyidan yuqorida bo’lib, nafas markazi bilan diafragma o’rtasidagi bog’lanishni saqlab turadi. Orqa miya uzunchoq miya ostidan kesilsa, nafas olish taqqa to’xtaydi va organizm bo’g’ilishdan halok bo’ladi. Biroq, orqa miya bunday kesilganda burun va hiqildoqning bevosita uzunchoq miyadan chiqadigan asablari bilan innervasiyalanuvchi yordamchi nafas mushaklari qisqarishni bir necha vaqt davom ettirib turadi. Nafasning reflektor boshqarishi . Nafas markaziga ta’sir etadigan yetuk fiziologik mexanizm – reflektor mexanizmdir. Nafas olish boshqarilishida o’pkaning ichki yuzasidan boshlanuvchi reflekslar katta ahamiyatga ega. Bu reflekslarning yuzaga chiqishda adashgan asabning markazga intiladigan, o’pka devorlarida tugaydigan tolalari qatnashadi. Nafas olish (insprasiya)da o’pka kengayib, devorlari cho’ziladi. O’pka devorlarining cho’zilishi esa adashgan asab tolalarining oxirlariga ta’sir etib, bularda qo’zg’alish jarayoni kelib chiqadi. Qo’zg’alish nafas markaziga borib, uning faoliyatini susaytiradi. Natijada tormozlangan nafas markazidan nafas mushaklariga qo’zg’ovchi impulslar kelmay qoladi va nafas mushaklari bo’shashadi, ko’krak qafasi pastga tushadi, hajmi kichrayadi va o’pkadan havo chiqariladi. O’pka avvalgi holatiga qaytib, alveolalar devori cho’zilishdan to’xtagach, adashgan asabdagi markazga intiluvchi tomirlarning oxirlari qo’zg’almay qo’yadi, binobarin, nafas markazining faoliyati susaytirishdan to’xtaydi. Nafas markazi susaytiruvchi impulslar olmasligi natijasida yana qo’zg’aladi va odam yana nafas oladi. Shunday qilib, nafas olish go’yo o’z-o’zidan idora etiladi: nafas olish nafas chiqarishga sabab bo’ladi, nafas chiqarish esa nafas olishga sabab bo’ladi. Masalan, o’pka qon tomirlari va boshqa a’zolarda o’rnashgan reseptorlardan nafas markaziga intiluvchi asab tolalari orqali juda ko’p impulslar kelib turadi. Nafas markazi gumoral qitiqlagichlarga ham nisbatan sezgir bo’ladi. Organizmda va nafas markazining o’zida ham hosil bo’lgan karbonat angidrid nafas markazini qitiqlaydi. O’pkada o’rnashgan sezuvchi asab uchlari o’pka kengayganda, ya’ni nafas olish vaqtida qitiqlanadi va ta’sirot sayyor nafas olish markazidan ko’krak qafasini toraytiruvchi mushaklarga kelib, ko’krak qafasini toraytiradi va nafas chiqariladi. Kuchli nafas chiqargan vaqtda o’pka torayib, yana sezuvchi asab qitiqlanadi va ta’sirot nafas markaziga boradi. Bunda nafas markazi qitiqlanib, ta’sirot ko’krak qafasini kengaytiruvchi mushaklarga o’tadi va ko’krak qafasi kengayib nafas olinadi. Shunday qilib, nafas olish refleks yo’li bilan nafas chiqarishga sababchi bo’ladi. Bundan tashqari, uyqu arteriyasining ikkiga ajralish yerida o’rnashgan reseptorlar ham nafas olishda ishtirok etadi. Agar tomirlarda qon bosimi ko’tarilib ketsa, yuqoridagi reseptorlar qitiqlanib, nafas olish to’xtaydi, qon bosimi pasayganda esa nafas olish tezlashadi. Shuningdek, tomirlarda o’rnashgan va kimyoviy moddalarga sezgir maxsus reseptorlar qon tarkibining o’zgarishi bilan ta’sirlanib, nafas olishni o’zgartirishiga sababchi bo’ladi. 12. Turli sharoitdagi nafas va organizmning kislorod bilan ta’minlanishi xususiyatlari. Jismoniy ish paytidagi nafas. Nafasning asosiy vazifasi organizmga kislorod yetkazib berish va karbonat angidridni chiqarib tashlash bo’lganidan u, birinchi navbatda, moddaalar almashinuvining shiddatiga qarab o’zgaradi. Organizm tinch turgan vaqtda nafas olish sekin va yuzkai, ish qilganda esa chuqur va tez bo’ladi. Jismoniy ish va sport bilan shug’ullanganda kislorod iste’mol qilish bir daqiqada 100 ml ortganda qonning daqiqalik hajmi taxminan 800-1000 ml ko’payishi hisoblab topilgan. Odam tinch turganda kislorod iste’mol qilish bir daqiqaga 250-300 ml ga, ish vaqtida esa 4500-5000 mlga yetishi mumkin. Jismoniy ish vaqtida sistolik hajm uch hissa (70 dan 200 ml gacha) yurakning qisqarishlar chastotasi 2 va hatto 3 baravar ortgani (daqiqaga 70 dan 150 gacha va hatto 200 martagacha urgani) uchun ham shunchalik ko’p kislorod tashib berilishi mumkin. Jismoniy mashqlar va jismoniy ish vaqtida qon hujayralarining qon depolaridan chiqishi va terlash tufayli qondagi suv kamayishi, buning natijasida esa qonning quyuqlanishi va gemoglobin konsentrasiyasining ko’tarilishi, binobarin, qonning kislorod sig’imi ortishi uning kislorod tashishini oshiradi. Jismoniy ish bajarilayotganda o’pka ventilyasiyasini va qonning daqiqalik hajmini oshiradigan sabablardan biri shuki, to’qimalarda sut kislotasi to’planib qonga o’tib turadi. Ayni vaqtda qondagi sut kislotasi mushaklar tinch turgandagi 5- 22 m2% o’rniga 50-100 va hatto 200 m2% ga yetishi mumkin. Sut kislotasi karbonat kislotani natriy va kaliy ionlari bilan bog’lanishdan mahrum qiladi, shuning natijasida qondagi karbonat angidrid tarangligi oshib, nafas markazi bevosita va refleks yo’li bilan qo’zg’aladi. Zo’r berib ishlayotgan mushaklarga kislorod yetishmay qoladi va sut kislotasining bir qismi parchalanishning oxirgi mahsulotlari bo’lgan karbonat angidrid hamda suvgacha oksidlana olmaydi, shuning uchun mushaklar bilan ish bajarilayotganda sut kislotasi yig’ilib qoladi. Bunday holatni A.Xill kislorod, qarzdorlik deb ataydi. Mushaklar bilan juda jadal ish bajarilayotganda, masalan, sportchilar g’oyat og’ir musobaqalarda qatnashganda kislorod qarzdorlik paydo bo’ladi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanadigan paytda mushaklardagi teri-mushak reseptorlar (proprioreseptorlar)ning ta’sirlanishi nafas va qon aylanishini kuchaytiradigan signal bo’lib qoladi. Bu vaqtda nafas olishning har qanday kuchayishida shu reflektor komponent qatnashadi. Mushaklar bilan bajariladigan bir ish ko’p marta takrorlanganda mushak proprioreseptorlarining ta’sirlanishi tufayli nafas olish shartsiz refleks yo’li bilan o’zgarishidan tashqari, shartli refleks yo’li bilan ham kuchayadi va tezlashadi. Nafas olishning bunday moslashuvchi o’zgarishlari odatdagi ishni bajarishdan oldingi signallar ta’sirida paydo bo’ladi va ishning bajarilishini osonlantiradigan o’zgarishlarni, ya’ni to’qimalarining kislorod bilan ta’minlanishini, kuchaytiruvchi va sut kislotasining to’planishiga to’sqinlik qiluvchi reaksiyalar kompleksini vujudga keltiradi. Shunday qilib, jismoniy mashg’ulotlar vaqtida mushaklar ishlayotganda, birinchidan, organizmda ro’y beruvchi kimyoviy o’zgarishlar-karbonat angidrid va almashinuvda, reflektor ta’sirlar o’pka ventilyasiyasini oshiradi. Jismoniy ish bajarib o’rgangan odamning nafas olishi jismoniy ish qilib o’rganmagan odamning nafas olishidan katta farq qiladi. Jismoniy ish qilib, sport bilan doimo shug’ullanadigan kishilarda o’pka ventilyasiyasining ko’payishi, asosan, chuqur nafas olish hisobiga bo’ladi. Jismoniy ish qilib o’rganmagan kishilarda esa nafas olishning tezlashishi natijasida o’pka ventilyasiyasi oshadi. 13. Pasaygan atmosfera bosimida nafas olish Pasaygan atmosfera bosimida nafas olish muammosi baland uchish va baland tog’ cho’qqilariga ko’tarilishda katta amaliy ahamiyatga ega. 4000-6000 m balandlikda tog’, yoki balandlik kasalligining simptomlari paydo bo’lishi mumkin. Bu kasallik og’ir gipoksiya (to’qimalarda kislorod miqdorining kamayishi) uchun xarakterli belgilar bilan ta’riflanadi. Odam maxsus ballonga ulangan niqobni yuziga tutib, kislorodga boy gaz aralashmasidan nafas olsa, tog’ kasalligi 11000- 12000 m balandlikda ham ro’y bermaydi. Kislorod qo’shilmasa, odam bunday balandlikda turaolmasdi. Balandlikda kislorod yetishmasligidan tashqari, qon va to’qimalarda karbonat angidrid yetishmasligi, ya’ni gipokapniya ham organizmga yomon ta’sir etadi. Qonda kislorod yetishmasligi karotid sinus xemoreseptorlarini ta’sirlab, nafas olishni tezlatadi, natijada karbonat angidrid alveolyar havodan, demak, qondan ham chiqib ketadi, shuning uchun gipokapniya vujudga keladi. Karbonat angidridi yentishmasligi nafas markazining qo’zg’aluvchanligini paysatiradi, shu sababli nafas olish organizmning kislorodga ehtiyojini qondiradigan darajada kuchaymaydi. Nafasga olinayotgan havoga ozgina (3% gacha) SO2 qo’shilgach balandlik kasalligida organizm holati sezilarli darajada yaxshilanadi. Atmosfera bosimining o’zgarishi ham nafas olishga ta’sir etadi. Shuning uchun baland tog’ sharoitida nafas olishni o’rganish juda katta amaliy ahamiyatga ega. Odam yuqoriga ko’tarilgan sari uning nafas olishi og’irlasha boshlaydi, chunki atmosfera bosimi kamayib boradi. Shu bilan birga, havoda kislorod ham kamayadi. Havoda kislorodning parsial bosimi kamayganda qon qisqa vaqt ichida yetarli miqdorda kislorod biriktirib ololmaydi. Turli atmsofera bosimida kislorodning parsial bosimini va qonning kislorodga to’yishini 4.13.1.-jadvaldan ko’rish mumkin. 4.13.1-jadval Balandlik, km 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Atmosfera bosimi, mm simob ustuni bilan 460 680 600 530 460 405 355 310 270 250 170 Tashqi havoda kislorodning parsial bosimi 159 140 125 110 98 85 74 65 56 48 36 Alveolalardagi havoda kislorodning parsial bosimi 105 90 70 62 50 45 40 35 30 - - Arteriya qonining kislorod bilan tuyinishi (%) 95 94 92 90 85 75 70 60 50 - - Odam organizmi 760 mm va shunga yaqin bosimda hamda kislorodning parsial bosimi 150-159 mm bo’lgan sharoitda yashashga o’rganib qolgan. Balandlikka ko’tarilishi bilan atmosfera bosimi kamayadi. Buning natijasida kislorodning parsial bosimi ham kamayadi. Bu esa alveolalardagi havoda kislorodning parsial bosimi kamayishiga sababchi bo’ladi. Alveolalarda kislorod bosimining kamayishi nafas olishni buzadi. Qonga yetarli miqdorda kislorod kirmay qoladi, ya’ni qonda kislorod miqdori kamayib ketadi (gipoksemiya), kapillyardagi qonda kislorodning parsial bosimi pasayadi. Buning natijasida kislorodning qondan to’qimalarga o’tishi qiyinlashadi, to’qimalarning kislorodga bo’lgan ehtiyoji to’la qoplanmaydi. Qonda kislorodning kamayishiga har bir a’zo har xil reaksiya beradi. Markaziy asab tizimi va ayniqsa bosh miya yarim sharlarining po’stlog’i eng sezgir a’zodir. Yurak bilan jigar esa kislorodning yetishmasligiga eng chidamli a’zolar hisoblanadi. 3000 m balandlikka ko’tarilganda o’pka ventilyasiyasi kuchayadi, yetarli miqdorda kislorodni to’qimalarga yetkazib berish uchun qon depolaridagi eritrositlar umumiy qonga ko’p miqdorda qo’shiladi va shu yo’l bilan organizmning kislorodga bo’lgan ehtiyoji birmuncha qondiriladi. 3000-4000 m dan ham baland ko’tarilganda bu mexanizmlar yordam bermay qoladi va bu vaqtda kasallik holati - balandlik kasalligi vujudga keladi. Balandlik kasalligi yoki tog’ kasalligi faqat balandlikkagina bog’liq bo’lmasdan, kishining o’rganmaganligi va uning individual xususiyatlariga ham bog’liqdir. Tog’ kasalligi, aksari balandlikka ko’p kuch sarf qilib, tez ko’tarilish vaqtida vujudga keladi. Charchash, uyqusizlik, ortiq darajada isib ketish yoki sovuq yeyish, hayajon, tog’ kasalligini kuchaytiradi. Tog’ kasalligining alomatlari, shulardan iborat: nafas olish va yurak urishi tezlashadi, bosh aylanadi va og’riydi, quloq jaranglaydi, ish qobiliyati pasayadi, kishi tez charchaydigan bo’lib qoladi, ko’ngil ayniydi, ranggi oqarib ketadi. I.M.Sechenovning ma’lumotlariga qaraganda, alveolalarda kislorodning parsial bosimi doim xavf tug’diradi. Organizmni kam kislorodli havo bilan nafas olishga o’rgatish juda katta ahamiyatga ega. Bu vaqtda qonda eritrositlar miqdori ko’payadi, o’pka ventilyasiyasi kuchayadi, to’qimalar, ayniqsa, asab to’qimasi kam kislorodga chidamli bo’ladi. Ma’lumki, mu’tadil sharoitda nafas olganda tashqi havo qonda ma’lum darajada erigan bo’ladi. Havoda bosim ko’paysa, organizmda erigan gazlarning miqdori ham ko’payadi. Atrofdagi bosim sekin-asta pasayib borganda organizmda erigan ortiqcha gaz diffuziya yo’li bilan to’qimalardan qonga o’tadi undan o’pka orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Agar yuqori bosimdan past bosimga tez o’tadigan bo’lsa yoki atrofdan bosim birdan kamayib ketsa, qonda va to’qimalarda gaz pufakchalari hosil bo’ladi. Bu gaz pufakchalari kattalashib, gaz probkalarini hosil qiladi va tomirlarni bekitib, qon o’tkazmay qo’yadi. Gaz pufakchalari, aksari, teri ostidagi yog’ to’qimalarida, suyaklarda, bo’g’inlarda, asab tizimida hosil bo’ladi. Baland tog’ sharoitida uzoq vaqt turilganda, masalan: baland tog’li joyda yashaganda (endemik kishilar) odam kislorodning past parsial bosimiga o’rganib qoladi (akklimatizasiya). Bu, bir necha omillarga bog’liq; 1) qondagi eritrositlar soni ko’payadi, demak, qonning kislorod sig’imi ortadi; 2) o’pka ventilyasiyasi kuchayadi; 3) kislorod yetishmasligiga organizm to’qimalari, jumladan markaziy asab tizimining sezgirligi pasayadi. Qon ishlanishning kuchayishi, shuningdek qon depolaridagi qonning umumiy aylanishga ko’proq qo’shilishi natijasida eritrositlar soni ko’payadi. Qonda eritrositlarning yosh shakllari-retikulositlar sonining ortishi va ko’mik massasining ko’payishi qonning ko’proq ishlanayotganidan guvohlik beradi. 15000 m balandlikdagi havo bosimi 80 mm simob ustuniga teng. Bunday sharoitda hatto kislorod asbobi (baloni) yordamida toza kisloroddan nafas olinganda ham alveolyar havodagi kislorodning porsial bosimi me’yordagidan past bo’lib, qonga yetarlicha kislorod o’tishini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun stratosferada, ayniqsa, kosmosda uchish uchun ichidagi bosim zarur darajada saqlanib turadigan germetik kabinalar individual germetik skafandrlar kerak. Asab tizimi va uning oliy bo’limi – bosh miya po’stlog’i atmosfera bosimining pasayishiga javoban organizm chidamini oshiradi, ya’ni fiziologik jarayonlarning borishini o’zgargan tashqi sharoitga moslashtiradi. Odam mashq qilgandan keyin 4000-5000 m balandlikda tura oladigan va hatto tog’ kasalligining ko’ngilsiz sezgilarini boshdan kechirmasdan yanada balandroqqa ko’tarila oladigan bo’ladi. Masalan, Elbrusga borgan ekspedisiya mashq qilishdan keyin 5000 m dan ortiq balandlikka ko’tarilgan. Everestga borgan ekspedisiya 8400 m balandlikka ko’tarilgan. 14. Yuqori atmosfera bosimida nafas olish. Yuqori atmosfera bosimi sharoitida, ya’ni suv ostida odam qoni tarkibida, to’qima va hujayra suyuqliklarida erigan gazlarning miqdori ko’payadi. Ayniqsa, azot gazi erigan holda miyaning qon tomirlarida to’planadi. Agar odam bunday sharoitdan juda tezlik bilan mo’’tadil bosimli sharoitga o’tsa, erigan azot gazi mayda pufakchalarga aylanib, qon tomirlarini to’sib qo’yadi va kesson kasalligi yuzaga keladi. 15. Gipoksiya. Organizmning kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi gipoksiya deb ataladi. Gipoksiyaning to’rt turi: gipoksemiya, anemiya, damlanma va gistotoksiya mavjud. Arterial havodan qonga yetarlicha kislorod o’tmasligi gipoksemik gipoksiyaga sabab bo’ladi. Qonning kislorod biriktirish xossasi susayishi, ya’ni qonda kislorod sig’imining kamayishi anemik gipoksiyaga sabab bo’ladi. Gemoglobin kamayganda (anemiyalarda), boshqa moddalarni biriktirib olganda (masalan, is gazidan zaharlanganda), metgemoglobin hosil bo’lganda (nitritlar, ferrosianidlar, asetanilid va boshqa moddalardan zaharlanganda shunday holat kelib chiqadi. Damlangan gipoksiya qon aylanishining umumiy kamchiligida kapillyarlarda qonning sust harakatlanishi natijasida (yurak va tomirlarning kasalliklarida) vujudga keladi. Gistotoksik gipoksiya to’qimalar kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmaganda (to’qimalarning oksidlovchi fermentlari nofaol bo’lganda, masalan, ular sianidlardan zaharlanganda) paydo bo’ladi. Dastlabki ikki sababdan biri bilan kelib chiqqan gipoksiyada qondagi kislorod miqdori kamayadi, ya’ni qon kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmaydi (gipoksemiya), qon kislorod bilan yetarlicha to’yingan bo’lishi mumkin, lekin to’qimalarga kislorod yetishmaydi. Gipoksiyada organizmda nafas olish va qon aylanishi bir qancha o’zgarishlarga uchraydi, ular moslanish uchun ahamiyatli. Masalan, qonda kislorod yetishmaganda tomirlardagi refleksogen zonalarning xemoreseptorlari qo’zg’alib, o’pka ventilyasiyasi refleks yo’li bilan ortadi, yurak faoliyati kuchayadi va tezlashadi, demak, daqiqalik hajm ortadi, taloqdan va boshqa qon depolaridan umumiy qon aylanish doiralariga ko’proq qon qo’shiladi, kapillyarlar ochiladi. Gipoksiyada modda almashinuvining oksidlanib ulgurmagan mahsulotlari to’qimalarda to’planib, nafac olish va qon aylanishining asab markazlarini qo’zg’atishi ham boyagi o’zgarishlar paydo bo’lishiga yordam beradi. Gipoksiya sababi uzoq vaqt ta’sir etsa (masalan, juda baland joyda uzoq vaqt turilsa, shuningdek yurak faoliyatining ba’zi buzilishlarida) qondagi eritrositlar va gemoglobin shunga moslanib ko’payib ketadi. Agar organizm kislorod bilan yaxshiroq ta’minlansa, gipoksiya barham topadi. Nafas olish, qon aylanishi va qon tarkibining moslashuv o’zgarishi gipoksiyani yo’qotish uchun yetarli bo’lmasa, uning yuqorida ko’rsatilgan og’ir belgilari paydo bo’laveradi. Bu belgilar, avvalo, kislorod yetishmasligiga ayniqsa sezgir bo’lgan markaziy asab tizimi funksiyasi buzilishi simptomlari bilan xarakterlanadi. Og’ir gipoksiyada avvaliga maslikni eslatuvchi holat – gallyusinasiyalar (aldamchi his, soxta sezgi-haqiqatda yo’q narsani his qilish, sezish, tasavvur qilish va bunga ishonish belgilari) paydo bo’ladi, so’ng talvasa tutadi, ko’z tinadi, kishi dambadam o’zidan ketib turadi, nihoyat, kishi butunlay hushdan ketadi. Ayni vaqtda qon aylanishi va nafas olishni boshqaruvchi asab markazlari holatining buzilishi natijasida nafas olish va qon aylanishi buziladi: kishi yuza (kalta) nafas oladi, tomirlarda qon yaxshi yurishmaydi, shuning natijasida qo’l-oyoq ko’karadi (sianoz) puls zaiflashadi va qon bosimi pasayadi. Nafas olish va qon aylanishining buzilishi o’z navbatida asab markazlarining holatini yanada ko’proq yomonlashtiradi, bu esa gipoksiyaning og’ir xillarida tez o’limga olib keladi. Gipoksiyaning aytilgan turlaridan gipoksemik gipoksiya faqat past atmosfera bosimida uchraydi, sog’lom odamlarda kuzatiladi va fiziologlar tekshiradigan hodisalarga kiradi. Gipoksiyaning qolgan turlari esa patofiziologlar va klinisistlar o’rganadigan patologik hodisalarga kiradi. 16. Sun’iy nafas oldirish Zaharlanish, suvga cho’kish, o’pkaga yot moddalar kirib qolish hodisalari natijasida yurak ishlab tursa ham nafas olish to’xtab qolishi mumkin. Bunday vaqtlarda odamga sun’iy nafas oldiriladi. Sun’iy nafas oldirish uchun avval nafas yo’llari yot moddalardan tozalanadi, so’ngra odam o’z holiga nafas ola boshlaguncha sun’iy nafas oldiriladi (4.16.1-rasm). Qon aynalishi buzilishi yoki asabiy hayajon natijasida nafas olish to’xtab qolsa, nafas markazini refleks yo’li bilan qo’zg’atishga harakat qilinadi. Buning uchun sovuq suv sepiladi, ko’krak ustiga hul latta qo’yiladi, teri ishqalanadi, amiak hidlatiladi. Agar bu narsalar yordam bermasa, biror latta bilan tilni ushlab, har 3-4 soniyada uni tortib va bo’shatib turish yoki sun’iy nafas oldirish kerak bo’ladi. Sun’iy nafas oldirish tabiiy nafas to’xtaganda yoki bemorning hayotini tahlika ostida qoldirish darajasigacha buzilganda sun’iy nafasga ehtiyoj tug’iladi. Sun’iy nafas suvga cho’kkan, bug’ilgan, elektr toki, issiq va oftob urgan hamda zaharlangan vaqtda amalga oshiriladigan birinchi yordamdir. Sun’iy nafas berishdan oldin ozor chekkan kishining og’iz burni sulak, shilliq va boshqalardan tozalanadi. Harakatlanishiga xalaqit beradigan kiyim kechagi yechib qo’yiladi, «og’izdan og’izga» yoki «og’izdan burunga» nafas berishda doka yoki boshqa yupqa gazlamadan foydalaniladi. Bemor chalqanchasiga yotqizilib kuragi ostiga yostiqsimon narsa qo’yiladi va nafas berish bilan birga yurak tashqi tomonidan massaj qilinadi. Og’izga nafas berilganda burun yopib turiladi, burunga nafas berilganda og’iz yopib turiladi va har nafas bergandan so’ng og’izdan yoki burundan og’iz olinadi va yana takrorlanadi. Suvga cho’kkan kishiga yordam berish uchun yordam berayotgan kishining tizzasiga suvda cho’kkan kishi qorni bilan yotqiziladi, yuqori nafas yo’llari va medadan suv oqib tushishi uchun boshi pastga osiltirib qo’yiladi. Suv chiqarib yuborilgandan keyin darhol yuqoridagi sun’iy nafas oldirish usuli amalga oshiriladi. 4.16.1-rasm. Sun’iy nafas oldirish. I-suvga cho’kkan odamning nafas yo’lidagi suvni chiqarish usuli, II-«og’izdan-og’izga» nafas berish usuli, III-«og’izdan-burunga nafas berish usuli» Adabiyot 1. Nuritdinov E.N. Odam fizologiyasi. Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 2. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001, 409 s. 3. Uest Dj. Fiziologiya d ы xaniya, osnov ы . M., 1988, 410 s. 4. SHmidt R., Tevs M. Fiziologiya cheloveka (per s angl v 3 x tomax), 1996, 843 s. 5. Tkachenko B.I. Osnov ы fiziologii cheloveka. S.P. 1994, v 2-x tomax. 6. Yonn B., West Respiratori physiology the essentiges 50, 1995, 392 s.

NAFAS FIZIOLOGIYASI Reja: 1. Nafas haqida tushuncha. Nafas havosining tarkibi. 2. O‘pka havosining hajmi. Qoldiq havo. O‘pk ventilyasiyasi. Nafas olish tiplari. 3. Gazlarning qonda tashilishi. Gazlarning parsial bosimi va tarangligi. To‘qimalarda gaz almashinuvi. 4. Nafasning boshqarilishi. Turli sharoitdagi nafas va organizmning kislrrod bilan ta’minlanishi xususiyatlari. Jismoniy ish paytidagi nafas. Pasaygan atmosfera bosimida nafas olish. YUqori atmosfera bosimida nafas olish. Sun’iy nafas oldirish. 5. Kislorodga talab. Gipoksiya.

1. Nafas haqida tushuncha Organizmning atmosferadagi muhitdan kislorodni olib, karbonat angidrid gazi va suv bug’larini chiqarishini nafas olish deyiladi. Nafas bir qancha jarayonlar yig indisi bo’lib, organizm tirikligi uchun zarur bo’lgan moddalar almashinuvining muhim bir qismi-gazlar almashinuvidan iborat. Organik moddalar-uglevod, yog’ va oqsillarning oksidlanish jarayoni nafas bilan chambarchas bog’langan. Nafas natijasida organizmning tiriklik faoliyatini ta’min etadigan energiya hosil bo’ladi, qaysiki makroergik moddalarning qayta sintezlashida ishlatiladi. Nafas quyidagi bir-biri bilan bog’langan qismlardan iborat: 1) tashqi nafas, yoki o’pka ventilyatsiyasi (tashqi muhit va o’pka alveolalari orasidagi gazlar almashinuvi); 2) alveolyar havo bilan qon kapillyarlari orasidagi gazlar almashinuvi; 3) qon tomonidan kislorod va karbonat angidridini tashilishi; 4) qon kapillyarlari va organizmning to’qimalari orasidagi gazlar almashinuvi; 5) hujayralarda yoki to’qimalardagi nafas olish. Odamning nafas yo’llari ko’krak bo’shlig’ida joylashgan o‘pka, nafas yo’llari (burun bo’shlig’i, traxeya, bronxlar) dan tashkil topib, o‘pka bo‘shlig‘ini atmosfera havosi bilan bog’laydi. Unga ko’krak qafasi va nafas mushaklari ham kiradi. Havo burun orqali og’iz va traxeyaga kirib undan o‘ng va chop bronxlarga o‘tadi. Bronxlar daraxtsimon tarmoqlangan bo‘lib, havoni bronxiolalar va ulardan o‘pka pufakchalari - alveolalarga yetkazib beradi. Alveolalar devori epiteliyal va tayanch biriktiruvchi hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, qon kapillyarlar to‘ri bilan o‘ralib olingan. Bu kapillyarlar va alveolalar devorlari orqali alveolalar va qon orasida gazlar almashinuvi muntazam o‘tib turadi. Havoning alveolalarda yangilanishi ko’krak qafasi harakati tufayli o’tadi, bu harakatlar qovurg’alararo nafas mushaklar va diafragma gumbazi tufayli amalga oshiriladi (4.1.1-rasm).

1.1-rasm. Nafas yo’llari. 1-burun bo’shlig’i, 2-og’iz bo’shlig’i, 3-burun-xalqum, 4-hiqildoq, 5- traxeya, 6-bronxlar, 7-o’pka, 8-diafragma. O’pka ko’krak qafasining qariyb hamma sathini egallab olgan. Ko’krak bo’shlig’ining ichki sathi va o’pkaning tashqi sathi seroz parda-plevra bilan qoplangan. O’pkani qoplab olgan plevraning visseral varaqi bevosita ko’krak bo’shlig’i devorini qoplovchi - pariyetal varaqga o’tadi. Bu varaqlar o’rtasida germetik yopiq oraliq bo’shlig’i - plevral bo’shliq mavjud va uning ichida suyuqlik ham bor. Nafas olish paytida diafragmaning mushak tolalari qisqaradi, natijada diafragma yassilanib, pastga tushadi; qorin bo’shlig’idagi a’zolar pastga, ikki yonga va oldinga itariladi; ko’krak bo’shlig’i ayniqsa vertikal yo’nalishda kengayadi. Turli odamlarning yoshiga va jinsiga, kiyimiga va mehnat sharoitisha qarab nafas olish yo qovurg’alararo mushaklar hisobiga-qovurg’a, yoki ko’krak bilan (ayollarda) nafas olish tipi - yo bo’lmasa diafragma hisobiga-diafragma, yoki qorin bilan (erkaklarda) nafas olish tipi - yuzaga chiqadi. Nafas olish tipi mutlaq doimiy bo’lmay, shu paytdagi sharoitga moslanishi mumkin. Masalan, odam ancha yuk orqalab ketayotganda ko’krak qafasi yuk uchun tayanch bo’lib xizmat qiladi, shuning uchun ham uni tana mushaklari va

qovurg’alararo mushaklar umurtqa pog’onasi bilan birgalikda qimirlatmay ushlab turadi; faqat diafragma harakatlari tufayli nafas olinadi va chiqariladi. Homilador ayollarda diafragmaning pastga siljishi qiyinlashadi, shuning uchun ularda qovurg’alar bilan nafas olish tipi ustun turadi. Jismoniy mashqlar paytida, masalan halloslashda bir qancha qo’shimcha yoki yordamchi nafas mushaklari: yuqoridagi qovurg’alarni ko’taruvchi mushaklar, yelka kamarini va orqaga tortadigan yelka mushaklar nafas olish fazasida qatnashadi. Nafas olishda o’pkalarning nafas sathi oshadi, bosim esa tushadi va 0,26 kPa (2 mm sim.ust) ga teng bo’ladi. Shunday qilib, nafas olish, ya’ni o’pkaga havo kirishi uchun o’pka kengayishi kerak. O’pkaning kengayishiga ko’krak qafasining kengayishi sabab bo’ladi. Shundav qilib, nafas olish, ya’ni o’pkaga havo kirishi uchun o’pka kengayishi kerak. O’pkaning kengayishiga ko’krak qafasining kengayishi sabab bo’ladi. Nafas chiqarish natijasida moddalar almashinuvining oxirgi mahsuloti- karbonat angidrid va qisman suv bug’i o’pka orqali organizmdan tashqariga chiqariladi. Nafas chiqarish vaqtida ko’krak qafasining hajmi kichrayadi. Ko’krak qafasi hajmining kichrayishiga, o’pkaning torayish uchun harakat qilishi, qovurg’a tog’aylarining elastikligi, qorin tomondan diafragmaga bo’lgan bosim sabab bo’ladi. Kuchli nafas chiqarish vaqtida ichki qovurg’alararo mushaklar, oldingi qorin devori mushaklari va boshqa bir qancha mushaklar qisqaradi. Ko’krak qafasi torayib, o’pka kichrayganda undagi bosim atmosefra bosimiga qaraganda birmuncha ko’payadi va havoning bir qismi tashqariga chiqarib yuboriladi. Ko’krak qafasi kengayib-torayishi natijasida havoning o’pkaga kirishi va chiqishini quyidagi tajriba bilan ko’rsatish mumkin. Tagiga rezina parda tortilgan shisha idish olib, uning probkasi orqali uchiga rezina pufakcha yoki baqa o’pkasi o’rnatilgan shisha nay tushirib, rezina parda pastga tortilsa, shisha idishning hajmi kengayib, uning ichidagi rezina pufakcha yoki baqa o’pkasi ichiga havo kiradi va u ham kengayadi (Donders tajribasi). O’pkaga havoning kirishi ham shunday bo’ladi.

Nafas chiqarishning dastlablci fazasida o’pkadagi bosim 0,40-0,53 kPa (3-4 mm simob.ust) ga teng, bu bosim atmosfera bosimidan salgina balandroq bo’lgani sababli havo o’pkadan tashqariga chiqariladi 2. Nafas havosining tarkibi Odam atmosfera hafosidan nafas oladi. Uning tarkibiga quyidagi gazlar kiradi; O2-20·94%, CO2-0·03%, N-79·03%. Nafas chiqaradigan havo tarkibiga esa O2-16·3%, CO2-4%, N-79·7% kiradi. Nafas chiqaradigan havosi tarkibi o’zgaruvchan bo’lib, moddalar almashinuvining intensivligi, nafasning tezligi va chuqurligiga bog’liq. Bunga organizmga kiradigan va chiqadigan havoning solishtirma tarkibi ham dalolat beradi. Alveolyar havosining tarkibi atmosfera havosi tarkibidan keskin farq qilishi tabbiy holdir, chunki nafas olingan havo alveolalari va qon orasida gazlar almashinuvida ishtirok etadi. Buning natijasida kislorod qonga va qondan esa karbonat angidrid muntazam diffuziya bo’lib turadi. Oqibatda, alveolyar havo tarkibida kislorodning miqdori kamayib, karbonat angidrid gazining miqdori esa ortadi. Shu vaqtning o’zida alveolyar havoning tarkibi quyidagicha ko’rinadi: O2- 14·2-14·6%, CO2-5·2-5·7% va N-79-80%. Alveolyar havo o’z tarkibi bilan organizmdan chiqaradigan havosidan ham farq qiladi, bu nafas chiqarish havosining tarkibida turli aralash gazlarning borligidan dalolat beradi. 3. O’pka havosining hajmi. Odam narmal nafas olgan vaqtda o’pkaga 500-600 ml havo kiradi va nafas chiqargan vaqtda shuncha havo tashqariga chiqariladi. Bu nafas olish havosi deyiladi. Odam 500 ml, nafas havosining ustiga yana qo’shimcha 1500 ml chamasi havo olishi mumkin ( qo’shimcha havo ), shuningdek tinch nafas chiqarishdan so’ng yana qariyib 1500 ml havoni nafasdan chiqara oladi ( zaxiraviy havo ). Zarur

O'xshashlar

Nafas olish fiziologiyasi
QON FIZIOLOGIYASI
AYIRUV FIZIOLOGIYASI
ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI
QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI