logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. QON FIZIOLOGIYASI

QON FIZIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

463.84765625 KB
Ko'chirib olish
QON FIZIOLOGIYASI . Reja: 1. Qon tizimi haqida tushuncha; 2. Odamda qon miqdori va tarkibi; 3. Qonning hosil bo‘lishi; 4. Qonnin g funksiyalari; 5. Qonning shaklli elementlari va ularning tuzilishi, soni va funksiyasi; 6. Qonning fizik kimyoviy xossalari; 7. Qon guruhlari; 8. Qonning ivishi; 9. Mushak faoliyatida qondagi o‘zgarishlar: miogen leykotsitoz, eritrotsitoz, trombotsitoz. 1. Qon tizimi haqida tushuncha Qon, limfa va to’qima suyuqligi tanani barcha hujayra va to’qimalarni yuvib turuvchi organizmning ichki muhitini tashkil qiladi. Organizmning ichki muhitiga hujayra ichidagi va hujayra tashqarisidagi suyuqlik kiradi. Hujayra tashqarisidagi suyuqlik o’z navbatida hujayralararo va tomirlar ichidagi (qon va limfa) suyuqliklarga bo’linadi. Odam tanasi massasining o’rtacha 60% ni suv tashkil qiladi. Shundan 35% hujayra ichidagi va 25 % hujayra tashqarisidagi suyuqlikdir. Qon hujayra tashqarisidagi suyuqlikning tarkibiy qismi bo’lib, uning miqdori tana massasining o’rtacha 6,5-7% ni tashkil qiladi. Shundan qon zardobi tana massasining 4,5-5% ni tashkil etadi. Odam organizmi qancha yosh bo’lsa, tana massasining ko’proq qismini - 65-70 % ni suyuqlik tashkil qiladi. Bu yosh organizmda moddalar almashinuvi jarayoni keksalardagiga nisbatan ancha faol o’tishini ta’minlaydi. Organizmning ichki muhiti, ya’ni yuqoridagi suyuqliklarning miqdori, kimyoviy tarkibi, osmotik bosimi va barcha fizik-kimyoviy xususiyatlari nisbiy doimiydir. Bu nisbiy doimimylik xususiyati gomeostaz deyilib, u hujayralar va to’qimalarning mu’tadil ish faoliyati uchun qulay sharoit hisoblanadi. Ichki muhitning nisbiy doimiyligi organizmning ko’pchilik a’zolari tizimi (asab-endokrin, ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, ayirish kabilar) ning birgalikdagi faoliyati orqali ta’minlanadi. Shuning uchun ham organizmning barcha hujayralari, to’qimalari, a’zolari va tizilmalari yaxlit bir butun bo’lib, ular ish faoliyatida bir-biri bilan mustahkam bog’langan. 2. Odamda qon miqdori va tarkibi Qon – qizil rangli yopishqoq, ta’mi tursh tabiiy bo‘lib, ikki qismdan tashkil topgan: qon zardabi (plazmasi) va shaklli elementlar : eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar (2.2.1 – 2.2.2 - rasmlar). 2.1.- rasm . Odam qonining tarkibi . Odamda qonning miqdori tana og’irligining o’rtacha 7% ni (5-9% gacha o’zgarib turadi) tashkil qiladi. Qonning miqdori va uning tarkibi to’xtovsiz doimiy o’zgaradi, lekin nisbiy doimiyligi bilan ajralib turadi. Mu’tadil sharoitda, odam tinch turganda hamma qon ikki qismga ajraladi. Bir qismi tana bo’ylab aylanib turadigan qon bo’lib, umumiy hajmining 40-45% ni tashkil etadi. Uni aylanib turuvchi qon deb ataladi. Qolgan qismi a’zolarda (depoda) saqlanadi, uni zaxiraviy qon deb ataladi. Zaxiraviy qon taloq kapilyarlarida, jigarda va teri osti kletchatkalarida zaxira bo’lib deyarli aylanishdagi qonga qo’shilmaydi. Tana haroratining ko’tarilishi, mushak ishi, bug’ilish, zaharli gaz bilan nafas olganda kuchli hayajonlanganda (emosiyada), buyrak usti bezining po’stloq qavati gormoni –adrenalin yuborilganda, zaxiraviy qon hisobidan aylanishdagi qon miqdori oshadi. Organizmga suyuqlikning kirishi bilan qisqa muddat ichida umumiy qon miqdori oshadi, chunki ichak yo’llaridan so’rilgan suv qonga o’tadi. Organizmda suv yuqotilishi yoki qon yuqotish natijasida qonning miqdori vaqtincha kamayadi. Aylanishdagi qonning tez suratda yuqotilishi shaklli elementlarning yuqotilishiga nisbatan xavfli hisoblanadi, chunki bunday tezlik bilan yuqotilgan qon umumiy qon bosimiga ham ta’sir etkazadi. 2.2.-rasm. Qonning shaklli elementlari. 1-eritrositlar; 2-8 leykositlarning har xil turlari Sekin hatto ko’p yo’qotilgan qon tez va kam yuqotilgan qonga nisbatan unchalik xavfli emas. Sekin yuqotilgan hamma eritrositlar 3/4 nisbati yo’qotilganda ham o’lim xavfi tug’ilmaydi. Arteriya qon tomirlaridan tez yuqotilgan umumiy qonning 1/3 – 1/2 nisbati o’limga olib keladi. Qon quyidagi muhim funlcsiyalarni bajaradi: 1. Qonning tashuvchilik funksiyasi Me’da-ichaklarda hazm bo’lgan oziq moddalar (oqsillar, yog’lar, karbonsuvlar, mineral tuzlar, vitaminlar, suv) qon va limfa tomirlariga so’rilib, qon orqali hujayralarga yetkaziladi. Shuningdek, qon o’pkadan kislorod qabul qilib, hujayralarga olib boradi. U yerda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va karbonat kislota qonga o’tadi. Ular qon orqali ayiruv va nafas olish a’zolariga yetkazilib tashqariga chiqarib yuboriladi. 2. Qon to’qimalar va a’zolar funksiyasini gumoral yo‘l qon orqali bilan boshqarilishida ishtirok etadi. Ichki sekretsiya (endokrin) bezlarida sintez qilingan gormonlar- biologik faol moddalar qonga o’tib, u orqali to’qima va a’zolarga yetkaziladi va ular asab tizimi bilan birga asab- gumoral boshqarilishni ta’minlaydi. 3. Qon organizmni himoya qilish immunitet funksiyasini bajaradi. Qon tarkibidagi leykositlari (oq qon tanachalari) organizmga kirgan mikroblarni yutish, parchalash va eritib yuborish xususiyatiga ega. Bundan tashqari, qon zardobida maxsus oqsil zarrachalari (antitelalar) bo’lib, ular mikroblarni bir-biriga yopishtiradi va eritib uuboradi. Shunday qilib, qonning immunitetik funksiyasi organizmning har xil yuqumli kasalliklardan saqlanishiga yordam beradi. 4. Qon tana haroratining nisbiy doimimyligini saqlashda ishtirok etadi. Qonning uzluksiz harakati orqali moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan issiqlik energiyasi tananing barcha qismlariga tarqalib, ulardagi harorat doimiyligini ta’minlaydi. .3. Qonning fizik – kimyoviy xossalari Qonning solishtirma og’irligi suvnikiga nisbatan bir oz kattaroq-1,050-1,060 ga teng. Qon zardobining solishtirma og’irligi 1,025-1,034, shaklli elementlarining solishtirma og’irligi 1,090 ga, ayollarda-1,053 ga teng. Qonning solishtirma og’irligi asosan eritrositlarga yoki gemoglobinga va qisman qon tarkibidagi suyuqlikka bog’liq. Masalan, organizm suv yuqotganda, ter ajralganda qonning solishtirma og’irligi oshadi, qon yo’qotganda esa solishtirma og’irligi tushadi. Suvning yopishqoqligi 1,0 deb qabul qilingan, qonning yopishqoqligi esa 5.0 ga teng. Qonning yopishqoqligi suvnikiga nisbatan yuqori bo’lishi tarkibidagi oqsil moddalar va shaklli elementlar, ayniqsa, eritrositlar miqdoriga bog’liq. Terlash, qusish va ich ketish natijasida odam organizmi ko’p suv yo’qotsa, qon quyuqlashadi, ya’ni qon zardobining miqdori kamayib, shaklli elementlarining miqdori ko’payadi. Bu esa qonning yopishqoqligi ortishiga sabab bo’ladi. Venoz qonda eritrositlarning shishishi kuzatilganda yopishqoqlik arterial qondagiga nisbatan yuqori bo’ladi. Davomli o’rtacha og’ir ishda yopishqoqlik pasayadi, o’ta og’ir jismoniy mashqlar vaqtida esa ko’tariladi. Qonning nisbiy osmotik bosimining doimiy bo’lishi katta biologik ahamiyatga ega, chunki to’qimalarda doimimy osmotik bosim saqlanishi uning hayotiy faoliyati uchun zarurdir. Osmotik bosimninng to’qimada favqulotda tez o’zgarishi uning faoliyati keskin buzilishiga hatto o’limga sabab bo’ladi. Bundan tashqari osmotik bosimning nisbiy doimiyligi qonda eritrositlarning butunligini saqlaydi. Mo’’tadil sharoitda odam va sut emizuvchi hayvonlar eritrositlarida, qon plazmasida, hujayra to’qimalarida va a’zolarida osmotik bosim 7,6 atmosferaga teng. Uning doimiyligini saqlashda osh tuzi – xlorid natriy (NaCL) bosh o’rinni egallaydi. Osmotik bosimning o’lchami uning turg’unligiga asoslangan usul bilan yoki qonning muzlash nuqtasi –00 dan pasayishi bilan aniqlanadi. Turg’unlik ko’rsatgichi grek alfaviti  (delta) bilan ifodalanadi. Odam qonida  0,560 (0,56-0,58), shunday qilib, qonning plazmasida molekulyar qonsentrasiya 0.3 gr-mol/ litrga teng. 4. Fiziologik eritmalar Fiziologik eritmalar (2.4.1-jadval) suniy eritmalar bo’lib, qon tarkibida uchraydigan ba’zi mineral tuzlar miqdoriga nisbatan yaqin tayyorlanadi. Ushbu eritmalar izotonik («izo»-birxil, «tonos»-bosim) eritmalar deyiladi. Uning osmotik bosimi qonnikiga teng (p 1 =p 2 ) bo’ladi. Agar fiziologik eritmalarning miqdori qonda uchraydigan mineral tuzlar miqdoridan yuqori bo’lsa, (p 1 >p 2 ) bunday eritma gipertonik eritma deyiladi va aksincha, eritmaning miqdori qonda uchraydigan mineral tuzlar miqdoridan past bo’lsa, bu eritma gipotonik eritma deyiladi (p 1 <p 2 ). Eritmada faqat umumiy ionlar miqdori emas, balki alohida ionlar miqdori ham muhim fiziologik ahamiyatga ega. Fiziologik eritmani issiq qonli hayvonlarga mos (37-38 0 ) qilib isitish lozim. 2.4.1. - rasm. Qon tarkibi. 2.4.2. – rasm. Turli osh tuzi NaCl konsentrasiyalarida eritrositning holati (gipotonik eritmada osmotik gemoliz ko’rsatilgan). I – izotonik eritma (0.9%NaCl): II – gipertonik eritma; III – gipotonik eritma. Fiziologik eritma tarkibi 2.4.1-jadval Modda Sovuq qonlilar uchun Ringer eritmasi Issiqqonlilar uchun Ringer eritmasi Lokka eritmasi Tirode eritmasi NaCL KCL CaCL NaHCO3 6.0-6.5 0.1 0.1 0.1 8.5-9.0 0.2 0.2 0.2 9.0 0.2 0.2 0.2 8.0 0.2 0.2 1.0 AgCL2 NaH2PO4 Glyukoza - - - - - - - - - 0.1 0.05 1.0 Fiziologik eritma tarkibida oqsil bo’lmagani uchun to’qimalarga tez shimiladi. Shuning uchun qonga yuborilayotganda unga arab yelimi – aqoqiyo qo’shiladi. .5. Gemoliz hodisasi Gemoliz eritrositlarning yorilishi. Ularning gemoliz sodir bo’lishiga qarshi ta’sir ko’rsatish qobiliyati uning barqarorligi-rezistentligi bilan belgilanadi. Eritrositlar qobig’i ko’pgina neytral tuzlar eritmalarini o’zidan o’tkazmaydi. Shu tufayli izotonik eritmalarni osh tuzi va eriydigan boshqa tuzlardan, glyukozadan va qamish shakaridan ham tayyorlansa bo’ladi. Ushbu eritmalarda eritrositlar buzilmaydi (2.4.2-rasm). Gipotonik eritmalarda plazmaga nisbatan bosim past bo’lganligi tufayli, suv eritrositlarning ichiga kiradi, natijada ular shishadi. Eritma past konsentrasiyada (NaCl eritmasi 0,44 % dan past) bo’lganida shishgan eritrositlar yoriladi. To’liq gemoliz sodir bo’lganda gemoglobin eritmasi qizil lak rangini hosil qiladi. Gipertonik eritmalarda osmotik bosim plazmaga nisbatan biroz baland bo’lganligi uchun suv eritrosit ichidan chiqadi, natijada eritrositlar burishib, tarkibiy qismi eritmaga chiqadi. Shunday qilib, gipotonik va gipertonik eritmalarda eritrositlar yoriladi, natijada gemoglobin eritmaga chiqadi, ya’ni osmotik gemoliz hodisasi sodir bo’ladi. Turli hayvonlarda eritrositlarning osmotik rezistentligi turlicha. Eritrositning yog’simon qobig’ini erituvchi har qanday modda-xloroform, efir, spirt, ut kislota va boshqalar gemolizni keltirib chiqarishi mumkin. Gemolizni keltirib chiqaradigan o’simlik va hayvon mahsulotlaridan olingan moddalar - gemolizin deb aytiladi. O’simlik gemoliziniga juda past konsentrasiyasi ham ta’sir qiladigan sanonin kiradi. Gemoliz qonda zaharlar ta’sir etganda ham sodir bo’ladi. Fiziologik sharoitda ham eritrositlar doimo buzilib turadi. Odam eritrositi umri 100-150 kundan oshmaydi va o’rtacha 30-40 kun yashaydi. Radioaktiv nur, ya’ni «nishonlangan» atom ta’sirida odam qonida eritrositlar 3-4 oy yashashi isbotlangan. Odam va yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda eritrositlarning buzilishi taloq va jigarda sodir bo’ladi. 6. Qonning faol reaksiyasi Qonning faol reaksiyasini vodorod (H+) va gidrooqsil (OH-) ionlarning miqdori belgilaydi. Bu reaksiyani vodorod ko’rsatkichi –pH ifodalaydi. Osmotik bosim va tuz ionlari konsentrasiyasining nisbati doimo bir xilda turishi bilan birga qon reaksiyasi ham doimo bir xilda turadi. Odam arterial qonining pH 7,4, venoz qonining pH esa karbonat kislotasi ko’proq bo’lganidan 7,35-Rh ning salgina o’zgarishlari (0,1-0,2 ga) ham uzoq davom etishi mumkin emas. Qonning o’zgargan faol reaksiyasi tezda tiklanmasa, organizm halok bo’ladi. Qon reaksiyasini saqlab turadigan eng asosiy omil – bu kislota-ishqor doimiyligidir. Qon reaksiyasining kislotali yoki ishqoriy bo’lib qolishi organizm faoliyatini buzib, uning normal suratda ishlashini izdan chiqaradi. Ammo sog’lom organizmning hayot faoliyati mo’’tadil holda bo’lsa, ba’zan ishqor va kislotalar birmuncha ko’p miqdorda kirganda ham, qon reaksiyasi deyarli o’zgarmaydi. Qonda bo’ladigan va qonning bufer moddalari deb ataladigan maxsus moddalar qon reaksiyasini doimo bir xilda saqlashga yordam beradi . Ana shu moddalar qonga kirgan kislota va ishqorlarning talaygina qismini neytrallaydi va shu bilan qon reaksiyasining o’zgarishiga to’sqinlik qiladi. Qonning bufer moddalariga gemoglobin, bikarbonatlar, fosfatlar va qon oqsillari kiradi. Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanganda, chuqur va ortiqcha nafas olganda, ba’zi bir kasalliklarda va shunga o’xshash hollarda qon reaksiyasi bir oz o’zgaradi. Jismoniy ish vaqtida sut kislotasi hosil bo’ladi, bu kislota qonga muntazam qo’shilib turadi. Ko’p jismoniy ish bajarganda qonga talaygina sut kislotasi o’tadi, bu esa pirovard natijasida qon reaksiyasini bir muncha o’zgartirishi mumkin. Jismoniy ish vaqtida pH odatda 0,1-0,2 dan ortiq kamaymaydi. Jismoniy ish to’xtatilgandan keyin qon reaksiyasi yana me’yor holga qaytadi. Qon reaksiyasining kislotali bo’lib qolishi asidoz deb ataladi. qon reaksiyasining ishqoriy bo’lib qolishi alkaloz deb ataladi. Shunday qilib, muhitning (pH) doimiyligi ayiruv a’zolarining ishi, eritrositlar va qon plazmasining tarkibi bilan ta’minlanadi. Qon plazmasining tarkibi RN reaksiyasining doimiyligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi va bufer tizimiga bog’liq. 7. Qonning bufer tizimi Qon faol reaksiyasining doimiyligi muhim biologik ahamiyatga ega, chunki hujayra ichida o’tadigan jarayonlar doimiy muhit sharoitida me’yorida o’tadi. Reaksiya doimiyligini ushlab turish qobiliyati buferlik bilan belgilanadi. Tarkibida kuchsiz yoki kam dissosiyalangan kislota va shu kislotaning ishqorli tuzi eritmasi, ishqoriylik namoyon qiladi. Birinchi qonning bufer tizimi bikarbonat tizimi hisoblanadi, chunki u ko’mir kislota va natriy yoki kaliyning bikarbonatlaridan tarkib topgan. Bu yerda K-konstantaning doimiy o’lchami, B-kaliy yoki natriy ionlarini bildiradi. Bu tizim qonning 7-9% lik buferlik qobiliyatini tashkil etadi. Modda almashinuvi jarayonida qonga kislota quyilganda, u bikarbonat bilan neytrallanadi, natijada ajralgan ko’mir kislota o’pkaning kuchli ventilyasiyasi natijasida chiqariladi, qaysiki u vodorod ionlari konsentrasiyasini oshirib, nafas markazini qitiqlaydi. Natijada ko’mir kislotaning bikarbonatga munosabati avvalgi holatiga qaytadi. Qonga ishqor kirishi natijasida kumir kislota neytrallanadi. Shu tufayli nafas markazi faoliyati zaiflashadi, upkada kumir kislotasining ajralishi pasayadi, ortiqcha bikarbonat buyrak orqali chiqariladi. Odatdagidek yana ko’mir kislota bikarbonatga nisbati tiklanadi. Bikarbonat miqdori qonda ko’mir kislotaga nisbatan 18 marta ko’p. Qonning buferlik hajmi ishqorga nisbatan kislota uchun yuqori. Buning biologik ahamiyati shuki, moddalar almashinuvi jarayonida ishqor kislotaga nisbatan kam hosil bo’ladi. Qonning ishqoriy tuzlari ishqor zaxiralarini hosil qiladi yoki zahiraviy ishqoriylik hosil qiladi. Qonning ishqoriy zahirasi tarkibida 5,5% CO2 gaz aralashini 100 ml qonga kirtish natijasida yutilgan hajmdagi ko’mir kislota bilan aniqlanadi. Me’yorda odam qonida ishqor zahirasi 100 ml qonda CO2 ning miqdori 55 dan 70 ml darajasida bo’ladi. Ishqoriy zahira ovqatlanishga ham bog’liq, o’simliklar mahsulotlari iste’mol qilinganda mushak faoliyati (mashq qilgan sportchilarda boshqa omillarga nisbatan 10% ga oshadi) oshadi. Qonning ikkinchi bufer tizimi fosfat tizimi hisoblanadi. Bunda fosfor kislotasining kaliyli yoki natriyli bir asosli tuzining ikki asosli tuziga nisbati olinadi: B-kaliy yoki natriy ionini bildiradi. Shuning uchun bikarbonat miqdori, erkin karbon kislota miqdoriga bog’liq. H2CO3+B2PO4 BH2PO4+BHCO3 Uchinchi bufer tizimi eng asosiysi – bu oqsil bufer tizimi hisoblanadi. Oqsil deyarli 3/4 qism karbon kislotani biriktiradi. Qon plazmasida anion va kationlar taxminan teng miqdorda va ortiqcha kationlar oqsil bilan ushlab turiladi. Plazma oqsili karbon kislotaga nisbatan juda past kislotali, shu tufayli erkin karbon kislota bilan reaksiya quyidagicha boradi: BP+H2CO3 HP+BHCO3 Bu yerda, B-natriy yoki kaliy ionini bildiradi, p-protein, oqsil. Gemoglobinning buferlik roli katta bo’lib, alohida ahamiyatga ega. Gemoglobin plazma oqimiga nisbatan 3 marta ko’p kationlarni biriktiradi. Qonga karbon kislotasi to’planganda u eritrositga o’tadi va gemoglobindan ishqoriy kationlarni oladi. Shuning uchun bikarbonatlar hosil bo’ladi. Ushbu jarayon ayniqsa oksigemoglobin tomonidan kislorodni yo’qotish paytida kuchayadi, qaysiki, gemoglobinga nisbatan 70 marta kuchli kislotali xususiyatga ega. Oqsil gemoglobin kuchsizroq kislotali gemoglobinga aylanadi. Gemoglobinga nisbatan kuchliroq, karbon kislotasi gemoglobindan ishqoriy kationlarni ajratib oladi: BHb+H2CO3 HHb+BCO3, B-kaliy yoki natriy ionini bildiradi.; Hb- gemoglobin. Plazma tarkibidagi oqsil gemoglobin miqdorini 3 marta oshiradi. Gemoglobinning bufer hajmi, plazma oqsili bufer hajmidan 10 marta ortiq. Qonda ishqor-kislotali muvozanat mavjud. Ba’zi sharoitda faol reaksiyaning kislotali tomonga siljishi-asidoz, masalan: mushakning shiddat bilan ishlashi yoki uning ishqor tomonga siljishi-alkaloz, masalan: o’pkaning kuchaygan ventilyasiyasi. Mushakning shiddat bilan ishlash imkoniyati ishqoriy zahiraga bog’liq. Masalan, sportchilarda qancha ishqoriy zahira ko’p bo’lsa, shuncha shiddat bilan ishlash imkoniyati paydo bo’ladi. Qushlar qonida buferlik darajasi katta bo’lsa, ular uzoq muddat suv tagida tura oladi. Masalan, o’rdak nafas yo’lini 8 daqiqa qisib suv tagida turganida ham qonning buferlik darajasi siljimaydi. 8. Qonning ivishi Qonning ivishi-organizmning muhim himoya reaksiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlardagi organizmni ortiqcha qon yo’qotishdan saqlaydi. Qonning ivish xususiyati o’zgarsa, ozgina jarohatlanish ham odam sog’ligiga katta xavf tug’diradi, chunki organizm ko’p qon yo’qotishi mumkin. .8.1. - rasm. Fibrinogenning erimaydigan tolali oqsil-fibringa aylanishi. Qonning ivishi - suyuq holatdan qon laxtaga aylanishi organizmning qon yo’qotishga to’sqinlik qiladigan muhim biologik himoya reaksiyasidir. Mayda qon tomirining jarohatlangan joyida qon laxtasi-tromb hosil bo’ladi, u tomirni berkitib, qon ketishini to’xtatadi. Odam qoni tomirdan chiqgach 3-4 daqiqadan keyin iviydi, 5-6 daqiqadan so’ng esa butunlay dirildoq laxtaga aylanadi. Qon tomirlarining ichki qavati shikastlanganda va qonning ivish xossasi ortganda butun organizmdagi tomirlar ichida ham qon ivib qolishi mumkin. Bu holda tromb qon tomirining ichida hosil bo’ladi. Qon ivishi plazmadagi oqsil-fibrinogenning fizik-kimyoviy holatining o’zgarishiga asoslanadi. Fibrinogen erigan shakldan erimaydigan shaklga o’tib, fibringa aylanadi va laxta hosil bo’ladi. 9. Qonni ivituvchi omillar. Qonning ivishi ko’p bosqichli, murakkab jarayondir. Unda talay omillar ishtirok etadi. Tabiiy sharoitda odamning qonida bu omillar faol holatda bo’lmaydi. Halqaro qo’mita qaroriga binoan qon ivish omillari yunon raqamlari bilan belgilanadi (2-jadval). I omil - fibrinogen,-qon plazmasining eng katta molekulali oqsili. Qon ivishi jarayonida zol holatidan suvda erimaydigan gel holatiga o’tadi. Qon ivishining mohiyati ham shunda. II omil - protrombin, glikoprotein- jigarda sintezlanadi. Tromboplastin ta’sirida faol ferment trombinga aylanadi. Trombin esa fibrinogenning fibringa aylanishi uchun zarur modda hisoblanadi; III omil – tromboplastin - hamma hujayralar membranasida uchraydigan fosfolipid; IV omil - kalsiy ionlari-qon ivishda ishtirok etadigan hamma fermentlarni faol bo’lmagan holatdan faol holatiga o’tishi uchun zarur; V va VI omil - praksellerin va akselerin-tromboplastin va trombin hosil bo’lishini tezlashtiradi; VII omil - prokonvertin-tromboplastin hosil bo’lishida ishtirok etadi; VIII omil - antigemofil A globulin-qon ivishining boshlanishida qon tromboplastini hosil bo’lishi uchun zarur. Kalsiy ta’sirida faollashadi. Yetishmovchiligi og’ir irsiy gemofiliyaga sabab bo’ladi; IX omil - antigemofil V globulin (Kristmas omili) – bu ham tromboplastin hosil bo’lishi uchun kerak. Yetishmovchiligi nasliy gemofiliyaga sabab bo’ladi. X omil - Styuart-Prauer omili-tromboplastin hosil bo’lishini tezlashtiradi; XI omil - tromboplastinning plazmadagi o’tmishdoshi yetishmovchiligi gemofiliyaga olib keladi; XII omil - Xegeman omili-glikoprotein, shikastlangan to’qimalar yuzasida faollashadi. Bunga XI- omil yordamlashadi; XIII omil – fibrinni me’yorida saqlanib turuvchi omil – suvda erimaydigan fibrin hosil bo’lishida ishtirok etadi. Xulosa qilib aytganda qonning ivivshi-organizmning muhim himoya reaksiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jarohatlanishlarda organizmni ortiqcha qon yo’qotilishdan saqlaydi. Qonning ivish xossasi o’zgarsa, ozgina jarohatlanish ham odam sog’ligiga katta xavf tug’diradi, chunki, organizm ko’p qon yo’qotishi mumkin. Demak, qonning ivishi-murakkab biologik jarayon bo’lib, bunda quyidagi omillar ishtirok etadi: qon plazmasidagi fibrinogen (oqsil modda) mayda zarrachalardan ingichka tolachalarga (fibringa) aylanadi. Fibrin tolachalari qon tomiri devorining jarohatlangan (kesilgan) joyida to’r hosil qiladi va unga qonning shaklli elementlari, ayniqsa trombositlar ilinib, to’siq hosil bo’ladi. Natijada qon oqishi to’xtaydi. Bu jarayonda qon tarkibidagi trombin fermenti, kalsiy ionlari, vitaminlar va qonning antigemofil omili muhim rol o’ynaydi. Sog’lom odamda qon 3-4 daqiqa ichida iviydi. Ba’zi odamlar qon plazmasining tarkibida qonning ivishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan biologik modda-antigemofil omil yetarli bo’lmaydi. Bu kasallik gemofiliya deb atalib, u nasldan-naslga, ya’ni ota-onadan bolaga o’tadi. Bunday odamlarda qon ivishi buziladi, natijada bexosdan burundan qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko’p qon kelishi, salgina jarohat tufayli ko’p qon yo’qotish mumkin. Bundan tashqari, trombositlarning soni kamayganda, ovqat tarkibida kalsiy ionlari, K vitaminning miqdori yetishmay qolganda ham qonning ivish qobiliyati kamayadi. 10. Qonning shakli elementlari Yuqoridagi qayd qilib o‘tganimizdek qonning shakli elementlkariga eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar kiradi. Eritrositlar , yoki qizil qon tanachalari odamda va sut emizuvchilarda yadrosiz bo’lib, ularning shakli o’rtasida ikki tomonidan botiq yumaloq kulchalarni eslatadi. Shaklining bunday bo’lishi ularning sathini kattalashtiradi. Eritrosit – hujayra asosi stroma va yuza qavat – qobiqdan iborat. Eritrosit qobig’i lipoid-oqsil komplekslaridan tuzilgan bo’lib, kaliy va natriy ionlarini o’tkazmaydi, ammo xlor anionlarini, shuningdek H+ va OH- ionlarini bemalol o’tkazadi. Eritrositlar va plazmaning mineral tarkibi bir xil emas,: odam eritrositlari yadrosiz bo’ladi. 1 mm3 qonda 4-6 milion, o’rtacha 5 million dona eritrositlar bo’ladi. Yangi tug’ilgan chag’aloqlarda eritrositlar katta odamlarga nisbatan ko’p bo’ladi. Qondagi eritrositlar miqdori o’zgarib turadi. Masalan, barometrik bosim past bo’lganda (balandlikka ko’tarilganda), jismoniy mashg’ulotlar vaqtida, emosional holat davrida, shuningdek organizm ko’p suv yo’qotganda eritrositlar miqdori oshib ketadi. Qondagi eritrositlar miqdorining ko’payishi turlicha vaqt davom etishi mumkin. Lekin bu organizmda eritrositlarning umumiy miqdori ortib ketganligidan dalolat beravermaydi, chunki qattiq terlash oqibatida ko’p suv yo’qotilganda qon qisqa vaqt quyuqlashadi. Shu sababli organizmdagi eritrositlarning mutlaq miqdori garchi o’zgarmasa ham, hajm birligidagi eritrositlar soni ko’payadi. Turli hissiyotlar jarayonida, sport bilan shug’ullanish paytida va jismoniy ish vaqtida qondagi umumiy eritrositlar miqdori ko’payadi. Eritrositlar miqdorining ortib ketishi haqiqiy eritrositoz, kamayib ketishi esa eritropeniya deb ataladi. eritrositlarning soni va ular tarkibidagi gemoglobin miqdorining kamayishiga kamqonlik (anemiya) kasalligi deyiladi. Eritrositlarlarning hosil bo’lishi va soni me’yor miqdorda bo’lishi kishining sog’ligiga, ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini yetarli qabul qilishiga bog’liq. Ayniqsa, ovqat tarkibida oqsillar, temir moddasi, B guruhga kiruvchi vitaminlar yetarli miqdorda bo’lishi zarur. Suyak ko’migidan hosil bo’lib, qonga o’tgan eritrositlar 120 kun atrofida yashaydi. So’ngra ular jigarda va taloqda parchalanib temir moddasi suyak ko’migida yosh eritrositlar hosil bo’lishi uchun sarflanadi. Parchalangan eritrositlarning gemoglobini tarkibidagi gem moddasi jigarda bilirubin moddasiga aylanib, ut suyuqligi (pegmenti) hosil bo’lishi uchun sarflanadi. Eritrositlarning asosiy vazifasi organizmning barcha hujayralarini kislorod bilan ta’minlashdan iborat. Ular tarkibidagi gemoglobin o’pka alveollaridan kislorodni o’ziga biriktirib oksigemoglobin (HbO2) hosil qiladi va hujayralarga yetkazadi, ularda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan karbonat angidridni (bikarbonatlarni) hosil qiladi va yana o’ziga biriktirib o’pkalarga olib boradi. Shunday qilib, qonda eritrositlar juda ko’p bo’ladi. Hamma eritrositlarning umumiy sathi 3500m2 dir. Eritrositlarni qondan ajratib olib, zanjirga o’xshatib chizilsa, ular kurrai zaminni ekvatori bo’ylab uch marta aylantirib olishga yetgan bo’lur edi. Bu misol odamdagi eritrositlar miqdori haqida bir qadar tasavvur beradi. Eritrositlar taxlab chiqilsa, 6200 km balandlikdagi ustun vujudga keladi. 11. Leykositlar Leykositlar, yoki oq qon tanachalari yadroli va sitoplazmali rangsiz hujayralar bo’lib, qizil ko’mikda, limfa tugunlarida va taloqda hosil bo’ladi. Odamning 1 mm3 qonida 6000-8000 leykositlar bo’ladi, ya’ni eritrositlarga qaraganda 600-800 baravar kamroq. Ularning miqdori kun bo’yi o’zgarib turadi. Ovqat yegandan keyin jismoniy ish vaqtida, shuningdek ba’zi bir kasalliklarda leykositlar miqdori ancha oshib ketadi. Ularning ko’payib ketishi leykositoz, kamayib qolishi esa leykopeniya deb ataladi (2.11.1.-rasm). 11.1-rasm. Qonda leykositlar miqdorining o’zgarishi. Leykositoz bir qancha patologik jarayonlar (yallig’lanish) uchun xarakterli, biroq sog’lom odamlarda (ovqat hazm qilishda, sport bilan shug’ullanishda, jismoniy mehnatda, og’riq kuchayganda, kuchli hissiyotlarda) ham kuzatiladi. Masalan, qiyin imtihonlar paytida talabalardagi leykositlar 11000 tagacha yetgani qayd qilingan. Leykositlar organizmdagi himoya va tiklanish jarayonlarida muhim rol o’ynaydi. Ularning asosiy vazifalari: fagositoz (grekcha «fageo»-yemoq demakdir), antitelalar ishlash (organizm uchun yot bo’lgan oqsil moddalarini sun’iy ravishda yuborish yo’li bilan qonda tegishli mikroblar va oqsil tanachalarini zararlantirish va parchalash qobiliyatiga ega bo’lgan moddalar paydo qilish), oqsil tabiatli toksinlarni parchalash va chiqarib tashlashdir. Leykositlar ikkita katta guruhga bo’linadi: donali leykositlar (granulositlar) va donasiz leykositlar (agranulositlar). Granulositlar (eozinofinlar, bazofillar, neytrofillar) ko’mikdagi miyeloblastlardan rivojlanadi. Eozinofinlar (barcha leykositlarning 1-4% ini tashkil qiladi) kislotali bo’yoqlar (eozin) bilan bo’yaladi. Ular oqsil tabiatli toksinlarni va yot oqsillarni parchalash hamda zararsizlantirishda rol o’ynaydi. Yot oqsillar ta’sirida qondagi eozinofinlar soni ko’payadi. Bazofillar (jami leykositlarning 1%) asos bo’yoqlar, masalan, metilen ko’ki va shu kabilar bilan bo’yaladi. Ularning sitoplazmasidagi donachalarida– granulalarida geparin moddasi mavjud. Neytrofillar (barcha leykositlarning 70%) neytral bo’yoqlar bilan bo’yaladi. Bu hujayralarning asosiy funksiyasi-fagositoz qilish va antitelalar ishlashdir. To’qimalar shikastlangan va mikrob kirgan joyda neytrofillar ko’plab to’planadi. Ancha yirik bo’lgan bu hujayralar kapillyarlar devoridagi endoteliy orqali kirib, to’qimalarda mikroblar kirgan joyga qarab faol harakat qila oladi. Neytrofillar amyoba singari harakat qiladi, ularning harakat tezligi bir daqiqada 40 mkm ga yetadi. Neytrofillar mikroblar bilan to’qnashib, ularni o’rab oladi, hazm qiladi va yo’qotadi. Neytrofillarning bu xossasini atoqli rus olimi I.I Mechnikov aniqlagan. Me’yorda qonda yetilgan (segmentlangan) neytrofillargina emas, balki ularning yetilmagan shakllari: tayoqchasimon yadroli (3-5%), yosh neytrofillar (1%) singari o’tmishdoshlari ham muayyan miqdorda bo’ladi. Neytrofil leykositozda yetilmagan bu shakllar soni ko’payadi. Ayni vaqtda yosh neytrofillarning o’tmishdoshlari- miyelositlar paydo bo’lishi mumkin. Agranulositlarga monositlar va katta-kichik limfositlar kiradi. Monositlar barcha leykositlarning 2-10% ni tashkil etadi.ularning yadrosi katta bo’lib, donalari sitoplazmaning yupqa qavati bilan o’ralgan. Monositlar asosan taloq bilan jigarda ishlanib chiqadi. Ular qondan yallig’langan joyga o’tib, makrofaglarga aylanadi. Bular fagositoz qiladigan qonning katta hujayralariga kiradi. Limfositlar ham donasiz leykositlarga kiradi. Ular yirik yadroli, kichkina hujayralar bo’lib, ularning yadrosini donasiz sitoplazmaning yupqa qavati o’rab turadi. Limfositlar barcha leykositlarning 20-40 % ni tashkil etib, asosan limfa tugunlarida, taloqda, ayrisimon bez (timus)da va shilliq pardalarda rivojlanadi. Bu hujayralar yallig’lanishdan keyingi tiklanish (reperativ) jarayonlarda qatnashadi. Odam qonida bir necha xil limfositlar uchraydi. Ular ko’mikdagi limfoid hujayralardan rivojlanib, qon orqali o’zlari yetiladigan to’qimalarga yetkaziladi. Limfositlarning bir qismi ayrisimon bezda (timusda) joylashib, ko’paya boshlaydi. Timusda yetilgan limfositlar T-limfositlar deb ataladi. ular qondagi limfositlarning 60% ni tashkil qiladi. T-limfositlar o’z navbatida T-killerlar va T-xelperlarga bo’linadi. T-killerlar «qotil» hujayralar ham deyiladi. Oxirgi ma’lumotlarga ko’ra odam organizmi fagositoz yo’li bilangina emas, balki gumoral omillar yordami bilan, ya’ni mikroblarni va ularning hayot faoliyati natijasida vujudga keladigan maxsulotlarni zararsizlantiruvchi moddalarni hujayralarda hosil qilish yo’li bilan infeksiyalardan saqlanadi. Masalan, mikroblar qo’zg’aydigan ba’zi kasalliklarda (yuqumli kasalliklarda) organizm bakteriya zaharlari- toksinlarini biriktirish yo’li bilan zararsizlantiruvchi- antitoksinlar ishlab chiqaradi. Qonga toksinlar qayta-qayta yuborilgandan so’ng organizmda tegishli antitoksinlar to’planadi, bunday qon zardobi kasalliklarni davolash maqsadida ishlatiladi. Leykositlarning ayrim turlari o’rtasidagi nisbati leykositar formula deb ataladi (2.11.1-jadval). 2.11.1.-jadval Leykositar formula (% hisobida) Bazo- fillar Eozino- fillar Yosh neytro- fillar Tayoqch a-simon neytro- Segment yadroli neytro- Jami neytro- fillar Limfo- sitlar Mono- sitlar fillar fillar 0-1 2-4 0-1 1-5 50-70 57-73 20-40 2-10 Leykositar formulani aniqlash klinikada katta ahamiyatga egadir. Muayyan kasalliklarda leykositlarning ayrim turlari o’rtasidagi nisbat xarakterli ravishda o’zgaradi. Masalan, ba’zi bir kasalliklarda, jumladan gijja kasalliklarida eozinofillar miqdori oshib ketadi. Organizmda yallig’lanish jarayoni bo’lsa neytrofillar ko’payib ketadi. Anginaning ba’zi o’smalari paydo bo’lganda yosh leykositlar ko’payib ketadi. Shunga qaramay kasallikni oxirigacha aniqlash uchun albatta leykositar formulaning o’zini aniqlash kamlik qiladi. Trombositlar (qon plastinkalari) suyaklarning ko’mik qismida va taloqda hosil bo’ladi. Odam trombositlarining asosiy vazifasi qonning ivishini ta’minlashdan iborat. Ular soni kamayganda qonning ivish xossasi buziladi. Bunday odam jarohatlanishi juda xavfli, chunki qon oqishini to’xtatish qiyin bo’ladi. Salgina urilish, turtinish natijasida badanda ko’karish (qon quyilish) yuzaga keladi, o’z-o’zidan burundan qon kelishi mumkin. Trombositlarning deametri 1-4 mkm, dumaloq shakldagi plazmatik tuzilmalardir. Odam va sut emizuvchilarning qon plastinkalari yadrosiz, shuning uchun ko’pchilik tadqiqotchilar qon plastinkalarini hujayrasiz tuzilmalar deb hisoblashadi. Odamning 1 mm3 qonida 200-400 ming trombosit bor. Bu miqdor kecha-kunduz davomida ancha o’zgarib turishi mumkin. Periferik qonda kunduzi ko’proq, kechasi kamroq bo’ladi. Bu jismoniy mashqlar mehnat va dam olish rejimiga bog’liq. Masalan, og’ir jismoniy ishdan so’ng odamning qon plastinkalari 3-5 baravar ko’payib ketadi. Qon plastinkalari 8 kun davomida yetishib oladi. Qon tomirlaridan chiqqan qondagi qon plastinkalari tez parchalanib 5-11 kunda yangilanib turadi. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko’ra ular 2-5 kun yashaydi. Odam uzoq vaqt davomida kam va sifatsiz ovqatlansa, bir necha kun, hafta davomida og’ir jismoniy mehnatdan charchasa, surunkali uzoq davom etuvchi kasalliklarda trombositlarning soni kamayadi. Bu esa organizmning nihoyatda kuchsizlanganidan dalolat beradi. Trombosit tarkibida serotonin moddasi bo’lib, u qon tomirlarini toraytirish va qon ketgan vaqtda uning ivishini tezlashtirish xossasiga ega. 12. Gemoglobin Gemoglobin, oksigemoglobin, karbooksigemoglobin va uning boshqa birikmalari spektr nurlarini yutib, maxsus chiziqlarni beradi. Masalan, yorug’lik nurlarini oksigemoglobin eritmasi orqali o’tkazib, spektrning sariq-yashil qismida, D va E chiziqlari orasida ikkita qoramtir chiziqni aniqlash mumkin. Spektrning sariq-yashil qismidagi bir keng qora chiziq qaytarilgan gemoglobin uchun xarakterlidir. Oksigemoglobin gemoglobindan rangi bilan birmuncha farqlanadi, shuning uchun oksigemoglobinli arterial qon qip-qizil bo’ladi. Qon kislorodga qancha ko’p to’yingan bo’lsa, qizil rangi shuncha ravshan ko’rinadi. Vena qonida esa, qaytarilgan gemoglobin ko’proq, bunday qon to’q olcha rangida bo’ladi. Katta yoshli kishilar qonida o’rta hisob bilan 14% gemoglobin konsentrasiyasi mavjud bo’lib, umumiy miqdori esa 600 g ga teng. Oxirgi ma’lumotlarga ko’ra 1 g gemoglobinda 3,5 mg temir mavjud va shunday qilib odam organizmining hamma eritrositlarida uning miqdori 2500 mg dan oshmaydi. Gemoglobin, mioglobin, gemeretin, xlorkruorin tarkibida temir, gemosianinda-mis gemovanadinda esa-vanadiy elementlari bor. Gemoglobin pigmentlari orasida eng muhimi xromproteinlardir (2.12.1-rasm). Odam organizmida eritrositlarning hosil bo’lishi va parchalanishiga yarasha gemoglobin ko’mikning eritroblastlarida (yosh eritrositlarida) sintezlanadi. Bir kecha-yu kunduzda qariyb 8 g, ya’ni 1% dan sal ko’proq gemoglobin parchalanadi va o’t pigmentlariga (bilirubin, biliverdin) aylanadi. Oksigemoglobindan tashqari, qonda gemoglobin karbonat angidrid bilan birikib, karboksigemoglobin (HbCO2) hosil qiladi. Bu birikma modda almashinuvi natijasi bo’lgan CO2 tashilish shakllaridan biri. Karboksigemoglobin oksigemoglobinga qaraganda mustahkamroq birikmadir. Gemoglobin is gazini sekinlik bilan, anchagina uzoq vaqt davomida va toza havodan nafas olib turilgan taqdirdagina beradi. Shuning uchun ham is gazidan zaxarlanish hayotga xavf solishi mumkin, is gazidan zaxarlangan kishiga beriladigan birinchi yordam uning o’pkasini toza havoga yolchitishidan iborat. Kisloroddan nafas olinganda gemoglobindan is gazining chiqib ketishi 15-20 baravar tezlashadi. Metgemoglobin (metHb) gemoglobinning mustahkam birikimasidir. Metgemoglobin hosil bo’lganda temirning valentligi o’zgaradi: gemoglobin molekulasidagi ikki valentli temir uch valentli temirga aylanadi. Qonda metgemoglobin ko’p yig’ilib qolganda qon to’qimalarga kislorod bera olmaydi va organizm bo’g’ilib o’lib qoladi. 12.1.-rasm. Gemoglobinning molekulasi va uning shakli. Metgemoglobin jigar rangi va spektrning qizil qismida yutish chizig’i borligi bilan gemoglobindan farq qiladi. Kuchli oksidlovchilar: ferrisionid (qizil qon tuzi), kaliy permanganat, amilnitrit va propilnitrit, anilin, bertoll tuzi, fenasetin ta’sir etganda metgemoglobin hosil bo’ladi. Mioglobin – mushak gemoglobini skelet va yurak mushaklarida uchraydi. Uning oqsilsiz (prostetik) guruhi-gem gemoglobin molekulasidagi shunday guruhga o’xshaydi, oqsil qismi- globin esa gemoglobin oqsiliga qaraganda kamroq molekulyar og’irlikka ega. Odam mioglobini organizmdagi jami kisloroddan 14% ni biriktira oladi. Mioglobinning bu xossasi ishlayotgan mushakni kislorod bilan ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. Mushak qisqarganda kopillyarlari qisilib, mushakning ba’zi qismlarida qon yurishi to’xtasa ham, mioglobin bilan birikkan kislorod borligi tufayli, mushak tolalari bir qadar vaqtgacha kislorod bilan ta’minlanib turadi. 13. Qon guruhlari 1901 yili avstriyalik olim K.Landshteyner, 1907 yili chex olimi Ya.Yanskiy turli odamlar qoni kimyoviy–biologik xossalariga ko’ra bir-biridan farq qilishini aniqladilar. Qonning eritrositlari tarkibida agglyutinogen, plazmasi tarkibida agglyutinin moddalari bo’lib, ularning har biri kimyoviy xossalariga ko’ra ikki turga bo’linadi, ya’ni agglyutinogen A va B, agglyutinin va . Binobarin, bitta odam qonining eritrositlari va plazmasida bir xil belgili modda bo’lmasligi kerak. Me’yorida agglyutinogen A va agglyutinin yoki agglyutinogen A va agglyutinin bo’lishi mumkin. Agglyutinogen A va B bo’lgan qonda agglyutininlar umuman bo’lmaydi. Aksincha, agglyutinin va bo’lgan qonda agglyutinogenlar umuman bo’lmaydi. Ana shunga ko’ra, barcha odamlar qoni to’rt guruhga bo’linadi (2.13.1. va 2.13.2. -jadvallar). I - guruh-eritrositlarda agglyutinogen umuman bo’lmaydi, plazmada agglyutinin va bo’ladi. II - guruh eritrositlarda agglyutinogen A, plazmada agglyutinin bo’ladi. III - guruh-eritrositlarda agglyutinogen B, plazmada agglyutinin bo’ladi. IV - guruh-eritrositlarda agglyutinogen A va B bo’lib, plazmada agglyutinin umuman bo’lmaydi. Dunyodagi ko’p mamlakatlarda yashovchi odamlarning qon guruhlarini aniqlash natijasi shuni ko’rsatadiki, qoni I guruh bo’lgan odamlar aholining o’rtacha 40% ni, II guruh-39%, III guruh-15% ni va IV guruh-6% ni tashkil etadi. Organizm ko’p qon yo’qotganda ba’zi zaharlanishlarda (jumladan, gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi buzilganda), qondagi gemoglobin miqdori kamayganda, tibbiyotda boshqa ko’p ko’rsatmalar bilan qon quyiladi. Ilgari qon quyish uchun urinib ko’rishlar ko’pincha halokatga olib kelgan yoki organizmni og’ir ahvolga solib qo’ygan. Donor (qon beruvchi odam) qonining eritrositlari resipiyent (qon oluvchi odam)ning qon plazmasida agglyutinasiyalanganda qon qo’yishning og’ir oqibatlari ko’rinadi. Qo’yilgan qon eritrositlarida agglyutinasiyalanuvchi modda-agglyutinogen, resipiyent plazmasida esa shunga mos keladigan agglyutinasiyalovchi modda-agglyutinin bo’lganda shunday hodisa ro’y beradi. Eritrositlarning agglyutinasiyalanishi va so’ngra gemolizlanishi oqibatida organizmni o’limga olib keluvchi og’ir holat – gemotransfuzion shok paydo bo’ladi. Agglyutinasiyasini plyus (+) belgisi, uning ro’y bermasligini esa minus (-) belgisi bilan ko’rsatib, turli guruhlarga mansub odamlarning plazmasi va eritrositlarining aralashish natijalarini quyidagicha ifodalash mumkin. 13.1. -jadval Plazma guruxi Eritrositlar guruhi 1(0) II (A) III (B) IV (AB) I ( va ) - + + + II ( ) - - + + III ( ) - + - + IY (0) - - - - 13.2.-jadval Turli qon guruhlarining bir-biriga mos kelishi Quyidagi qon guruhlari bo’lgan odamlar Quyidagi guruhlarga qon berishi mumkin. Quyidagi guruhlardan qon qabul qilishi mumkin. I I, II, III, IV I II II, IV I, II III III, IV I, III IV IV I, II, III, IV Donorlik har bir odamning faxriy burchidir. 18 yoshga yetgan har bir sog’lom kishi donor bo’la oladi. Hozirgi vaqtda minglab donorlar ko’plab bemorlarni davolashga , ularning hayotini saqlab qolishdek olijanob ishga hissalarini qo’shmoqdalar. Aksari odamlarning eritrositlarida (85%) yana bir omil bor, uni birinchi marta Landshteyner va Viner 1940 yilda makkak (Maccacus rhesus) degan maymun qonidan topgan va shuning uchun ham uni rezus-omil (ph-omil) deb atalgan. Shu omil bo’lgan odam qoni (rezus musbat qon) mazkur omil bo’lmagan (rezus manfiy omil) odamga quyilsa, rezus manfiy odam qonida maxsus va o’ziga xos agglyutininlar va gemolizinlar hosil bo’ladi. Bunday odamga rezus-musbat qon qaytadan quyilsa agglyutinasiya va og’ir oqibatlar (gemotransfuzion shok) paydo bo’lishi mumkin. Rezus-manfiy onada rezus-musbat homila rivojlanishi alohida ahamiyatga ega. Bu holda homilaning rezus-omili plasenta orqali ona qoniga o’tadi. Natijada ona qonida maxsus antirezus moddalar hosil bo’ladi, bu moddalar plasenta orqali qaytadan homila qoniga o’tadi-da, uning eritrositlarini agglyutinasiyalab va gemolizlab, og’ir oqibatlarga sabab bo’ladi. Ba’zan homilaning o’lik tug’ilishi shu bilan tushuntiriladi. Oxirgi yillarda yangi agglyutinogenlar kashf etilgani munosabati bilan qon guruhlari haqidagi ta’limot ancha murakkablashdi. Masalan, A guruhi bir qancha guruhlardan iborat ekan (A1, A2, A3, A4 va xakazo). A2 agglyutinogeni A1 dan farq qilib, agglyutinin bo’lgan sust faol zardoblar bilan agglyutinasiyalanmaydi. Shuning uchun bunday kishilarni qoni I guruhga yanglish kiritilishi, natijasida qon qo’yish og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Rh-omilning uch varianti bor: Rh0, Rh1, RhII, Rh-omil bo’lmagan eritrositlarda HCh (rezus-omilga teskari) omillar topilgan, ularning ham uch varianti bor; HCh0, HChI, HChII. Bundan tashqari, M, N, S, P, D, C, K, Ln, Le, Fy, Yk va boshqa agglyutinogenlar topilgan. Bu omillarning kombinasiyalari ko’p birikmalar beradi va shunday qilib, hozir bir necha yuz ming qon guruhi ajratiladi. Biroq qon quyish uchun qonning faqat asosiy to’rt guruhini, Rh va HCh omillarni aniqlash kattaroq ahamiyatga ega. 14. Terida yallig‘lanish jarayonining paydo bo‘lishi va leykotsitlarning himoyalanuvchi ahamiyati Qon hujayralarining yetuk shakllari hosil bo’lish jarayoni gemopoez deb ataladi. Qon hujayralari qaysi a’zolarda hosil bo’lsa va parchalansa, o’sha a’zolar va qon G.F.Lang taklifiga ko’ra yagona qon tizimiga kiritiladi. Bu tizimga: ko’mik, jigar, taloq va limfa tugunlari kiradi. Katta yoshli organizmda ko’mik, embrionda esa, bundan tashqari, jigar ham yaratuvchi a’zo hisoblanadi. Katta yoshli organizmda jigar qon yaratish (qon ishlash) funksiyasidan mahrum bo’ladi. 14.1-rasm. Terida yallig’lanish jarayonining paydo bo’lishi va leykositlarning himoyalanuvchi ahamiyati. 1-bakteriyalar, 2-tikon, 3-teri, 4-leykosit, 5-qon tomirlari, 6-asab Bir kecha-kunduzda taxminan 200-250 mlrd. eritrosit hosil bo’ladi. Ko’mik (qizil ilik)ning yadroli eritroblastlaridan yadrosiz eritrositlar vujudga keladi. Ularning sitoplazmasida ribosomalardan iborat bo’lgan donalarda gemoglobin sintezlanadi. Gem sintezida ikkita oqsil – ferritin va siderofilin tarkibidagi temirdan foydalaniladi. Ko’mikdan qonga o’tuvchi eritrositlarda bazofil modda bor, ular retikulositlar deb ataladi va yetuk eritrositlardan kattaroq bo’ladi. Sog’lom odam qonida retikulositlar 1% dan oshmaydi. Retikulositlar bir necha soatda yetiladi, ya’ni yetuk eritrositlarga aylanadi; ayni vatda bazofil moddasi yo’qoladi. Eritrositlar yuqorida qayd qilib o’tganimizdek o’rta hisobga 120 kun yashaydi. Umri bitgan eritrositlar jigar va taloqda gemolizlanish yo’li bilan parchalanib turadi. Shuning uchun ham bu a’zolarni «eritrositlar mazori» deb atashadi. Eritrositlar hosil bo’lishi-eritropoez jarayonida vitamin B12 va foliy kislotaning ahamiyati juda katta. Bu moddalarning birinchisi ikkinchisidan taxminan 1000 baravar faolroq. Vitamin B12-siankobalarnin tashqi muhitdan organizmga ovqat bilan kiradi va qon ishlanishining tashqi omili deb ataladi. Eritropoezning tezligi qon yo’qotish gipoksiya va turli potologik jarayonlarda bir necha marta oshadi. Bunday sharoitda qon zardobida eritropoez jarayonini faollashtiradigan moddalar - eritropoetinlar sintezi kuchayadi. Ular glikoprotein tabiatli gormonlar bo’lib, buyrak, jigar va jag’ osti bezlarida hosil bo’ladi. Eritropoetinlar gemoglobin paydo bo’lish jarayonini ham tezlashtiradi. Eritropoetinlardan tashqari, qon ishlanishida androgenlar va mediatorlar ham faol ishtirok etadi. Bu moddalar qon ishlashining ichki omillari deb ataladi. Leykositopoez va tromositopoez eritropoezga qaraganda kamroq o’rganilgan. Leykositopoez va eritropoez to’g’ridan-to’g’ri leykositlarning parchalanishiga bog’liq: parchalanish qancha ko’proq bo’lsa, leykositlarning yangilanishi shuncha tezroq amalga oshiriladi. Leykopoezning faolligi nuklein kislotalar va gipofiz gormonlari ta’sirida o’tadi. Hozirgacha qon ishlab chiqarishda qaysi ixtisoslashgan tizim ishtirok etadi degan savolga javob yo’q. Biroq, qon ishlab chiqaradigan to’qimalarning turli asab tolalariga boyligi ularda interoreseptorlarning ko’pligi bu jarayonning reflektor xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Ilk bor qon ishlab chiqarishda va uning shaklli hujayralarining taksimlanishi, ya’ni asab boshqarilishi haqidagi fikrni rus olimi S.P.Botkin aytib o’tgan edi. Keyinchalik bu fikr V.N Chernigovskiy va A.Ya.Yaroshevskiy tomonidan tasdiqlangan. Shunday qilib, qon tizimi a’zolari (ko’mik, taloq, jigar, limfa tugunlari) reseptorlarga boy, bu reseptorlarga ta’sir etilganda turli fiziologik reaksiyalar ro’y beradi. Bu a’zolar asab tizimi bilan ikki yoqlama bog’langan: ular markaziy asab tizimidan axborotlar (signallar) oladi (bu axborotlar ularning xolatini boshqaradi) va o’z navbatida qon tizimi holatini o’zgartiruvchi reflekslar manbai hisoblanadi 15. Limfa Limfa qonning maxsuloti hisoblanadi. Qon, to’qimalararo suyuqlik va limfa organizmning ichki muhitini tashkil etadilar. Limfa va to’qimalararo suyuqlikning hosil bo’lish mexanizmlarini ilk bor K.Lyudvig o’rganib chiqqan. Uning filtirasion nazariyasiga ko’ra limfa qon bosimining o’zgarib turishi natijasida paydo bo’ladi. Keyinchalik bu nazariyani E.Starling qo’llab quvvatladi. Uning fikricha limfaning hosil bo’lishida gidrostatik bosimdan tashqari onkotik bosimning ham ahamiyati juda katta. Qon kapillyarlarida gidrostatik bosimning oshishi limfa paydo bo’lishida asosiy omil hisoblanadi va aksincha, onkotik bosimning oshib ketishi limfa hosil bo’lish jarayonida salbiy ta’sir etadi, ya’ni tormozlovchi omil hisoblanadi. Limfa qon singari gomeostazning, ya’ni organizm ichki muhitning doimiyligida ishtirok etadi. Limfa orqali ko’pgina oqsillar to’qimalar bo’shligidan qonga qaytariladi va organizmda suvning qayta taqsimlanishida, moddalar almashinuvida, suv hosil bo’lishida, ovqat hazm qilish va so’rilish jarayonlarida ishtirok etadi. Yog’lar va yog’da erituvchi moddalarning so’rilishi va tashilishida ham ishtirok etib organizmning immunitet reaksiyalarida muhim rol o’ynaydi. Limfa ishqoriy muhitga ega bo’lgan suyuqlik. Uning pH reaksiyasi 7.35-9.0 atrofida. Turli a’zolarda limfa hosil bo’lishida sezilarli farq bor. Limfa hammadan ko’p jigarda hosil bo’ladi. A’zolarning 1 kg massasi ga hisoblanganda bir kecha- kunduzda jigarda 21-36 ml, yurakda 5-18 ml, taloqda 3-12 ml, skelet mushaklarida 2-3 ml limfa hosil bo’ladi. Katta odam organizmida bir kunda limfa tomirlari orqali qonga 1000-3000 ml limfa oqib tushadi. 16. Immunitet Immunitet deb, organizmning atrofini o’rab turgan muhit turlarining zararli ta’sirotlariga qarshilik ko’rsatish qobiliyatiga aytiladi. Odam organizmiga kasallik qo’zg’atuvchi turli (patogen) viruslar, bakteriyalar, zamburug’lar va boshqalar kirishi (yuqishi) natijasida yuzaga keladigan xastaliklar yuqumli kasalliklar deyiladi. Yuqumli kasalliklarni mikroblar qo’zg’atishi Farangiston olimi Lui Paster (1822-1895) tomonidan aniqlangan. Hozirgi kunda mikroblarning 1500 ga yaqin, viruslarning 100 dan ortiq turlari ma’lum. Ular tuproqda, suvda, xavoda keng tarqalgan bo’lib, ko’p turlari ma’lum sharoitda odamda har xil yuqumli kasalliklarni qo’zg’atadi. Mikroblar va viruslar odam organizmiga turli yo’l bilan: xavo-nafas a’zolari orqali, oziq-ovqat, suv, meva, sabzavotlar, yuvilmagan idish-tovoq, qo’lni yuvmasdan ovqatlanganda xazm tizimiga kiradi; teri orqali, ya’ni teri qirilganda, kesilganda,kuyganda jarohatlangan joyga mikroblar tushib,qon orqali organizmga tarqaladi. Bundan tashqari mikrob va viruslar jinsiy aloqa orqali, kasal odamning qoni yoki qon plazmasi bemorga quyilganda, yaxshilab sterillanmagan nina- shprislar bilan ukol qilganda, kasal hayvon va parrandalar mahsuloti (go’sht, sut, tuxum) yaxshi pishirmasdan istyemol qilganda, quturgan it, mushuk sichqon, qoramollarning tishlashi, so’lagi orqali, kasallangan hashoratlar (burga, bit, kana, chivin kabilar) chaqqanda kirishi mumkin. Odam organizmi mikroblar, viruslar va kasallik qo’zg’atuvchi boshqa parazitlardan o’zini himoya qilish xususiyatiga ega. O’zini ximoya qilish usullari bir necha xil bo’lib, ular quyidagilardan iborat. Organizm o’zini himoya qilishining birinchi bosqichi teri, burun, nafas yo’llari, ovqat hazm qilish a’zolarining ichki shilliq pardasi hisoblanadi. Teri tashqi muhitning noqulay ta’sirlaridan, mikroblar, viruslar va parazitlarni organizmga kirishdan saqlaydi. Ammo, teri qirilsa, uning himoya funksiyasi buziladi. Bundan tashqari, shilinishi, timdalanishi, kesilishi kabi shikastlanishlar ham terining himoya funksiyasiga zarar yetkazadi. Shikastlangan joyda mikroblar yashashi va ko’payishi uchun qulay sharoit vujudga keladi. Shuning uchun bu joy qizaradi, shishadi va yiringlaydi. Ba’zida esa jarohatda ko’paygan mikroblar qonga o’tib, butun tanaga tarqaladi va sepsis kasalligi yuzaga keladi. Bunda kasal kishi tanasining harorati ko’tariladi, boshi og’riydi, jigari, buyraklari, yuragi va miyasi mikroblar ta’sirida yallig’lanishi tufayli uning umumiy ahvoli og’irlashadi. Shuning uchun teri doim toza bo’lishi, shikastlansa, darhol unga yod yoki birilliant yashili surtish hamda shifokorga murojaat qilish kerak. Nafas tizimining (burun, hiqildoq, traxeya, bronxlar) ichini qoplagan shilliq parda mikroblar va viruslarni ichki to’qimalarga, qonga o’tkazmay, ximoya vazifasini bajaradi. Bu shilliq pardalardagi mayda tukchalar havo bilan kirgan mikroblarni tutib qoladi. Hazm tizimidagi so’lak, oshqozon va ichak shirasi mikroblarni kuchsizlantirish, eritib yuborish xususiyatiga ega bo’lib, ular ham organizmni ximoya qilish vazifasini bajaradi. Organizm himoyalanishining ikkinchi bosqichida qonning leykositlari xizmat qiladi. Yuqorida aytilganidek, leykositlar odam badaniga kirgan mikroblarni yutib, eritib yuboradi. Bu hodisa fagositoz deyiladi va 1893 yilda rus olimi I.I.Mechnikov kashf etgan. Leykositlarning organizmni yuqumli kasalliklarni qo’zg’atuvchi mikroblardan himoya qilish xususiyati ana shundan ham ko’rinib turibdiki, yuqumli kasalliklar bilan xastalangan bemorlar qonida leykositlarning soni ko’payadi, ya’ni me’yorda 6-8 ming bo’lsa, kasallikda 10-12 mingga yetadi va undan ham oshishi mumkin. Bu hodisa organizm mikroblarga qarshi kurashish va kasalliklardan qutulish uchun o’zini himoya qilish imkoniyatlarini safarbar qilganligini ko’rsatadi. Organizmlarning yuqumli kasalliklardan himoyalanishning uchinchi bosqichi antitelalar va antitoksinlar ishlab chiqarishi hisoblanadi. Bular organizmning maxsus hujayralarida ishlab chiqariladi. Antitelalar organizmga kirgan mikroblarni bir-biriga yopishtirib eritib yuboradi. Antitoksinlar esa mikroblar ajratadigan zaharli moddalarni parchalab zararsizlantiradi. Odam organizmining antitela va antitoksinlar ishlab chiqarish va ular orqali yuqumli kasalliklarni qo’zg’atuvchi mikroblarga qarshi kurashish, o’zini himoya qilish xususiyati immunitet deyiladi. Immunitet tabiiy va orttirilgan bo’ladi. Organizmning tug’ma xususiyatiga xos bo’lgan immunitetni tabiiy yoki tug’ma immunitet deyiladi. Orttirilgan immunitet deb, hayot davomida rivojlanib kelib chiqadigan immunitetga aytiladi. Orttirilgan immunitet tabiiy va sun’iy, shu bilan birga har biri faol va passiv bo’lishi mumkin. Tabiiy faol immunitet yuqumli kasallik (skarlatina, qizamiq) ni boshidan kechirish natijasida odamda ishlanib chiqqan immunitet turiga aytiladi. Tabiiy passiv immunitet yangi tug’ilgan bolalarda bo’ladi. Masalan, bola ona qornida rivojlanayotgan vaqtda tayyor immun moddalarini onasining qonidan yoki ko’krak bilan boqilayotgan vaqtida onasining sutidan olishi mumkin. Bunda bola organizmi immunitet ishlab chiqarishida faol qatnashmaydi. Sun’iy faol immunitet deb, organizmga vaksinalar (patogen xususiyatlari nihoyatda kuchsizlantirilgan bakteriya yoki toksinlar) ni yuborish orqali hosil qilingan immunitetga aytiladi. Shuning uchun yuqumli kasalliklar (ichak, qoqshol, quturish va hakazolar) ning oldini olish maqsadida tibbiyotda vaksinalardan keng foydalanilmoqda. Sun’iy passiv immunitet yuqumli kasallikdan tuzalgan odamning qon zardobida bo’lgan immun moddalar kishi oranizmiga sun’iy ravishda yuborish yo’li bilan hosil qilinadi. Odatda passiv immunitet faol immunitetga qaraganda chidamsizroq bo’ladi va uzoq vaqt saqlanmaydi. Immunitet ishlab chiqish mexanizmlari har xil bo’lishi mumkin. Fagositoz, gumoral va to’siq funksiyalar deb ataluvchi omillar ana shu mexanizmlarning eng muhim turlaridir. Fagositoz (grekcha «fageo»-yemoq demakdir) organizm uchun yot bo’lgan zarrachalarning turli hujayralar tomonidan yutilishiga aytiladi. Hujayralarning yo’lida uchraydigan yot zarrachalar, shu jumladan bakteriyalar ham hujayraning sitoplazmasiga o’raladi va natijada uning ichiga qamaladi, keyinchalik u bakteriya hujayralarining ichida hazm bo’lib yo’qoladi. Immunitetning gumoral omillari. Bakteriyalar shu bakteriyalarga sezgir bo’lmagan organizmga kirsa, tezda nobud bo’ladi. Bular faqatgina fagositoz yo’li bilan emas, balki organizm suyuqligida bo’lgan moddalarning parchalash ta’siri tufayli ham nobud bo’ladi. Bu moddalar (yoki omillar) gumoral (grekcha gumor- suyuqlik demakdir) moddalar deb ataladi. Bular qon bilan uzviy bog’langandir. Yuqumli kasallikni boshdan kechirilgandan so’ng yoki organizmga biror mikrob yoki organizm uchun yot bo’lgan oqsil moddalarini sun’iy ravishda yuborish yo’li bilan qonda tegishli mikroblar va oqsil tanachalarini zararsizlantirish va parchalash qobiliyatiga ega bo’lgan modda paydo bo’ladi. Bu moddalar antitelalar deb ataladi. Antitelalarni paydo qiladigan mikrob yoki oqsil tanachalari antigenlar deb ataladi. Antilelalar asosan limfa tugunlarida va tomoqda hosil bo’lib, shu joydan qon va limfaga o’tadi. Infeksiyadan tuzalgan organizm qonining zardobida antitelalar paydo bo’lishi tufayli bu kasallikni qo’zg’atuvchisiga nisbatan yangi xususiyat paydo bo’ladi. U immunli zardobga aylanadi. Antigen organizmga takror tushganda u immunli zardobning antitelasi bilan bog’lanadi va zararsizlantiriladi. Immunitet ishlab chiqarish mexanizmlari orasida to’sqinlik qilish mexanizmi ma’lum ahamiyat kasb etadi. Organizmning tashqi muhit orqali tushadigan turli kasalliklarni keltirib chiqaradigan agentlarda saqlaydigan ana shunday to’siq apparati teri va shilliq qavati hisoblanadi. Bularni tashqi to’siqlar deb atash mumkin. Terining shikastlanmagan epidermisi bakteriya va ko’pgina zaharli moddalarni o’tkazmaydi, shu sababli teri bakteriyalar uchun mustahkam to’siq hisoblanadi. Organizmda ayrim a’zo va to’qimalarni kasallik paydo qiluvchi agentlarning ta’siridan saqlaydigan ichki to’siqlarning murakkab tizimlari ham bor. Jigar ana shunday kuchli ichki to’siqlaridan biridir. Ichak va qorin bo’shlig’idagi boshqa a’zolardan kelgan qon jigar orqali o’tadi. Bu qonda bo’lgan hamma zaharli moddalar jigarda ushlanib qoladi va zararsizlantiriladi. Jigarda sodir bo’ladigan ko’pgina jarayonlarning orasida uning to’siqlik, himoya qilish funksiyasi eng muhim funksiyalardan biridir. Markaziy asab tizimining ichki to’siqlari muayyan ahamiyat va alohida xususiyatga ega bo’lib, gematoensefalik to’siq (ya’ni qon-miya to’sig’i) deb ataladi. Eng muhim hayotiy markazlar joylashgan markaziy asab tizimi uchun miyaning hujayralarini o’rab turgan suyuq ichki muhitning tarkibi ayniqsa katta ahamiyatga ega. Markaziy asab tizimida turli xil kasallik jarayonlarining kelib chiqishida gemato-ensefalik to’siq funksiyasining buzilishi katta rol o’ynaydi. Bu ayniqsa markaziy asab tizimining infeksion va virusli kasalliklariga taalluqlidir. Xulosa qilib aytganda immunitet ikki xil - tug’ma va orttirilgan bo’ladi. Tug’ma immunitet onadan bolaga o’tadi, lekin u doimiy bo’lmaydi va bolaning birinchi yoshidayoq o’z kuchini yo’qotadi. Odamning hayoti davomida orttirilgan, ya’ni uning o’z organizmida ishlab chiqarilgan immunitet (antitela va antitoksinlar) o’z navbatida ikki xil bo’ladi: tabiiy va sun’iy. Tabiiy immunitet odam biror yuqumli kasallik bilan kasallanib tuzalishi natijasida hosil bo’ladi. Shuning uchun ba’zi yuqumli kasalliklar bilan odam umr davomida bir marta kasallanadi, ya’ni birinchi marta kasallanish davrida uning organizmida bu kasallikni qo’zg’atuvchi mikrob yoki virusga qarshi immunitet hosil bo’ladi va bu immunitet uning butun umri davomida saqlanadi. Masalan, qizamiq, tepki, chechak, bug’ma, ko’kyo’tal kabi yuqumli kasalliklar bilan odam faqat bir marta kasallanadi. Organizmni himoyalanuvchi vositalarga immun tizimining oqsillari immunoglobulinlar, interleykinlar va interferonlar kiradi. Odamning immun tizimi yuqori darajada tashkil topgan murakkab tizim hisoblanadi va o’z ahamiyati bo’yicha asab tizimiga tengdir. Odam immun tizimining asosiy a’zolariga ilik, limfositlar, taloq va timus (ayrisimon bez) kiradi (2.17.1-rasm). 2.17.1-rasm. Immunitet tizimining asosiy a’zolari. 1 timus (ayrisimon bez), 2-taloq, 3-limfatik tugunlar, 4-ilik. Shunday qilib, immunitet – bu tug’ma, nasldan naslga beruvchi organizmning qobiliyati hisoblanib, tashqaridan organizmga kiruvchi yoki patologik jarayonlari natijasida paydo bo’ladigan organizm uchun begona zarrachalarni zaharsizlantiradi. Sun’iy immunitet odamni emlash natijasida uning organizmida hosil qilinadi. Adabiyot 1. Anoxin P.K. Ocherki po fiziologii funksionaln ы x sistem. M ., 1975. 2. Dubrovskiy V.I. Sportivnaya meditsina. M., « Vlados », 2005, 528 s .. 3. Ermolaev YU.A. Vozrastnaya fiziologiya. M ., 1995. 4. Ingrem K., Teylor Dj. Eksperimentalnaya fiziologiya (per.s angl.) M., 1974. 5. Korobkov A.V., CHesnokova S.A. Atlas po normalnoy fiziologii. M., 1986. 6. Nuritdinov E.N., Nurmetova G.N. Odam fiziologiyasi (muammo leksiyalar kursi). – Samarqand, SamDU, ch.1, 2003, 118 b. 7. Nuritdinov E.N. Odam fiziologiyasi. – Toshkent, «Aloqachi», 2005, 505 b. 8. Nuritdinov E.N., Kamolova D.O.Odam fiziologiyasi. – Samarqand, SamDU (uslubiy qo‘llanma), 2014. 9. Nuritdinov E.N., Xaydarov B.T. Jismoniy madaniyat va sport fiziologiyasi (uslubiy qo‘llanma), Samarqand, SamDU, 2015, 160 b. 10. Solodkov A.S., Sologub E.B. Fiziologiya cheloveka.- Moskva, «Sport», 2015, 609 s . 11. Txorevskiy V.I. Fiziologiya cheloveka. M.: Fizkultura, obrazovanie i nauka. 2001 , 490 b. . 12. Uest Dj. Fiziologiya d ы xaniya, osnov ы . M., 1988. 13. Shmidt R., Tevs M. Fiziologiya cheloveka (per s angl v 3 x tomax), 1996, 843 b. 14. Xedman R. Sportivnaya fiziologiya, M., 1980. 15. Astrand P.O., Rodahe K. Textbook of work physiolodi. N-Y. 1990, 348 b . 16. Raff G. Sekret ы fiziologii. Spb, «Binom», 2001, 448 s. 17. Dill D.B., Live, heat. Altitude. Cambridge UA. Harward University peess, 1938, 210 p. 18. La Yrande F. Physiologi of bodile exercise. London. 1889, 330 b.

QON FIZIOLOGIYASI . Reja: 1. Qon tizimi haqida tushuncha; 2. Odamda qon miqdori va tarkibi; 3. Qonning hosil bo‘lishi; 4. Qonnin g funksiyalari; 5. Qonning shaklli elementlari va ularning tuzilishi, soni va funksiyasi; 6. Qonning fizik kimyoviy xossalari; 7. Qon guruhlari; 8. Qonning ivishi; 9. Mushak faoliyatida qondagi o‘zgarishlar: miogen leykotsitoz, eritrotsitoz, trombotsitoz.

1. Qon tizimi haqida tushuncha Qon, limfa va to’qima suyuqligi tanani barcha hujayra va to’qimalarni yuvib turuvchi organizmning ichki muhitini tashkil qiladi. Organizmning ichki muhitiga hujayra ichidagi va hujayra tashqarisidagi suyuqlik kiradi. Hujayra tashqarisidagi suyuqlik o’z navbatida hujayralararo va tomirlar ichidagi (qon va limfa) suyuqliklarga bo’linadi. Odam tanasi massasining o’rtacha 60% ni suv tashkil qiladi. Shundan 35% hujayra ichidagi va 25 % hujayra tashqarisidagi suyuqlikdir. Qon hujayra tashqarisidagi suyuqlikning tarkibiy qismi bo’lib, uning miqdori tana massasining o’rtacha 6,5-7% ni tashkil qiladi. Shundan qon zardobi tana massasining 4,5-5% ni tashkil etadi. Odam organizmi qancha yosh bo’lsa, tana massasining ko’proq qismini - 65-70 % ni suyuqlik tashkil qiladi. Bu yosh organizmda moddalar almashinuvi jarayoni keksalardagiga nisbatan ancha faol o’tishini ta’minlaydi. Organizmning ichki muhiti, ya’ni yuqoridagi suyuqliklarning miqdori, kimyoviy tarkibi, osmotik bosimi va barcha fizik-kimyoviy xususiyatlari nisbiy doimiydir. Bu nisbiy doimimylik xususiyati gomeostaz deyilib, u hujayralar va to’qimalarning mu’tadil ish faoliyati uchun qulay sharoit hisoblanadi. Ichki muhitning nisbiy doimiyligi organizmning ko’pchilik a’zolari tizimi (asab-endokrin, ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, ayirish kabilar) ning birgalikdagi faoliyati orqali ta’minlanadi. Shuning uchun ham organizmning barcha hujayralari, to’qimalari, a’zolari va tizilmalari yaxlit bir butun bo’lib, ular ish faoliyatida bir-biri bilan mustahkam bog’langan. 2. Odamda qon miqdori va tarkibi Qon – qizil rangli yopishqoq, ta’mi tursh tabiiy bo‘lib, ikki qismdan tashkil topgan: qon zardabi (plazmasi) va shaklli elementlar : eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar (2.2.1 – 2.2.2 - rasmlar).

2.1.- rasm . Odam qonining tarkibi . Odamda qonning miqdori tana og’irligining o’rtacha 7% ni (5-9% gacha o’zgarib turadi) tashkil qiladi. Qonning miqdori va uning tarkibi to’xtovsiz doimiy o’zgaradi, lekin nisbiy doimiyligi bilan ajralib turadi. Mu’tadil sharoitda, odam tinch turganda hamma qon ikki qismga ajraladi. Bir qismi tana bo’ylab aylanib turadigan qon bo’lib, umumiy hajmining 40-45% ni tashkil etadi. Uni aylanib turuvchi qon deb ataladi. Qolgan qismi a’zolarda (depoda) saqlanadi, uni zaxiraviy qon deb ataladi. Zaxiraviy qon taloq kapilyarlarida, jigarda va teri osti kletchatkalarida zaxira bo’lib deyarli aylanishdagi qonga qo’shilmaydi. Tana haroratining ko’tarilishi, mushak ishi, bug’ilish, zaharli gaz bilan nafas olganda kuchli hayajonlanganda (emosiyada), buyrak usti bezining po’stloq qavati gormoni –adrenalin yuborilganda, zaxiraviy qon hisobidan aylanishdagi qon miqdori oshadi. Organizmga suyuqlikning kirishi bilan qisqa muddat ichida umumiy qon miqdori oshadi, chunki ichak yo’llaridan so’rilgan suv qonga o’tadi. Organizmda

suv yuqotilishi yoki qon yuqotish natijasida qonning miqdori vaqtincha kamayadi. Aylanishdagi qonning tez suratda yuqotilishi shaklli elementlarning yuqotilishiga nisbatan xavfli hisoblanadi, chunki bunday tezlik bilan yuqotilgan qon umumiy qon bosimiga ham ta’sir etkazadi. 2.2.-rasm. Qonning shaklli elementlari. 1-eritrositlar; 2-8 leykositlarning har xil turlari Sekin hatto ko’p yo’qotilgan qon tez va kam yuqotilgan qonga nisbatan unchalik xavfli emas. Sekin yuqotilgan hamma eritrositlar 3/4 nisbati yo’qotilganda ham o’lim xavfi tug’ilmaydi. Arteriya qon tomirlaridan tez yuqotilgan umumiy qonning 1/3 – 1/2 nisbati o’limga olib keladi. Qon quyidagi muhim funlcsiyalarni bajaradi: 1. Qonning tashuvchilik funksiyasi Me’da-ichaklarda hazm bo’lgan oziq moddalar (oqsillar, yog’lar, karbonsuvlar, mineral tuzlar, vitaminlar, suv) qon va limfa tomirlariga so’rilib, qon orqali hujayralarga yetkaziladi. Shuningdek, qon o’pkadan kislorod qabul qilib, hujayralarga olib boradi. U yerda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va karbonat kislota qonga o’tadi. Ular qon orqali ayiruv va nafas olish a’zolariga yetkazilib tashqariga chiqarib yuboriladi.

2. Qon to’qimalar va a’zolar funksiyasini gumoral yo‘l qon orqali bilan boshqarilishida ishtirok etadi. Ichki sekretsiya (endokrin) bezlarida sintez qilingan gormonlar- biologik faol moddalar qonga o’tib, u orqali to’qima va a’zolarga yetkaziladi va ular asab tizimi bilan birga asab- gumoral boshqarilishni ta’minlaydi. 3. Qon organizmni himoya qilish immunitet funksiyasini bajaradi. Qon tarkibidagi leykositlari (oq qon tanachalari) organizmga kirgan mikroblarni yutish, parchalash va eritib yuborish xususiyatiga ega. Bundan tashqari, qon zardobida maxsus oqsil zarrachalari (antitelalar) bo’lib, ular mikroblarni bir-biriga yopishtiradi va eritib uuboradi. Shunday qilib, qonning immunitetik funksiyasi organizmning har xil yuqumli kasalliklardan saqlanishiga yordam beradi. 4. Qon tana haroratining nisbiy doimimyligini saqlashda ishtirok etadi. Qonning uzluksiz harakati orqali moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan issiqlik energiyasi tananing barcha qismlariga tarqalib, ulardagi harorat doimiyligini ta’minlaydi. .3. Qonning fizik – kimyoviy xossalari Qonning solishtirma og’irligi suvnikiga nisbatan bir oz kattaroq-1,050-1,060 ga teng. Qon zardobining solishtirma og’irligi 1,025-1,034, shaklli elementlarining solishtirma og’irligi 1,090 ga, ayollarda-1,053 ga teng. Qonning solishtirma og’irligi asosan eritrositlarga yoki gemoglobinga va qisman qon tarkibidagi suyuqlikka bog’liq. Masalan, organizm suv yuqotganda, ter ajralganda qonning solishtirma og’irligi oshadi, qon yo’qotganda esa solishtirma og’irligi tushadi. Suvning yopishqoqligi 1,0 deb qabul qilingan, qonning yopishqoqligi esa 5.0 ga teng. Qonning yopishqoqligi suvnikiga nisbatan yuqori bo’lishi tarkibidagi oqsil moddalar va shaklli elementlar, ayniqsa, eritrositlar miqdoriga bog’liq. Terlash, qusish va ich ketish natijasida odam organizmi ko’p suv yo’qotsa, qon

O'xshashlar

QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI
Qon va yurak-qon tomir tizimi fiziologiyasi
NAFAS FIZIOLOGIYASI
AYIRUV FIZIOLOGIYASI
ENDOKRIN BEZLAR FIZIOLOGIYASI