logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. OTLARNING YURAK – QON TOMIR VA ASAB TIZIMI PATOLOGIYASI

OTLARNING YURAK – QON TOMIR VA ASAB TIZIMI PATOLOGIYASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.7666015625 KB
Ko'chirib olish
OTLARNING YURAK – QON TOMIR VA ASAB TIZIMI PATOLOGIYASI Reja: 1. Arterial qon tomirlarning o’tkir tiqilishi 2. A rteriit, flebit va tromboflebitlarni davolash va oldini olish 3. Miokardit 4. Miokardoz 5. Perikardit 6. Bosh miya chayqalishi 7. Orqa miya shikastlanishlari 8. Parez va falajlarga olib keladigan umurtqa pog‘onasi kasalliklari 9. Nervlarning travmatik kasalliklari 10. Oyoq nervlarining parez i va falajlari 1. Arterial qon tomirlarning o’tkir tiqilishi Kasallikni q orin aortasi va tarmoqlarining trombozi (Trombosis aortae) misolida ko’rib chiqish maqsadga muvofiq. Uy hayvonlarida orqa oyoq arterial tomirlarining trombozi nisbatan kam uchraydi. Asosan u ot, qoramol va itlarda kuzatiladi. Bunda tromb aortaning stvolida yoki uning arterial tarmoqlari – aa. iliaca interna, s.hypogastrica, iliaca externa, femoralis da hosil bo‘lishi mumkin. Nisbatan ko‘p ichki yonbosh yoki tos arteriyasi – a. iliaca interna s.hypogastrica , yonboshning tashqi – a. iliaca externa va son arteriyalari – a. femoralis trombozga uchraydi. Etiologiya. Aorta va tarmoqlarining tromboziga tomir devorlarining eroziyali ya’ni yarachali zararlanishlari, o‘smalar, atrof to‘qimalardan yallig‘lanish jarayonini o‘tishi sabab bo‘lishi mumkin. Ammo tromboz ko‘pincha parazitar – gijjali invaziyadan kelib chiqadi. Trombozga ko‘pincha ichak tutqichi oldingi arteriyasining gijjali anevrizmasi – strongylus armatus sabab bo‘ladi. U yerdan embolalar uzilib, tos va son arteriyalariga boradi. Undan tashqari, tromboz sigirlarning endemik osteodistrofiyasida ham hosil bo‘ladi. Klinik belgilar . Tromb hosil bo‘lish jarayoni avval sekin rivojlanadi. Odatda birlamchi belgilar namoyon bo‘lishi uchun bir nechta haftalar o‘tishi lozim. Hayvon tinch holatda bo‘lganda qandaydir o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Ammo harakat paytida, oyoq muskullarining anemiyasi natijasida, keskin ifodalangan oqsoqlik namoyon bo‘ladi. Bunda hayvon ishlashni boshlagandan 3–5 daqiqa o‘tgandan so‘ng oqsay boshlaydi, chunki oyoq qoniqarli bukilmasligi sababli u tuyoqning old qismi bilan yerning notekisliklariga ilashadi, qoqiladi, oyoqni oldinga sudrab chiqaradi; hayvonni harakatlanishga majburlaganda u uch oyoqda sakrab yuradi, ko‘p vaqt o‘tmasdan to‘xtaydi va yiqiladi. Kasal hayvonning organizmida keskin reflektor reaksiya hosil bo‘ladi: umumiy bezovtalanish, qo‘rqish, nafas olish va yurak urushining tezlashishi, muskullarning tartibsiz qisqarishi, kuchli terlash (falajlangan oyoqdan tashqari). Kasallangan oyoq tezda soviydi. Qisqa vaqt dam olingandan so‘ng (20–40 daqiqa) kasal hayvon kuchlarini to‘liq tiklaydi va xech qanday chetlanishlarsiz harakatlana oladi. Faqat juda kam holatlarda hayvon o‘lishi mumkin. Son arteriyasi trombozida chap orqa oyoqning oldinga va yonga chiqarilishi Qisman trombozda yoki alohida arteriyalarning trombozida yuqorida qayd etilgan belgilar tezda namoyon bo‘lmaydi, ammo kuzatilgani ham kuchsiz bo‘ladi. Masalan, keng fassiyani taranglashtiruvchi muskulni (m/tensor fasciae latae) oziqlantiradigan yonboshning tashqi arteriyasi (a. iliaca externa) trombozida otda “osilgan oyoq” oqsoqligi rivojlanadi; sag‘ri (m.gluteus) va to‘rt boshli (m. quadripces) muskullarni oziqlantiradigan tos arteriyasi (a. hypogastrica) trombozida “tayanch” oqsoqlik rivojlanadi, bunda tayanish paytida barcha bo‘g‘imlar keskin bukiladi. Tos va son arteriyalarining ikki tomonlama trombozida sag‘ri sohasi va orqa oyoqlarning diskoordinatsiyasi kuzatiladi (gemoglobinuriyadagidek). Bunday tromboz turida, ayrim paytlarda qovuq, to‘g‘ri ichak va dumning falajlari ham sodir bo‘ladi. Aorta trombozida orqa oyoqlar falajlanadi. Oyoq arteriyalarining trombozida klinik belgilar tromb o‘rnashgan joyga bog‘liq bo‘ladi. Son arteriyasining trombozida oyoq muskullari bo‘shashadi va periferik puls yo‘qoladi. Kasal hayvon zararlangan oyoqqa tayanmaydi va “o‘tirgan it” holatini egallaydi. Barmoq tomirlarining trombozida to‘qimalar nekrozga uchraydi. Hayvon klinik tekshirilganda travmatik perikarditga xos belgilar topiladi. Tashhis. Kasallikning boshlang‘ich bosqichini klinik belgilar bo‘yicha aniqlab bo‘lmaydi. Yuqorida keltirilgan belgilar mavjudligida esa tashhisni qo‘yish qiyin kechmaydi. Rektal tekshirishda aorta bo‘lingan joylarda yo‘g‘onlashishlar va pulsasiya yo‘qligi aniqlanadi. Zararlangan oyoqda periferik pulc juda kuchsiz bo‘ladi yoki umuman sezilmaydi. Kasallangan oyoqning harorati me’yordan past bo‘ladi. Oqibati. Aortaning bironta tarmog‘i trombozga uchraganda kasallik oqibati gumon, ammo ko‘pincha yomon. Yirik tomirlarning trombozida kollateral qon aylanishi juda sekin tiklanadi; hayvon oqsaydi. Kasallangan hayvon ishda qo‘llanilmaydi. Davolash. Trombozlarda terapiya ishlab chiqilmagan. Og‘iz orqali kaliy yoditi va boshqa preparatlarni qo‘llash samara bermaydi. Ayrim mualliflar qisman trombozda hayvonni qadamlatib yurgizish va yaylovda saqlashni tavsiya etadilar. Aortaning nevrogen stenozida bel va dumg‘aza sohalariga diatermiya, balchiq applikatsiyasi va quruq issiq usullari qo‘llanadi. Endemik trombozlarda kasallik sababi yo‘qotiladi. 2. A rteriit, flebit va tromboflebitlarni davolash va oldini olish Arteriit – arteriyalarning yallig’lanishi bo’lib, hayvonlarda mustaqil kasallik sifatida kam uchraydi. Arteriitlar flegmona sohasida, osteomiyelitlar, yarali jarayon, uzoq vaqt kechadigan yiringli – rezorbtiv isitma, sepsis hamda gematogen yo’l bilan tarqaladigan umumiy infeksiyalarda rivojlanishi mumkin. Kechishi bo’yicha o’tkir, yarim o’tkir va surunkali arteriitlar bo’ladi. Jarayon yiringli, nekrotik va maxsuldor yallig’lanish shakllarda kechishi mumkin. Ammo ko’pincha ular aralash tabiatga ega. Qon tomir devoridagi lokalizasiyasi bo’yicha endo–, mezo–, periarteriitlar; devor butun qalinligi bo’yicha zararlanganda esa – panarteriitlar tafovut qilinadi. Arteriya devorining ichki qavati zararlanganda tromblar paydo bo’ladi (trombangit). Klinik belgilar. Yiringli arteriitlarda tomir bo’shlig’i tromb bilan yopiladi, qaysikim keyinchalik erib, yiringli embolalar massasiga aylanadi, infeksiya metastazlashadi va sepsis rivojlanashiga olib keladi. Yarim o’tkir yoki surunkali kechadigan arteriitlarda tomir devorida maxsuldor yallig’lanish ustunlik qiladi. Bunda arteriya devorining ichki qavati yo’g’onlashadi, tomir bo’shlig’i asta – sekin torayadi, buning natijasida periferiyaning qon bilan ta’minlanishi yomonlashadi, to’liq yopilganda esa qon bormay qolgan to’qimalarda nekroz yoki gangrena rivojlanadi. Arteriitning har turida ham tomir devorining sklerozi rivojlanadi, u me’yoriy elastikligini yo’qotadi va mo’rt bo’lib qoladi. Davolash. Mahalliy yallig’lanish natijasida hosil bo’lgan arteriitlarda asosiy kasallikni (flegmona, osteomiyelit va boshq.) bartaraf etishga yo’naltirilgan davolash muolajalari qo’llanadi. Infeksiyalashgan endoarteriitlarda arteriya ichiga novokain–antibiotikli eritmalar inyeksiyalari tavsiya etiladi. Tomir bo’shlig’i trayganda arteriya yoki uni ta’minlovchi nerv stvoli alkogolizasiya qilinadi. Flebit va tromboflebitlarni davolash va oldini olish mavzusini b o‘yinturuq venaning yallig‘lanishi (Phlebitis venae jugularis) misolida o’rganamiz. Etiologiya. Ko‘pincha katta hayvonlarning venasiga ayrim dori vositalarini (xloralgidrat, kalsiy xloridi, novarsenol, flavakardin gidroxloridi va boshq.) noto‘g‘ri yuborilganda hosil bo‘ladi. Bo‘yinturuq venaning yallig‘lanishi (flebit) asosan ahvoli og‘ir, septik holatdagi hayvonlarda rivojlanadi. Flebitlar etiologiyasida organizmning sensibilizatsiyasi muhim rol o‘ynaydi. Bunday hayvonlarda vena tomiri devorining shikastlanishi tromboflebit shaklida kechadi. Flebitlar patologik jarayon atrof to‘qimalaran o‘tganda ham rivojlanish mumkin. Sog‘ lom hayvonlarda qon tomirni punksiya qilish muolajasi odatda asoratsiz kechadi. Klinik belgilar. Aseptik flebitda bo‘yinturuq vena sohasida shish katta bo‘lib rivojlanmaydi. Venani palpatsiya qilganda hayvon og‘riq sezadi. Jarayon surunkali kechganda venaning devori va atrof to‘qimalar zichlashadi. Aseptik tromboflebitda bo‘yinturuq vena sohasida zich, uzunchoq hosila aniqlanadi, og‘riq va mahalliy haroratning ko‘tarilishi kuzatiladi. Kasallikning surunkali shaklida og‘riq sezilmaydi. Tromb bilan to‘liq yopilmagan vena barmoq bilan qisilganda uning periferik qismi kengayadi. Yiringli tromboflebitda hayvonning umumiy ahvoli yomon, tana harorati ko‘tarilgan, ishtahasi yo‘qolganligi aniqlanadi. Bo‘yin va boshning harakatchanligi chegaralanadi. Zararlangan venani palpatsiya qilib bo‘lmaydi. Bo‘yinning bo‘yinturuq vena sohasi issiq, og‘riqli, shishgan bo‘ladi. Venani barmoq bilan qisib ko‘rganda uning periferik qismi kengaymaydi. Kasallik og‘irlashganda zararlangan joyda abssesslar rivojlanadi. Tromb parchalanganda esa o‘pkada yiringli metastazlar rivojlanishi mumkin. Tashhis. Klinik belgilar va anamnestik ma’lumotlar asosida qo‘yiladi. Kasallikni teri osti flegmonasi va yalliglanish shishidan farqlash lozim. Kasallik oqibati . Aseptik flebit, p a raflebit va tromboflebitlarda – yaxshi. Ven aning yiringli yallig‘lanishlarida – ehtiyotkor. Davolash. Aseptik flebit va tromboflebitlarda davolash ishlari infeksiyaning oldini olish ga va tromb tezroq s o‘ rilib ketishiga yo‘naltiriladi. Buyinturuk vena sohasida gi teriga 5% li yod eritmasi bilan ishlov beriladi. Birinchi kunda sovuq, keyinchalik esa isituvchi m u olajalar qo‘l l a nadi, parenteral plazmin yuboriladi, mahalliy qisqa novokain qamali bajariladi. Tromb hosil bo‘lishining oldini olish va mavjudini ng tezroq s o‘ rilishini ta’minlash maqsadida vena ga , teri osti yoki muskul orasiga gep a rin yuboriladi – b ir kunga katta hayvonlar g a 150 000 T.B. (150 mg), kichik hayvonlarga 5000–10000 T.B. (15 mg). Geparin 4–6 soat ta’sir qiladi. Og‘iz orqali kukun yoki pilyula shaqlida dikumarin kuniga 2 – 3 marotaba beriladi : otlarga 0,5 – 2,0, qoramollarga 0,8 – 2,5, itlarga, 0,02 – 0,1 dan. Preparat kumulyativ xususiyatlarga ega bo‘lgani sababli u 2 – 4 kun ta’sir qiladi. Flegmonozli tromboflebitlarda (t o‘ qima t a r anglashi shini kamaytirish, qon aylanishini yaxshilash, toksinlar chiqib ketishi ni ta’minlash maqsadida ) vena usti da g i teri bir necha joy i da n uzunasiga kesiladi. Abseslar ochiladi. Yiringli – nekrotik tromboflebitda venaning zararlangan qismi kesib olib tashlanadi. Venaning zararlangan qismi olib tashlangandan so‘ng jarohat bo‘shlig‘iga 4–6 kunga antiseptiklar bilan drenaj qo‘yiladi. Kasal hayvonlarga 3–4 kun faqat suyuq ozuqa beriladi. Teri ostiga qo‘zg‘atuvchi eritma tushganda tromboflebitning oldini olish maqsadida bu yerga natriy xloridning izotonik yoki novokainning 0,5% li eritmalari yuboriladi. 3. Miokardit Miokardit – yurak muskulining yalli g’ lanish natijasida zararlanishi bo’lib, asosan infeksiya larda ( kuydirgi , soqov ), gemosporidoz kasalliklar (piroplazmoz), sepsis asorati ( umumiy yuqturilish ), o’tkir intoksikasi yada hosil bo’ladi . Kasallangan hayvon jabrlanadi, hansirash va tana haroratining ko’tarilishi kuzatiladi . Kasallik avvalida puls tezlashadi, yurak turtkilari va ton lari kuchayadi , yurak muskuli holsizlangandan so’ng puls kuchsiz bo’lib qoladi . Tez – tez shishlar hosil bo’ladi, shilimshiq pardalar sianozga uchraydi, falajdan yurak to’xtab hayvon o’lishi mumkin. Laborator tekshirishlarda qonda neytrofil leykositoz (bazofil, eozinofil, neytrofillar ko’payishi) va yadroning chapga siljishi kuzatiladi. Hayvonlarga tinch sharoit ta’minlanib, yuklanishlar chegaralanadi. Rasionga yengil hazm bo’ladigan, vitaminlar va uglevodlarga boy ozuqalar kiritiladi. Yurak sohasiga yurak muskuli qo’zg’alishini kamaytirish maqsadida sovuq usul qo’llanadi, og’ir holatlarda kislorod bilan ingalyasiya qilinadi. Simptomatik davolash belgilanadi: antibiotiklar, desensibilizasiyalovchi vositalar, kortikosteroidli gormonlar, yurak glikozidlari, masalan, og’iz orqali 1,0–1,5 g kortizon asetati, 0,2–0,4 g prednizolon. Yurak faoliyati kuchsizlanganda har 4–6 soat teri ostiga 20–30 ml kamfora moyi yuboriladi, arterial bosim pasayganda har 2–4 soat 3–5 g kofein, 15–30 % li glyukoza eritmasida va B1 i B6 vitaminlarini qo’shib 2–3 g natriy salisilati venaga yuboriladi. Digitalis preparatlarini qo’llash taqiqlanadi. 4. Miokardoz Miokardoz – yallig’lanishsiz kechadigan miokard kasalligi bo’lib, miokardning qisqarish funksiyalar pasayishiga olib keladigan distrofik jarayonlar kechishi bilan xarakterlanadi. Bu kasallikka ko’pincha ishchi otlar chalinadi. Uzoq vaqt davom etadigan zo’riqish, anemik holat, oqsil, uglevod, yog’, noto’g’ri oziqlantirish natijasida mineral va vitaminlar almashinishining buzilishi, surunkali kechadigan infeksion, invazion, ginekologik, jarrohlik va ichki yuqumsiz kasalliklar miokardozga olib kelishi mumkin. Bu kasallikka chalingan otda ish sifatlari pasayadi, u holsizlanadi, ishtaxasi yo’qoladi, muskulli tonus pasayadi, periferik qon aylanish buziladi (arterial qon bosimi pasayadi va vena qon bosimi ko’tariladi), teri elastikligi kamayadi, hansirash, teri va shilimshiq pardalar sianozi rivojlanadi, har joylarnda shishlar paydo bo’ladi va boshq.. Hayvonlar tinch sharoit bilan ta’minlanadi . Rasion asosiy ozu q a moddalar , vitaminlar va mikroelementlar b o’ yicha balanslashtiriladi. Venaga 5–7 kun mobaynida kofein va glyukoza aralashmasi V guruhi vitaminlari, S vitamini, 30% glyukoza eritmasida tayyorlangan 0,5–1,5 g strofant nastoykasi bilan yuboriladi; teri ostiga – 10–15 ml dan kordiamin, og’iz orqali – digitalis ( naperstyanka ; rus.) , gulizardak ( gorisvet ; rus.) , marvaridgul ( landыsh ; rus.) o’simliklari preparatlari kiritiladi. Shishlarda siydik haydovchi vositalar qo’llanadi. 5. Perikardit Perikardit – travmatik va notravmatik tabiatli yurak tashqi pardasining yallig’lanishi. Notravmatik perikardit flegmona va sepsisda hosil bo’ladigan infeksion kasalliklar shaklidagi asoratlarda, yallig’lanish miokard, o’pka, plevra va boshq. o’tganda rivojlanadi. Quruq (fibrinoz) va terlama (ekssudativ) perikarditlar tafovut qilinadi. Quruq shaklida tana harorati ko’tariladi, puls tezlashadi, ishtaxa yomonlashadi, yurak turtkisi kuchayadi, yurak sohasi palpasiyasida og’riq seziladi. Ekssudativ kechishda puls kuchsiz va kam to’lganligi, yurak turtkisi kuchsizligi, bo’yinturuq venalari to’lib taranglashganligi, shishlar hosil bo’lishi kuzatiladi. Tashhis elektrokardiagramma va qonni (neytrofillar ko’payishi) hamda siydikni (oqsil mavjudligi) laborator tekshirish natijalari asosida qo’yiladi. Qasal hayvonlarga yengil hazm qilinadigan ozuqa beriladi, ichkiziladigan suv miqdori kamaytiriladi, yurak sohasiga sovuq kompress qo’yiladi. Qasal hayvonga holatiga qarab sulfanilamidlar, antibiotiklar, yod preparatlari, kofein, glyukoza, siydik haydovchi vositalar belgilanadi. Qon bosimi pasayganda vena orqali adrenalin, glyukoz a bilan kofein , kordiamin belgilanadi . 1. Bosh miya chayqalishi Bosh miya chayqalishi (commotion cerebri) otlarda bosh suyagi – miya shikastlarining eng ko’p uchraydigan yopiq patologiyasi. Uncha kuchli bo’lmagan shikastlovchi kuch ta’sirida hosil bo’ladi va qaytariladigan funksional o’zgarishlarga olib keladi ya’ni u bosh miya diffuzli zararlanishining eng yengil shakli bo’lib, strukturaviy o’zgarishlar kechmaydi. Bosh miya chayqalishi ko’pincha boshga biror narsa bilan urilganda, bosh uzra yiqilganda paydo bo’ladi. Miyasi chayqalgan hayvon xushidan ketadi (odatda tez o’tib ketadi) va yiqiladi. Ko’z soqqasi harakatsiz bo’lib, qorachig’i kengayadi va yorug’likka deyarli reaksiya qilmaydi, nafas olinishi sust va yuzaki, puls sekin uradi va kam to’lgan bo’ladi. Pay reflekslari chaqirilmaydi. Ko’p hollarda qusish va tomirlar tortishishi kuzatiladi. Avval hayvon gangigan holatda bo’lib, hyech narsaga reaksiya qilmaydi. Asta – sekin bu holat o’tib ketadi va ko’pincha kuchsiz qo’zg’alish bilan almashiniladi. Birinchi kunlarda kuchli holsizlanish (adinamiyagacha) kuzatiladi. Bir qator belgilar simpatik tizimi tonusining pasayishi sababli hosil bo’ladi. Ularga adinamiyadan tashqari pulsning bradikardiya fonida o’ynashi, qon bosimi pasayishi, qondagi qand miqdorining kamayishi kiradi. Ayrim hollarda qisqa vaqtga tana harorati ko’tarilib leykositozga o’tadi. O’choqli nevrologik simptomatika kuzatilmaydi, ammo ayrim hollarda o’tib ketadigan nistagm (ko’z soqqasi qaltirashi) qayd etiladi. Bosh miya chayqalgandan so’ng yurak faoliyatining barqarorsizligi, tezda toltqish, kuchli qo’zg’alish kabi belgilar uzoq vaqtga qoladi. O’rtacha og’irlikda bosh miya chayqalishida zararlanish belgilari 6–12 oylardan so’ng yo’qoladi, ammo jismoniy yuklanishlarda ular qayta paydo bo’lishi mumkin. Bu patologiyaning posttravmatik davrida otning hatti – harakatlarida o’zgarishlar (past ishchanlik, tezda toliqish, bezovtalanish, umumiy qo’zg’alish, qo’rquv, agressivlik, sababsiz tez – tez kishnash, apatiya, reaksiyalar susayishi va tormozlanish); vegetativ reaksiyalar (terlash, taxikardiya, taxipnoe); tomirlar tortishishi kuzatiladi. Bunday hatti – harakatli reaksiyalar ot bilan ishlashda ko’p muammolarni tug’diradi. Ayg’irlar treningda va ot sporti mashqlarini bajarishda kuchsiz bo’lib qoladi. Tez – tez xavfli holatlar paydo bo’ladi. Bosh miya chayqalishida va umuman yopiq bosh suyagi – miya shikastlarida hayvonlar iloji boricha tezroq ko’zdan kechirilishi lozim. Avval vital funksiyalari holati, tomirlar tortishishlari bor – yo’qligi baholanadi. Xushidan ketgan hayvon yon tomonlab yotqiziladi, chunki so’lak va qusuqlar nafas yo’llariga tushishi mumkin. Nafas olish buzilganda og’iz, halqum, traxeya shilliqdan tozalanadi, til ushlagich asbobi qo’yiladi, sulfokamfokain yuboriladi. Yurak faoliyatini yaxshilash uchun kordiamin qo’llanadi. Tomir tortishishlar xurujlari bosh miyada chuqur zararlanishlarni chaqiradi. Bunda relanium, seduksen, lyuminallarni qo’llash lozim. Tomir tortishishi xuruji bartaraf etilganda profilaktika maqsadida uzoq vaqt ta’sir etuvchi antikonvulsantlar (finlepsin) qabul qilinadi. Yopiq bosh suyagi – miya shikastlarini davolash ishlari birinchi navbatda umumiy tadbirlardan boshlanadi. Hayotiy muhim funksiyalariga madad berish bilan birgalikda gomeostazning asosiy parametrlari nazorat qilinadi, burun va og’izhalqum tozalanadi, qovuq va ichaklar holati qayd etiladi. Suyuqlik bir kunda 30–50 ml/1 kg hisobidan kiritiladi. Izotonik eritmalar (Ringer, natriy xloridi eritmalari) qo’llanishi maqsadga muvofiqdir. Bosh miya shishishini davolash uchun diuretiklar qo’llanadi, sernokisloy magnezii yuboriladi. Neyroproteksiya maqsadida o’tkir davrda neyrotrofik prepara tlar (serebrolizin, semaks, glisin); energetik to’qimali metabolizmni yaxshilovchi (aktovegin, riboksin) preparatlar; vi taminlar tavsiya etiladi. 2. Orqa miya shikastlanishlari 2.1. Parez va falajlarga olib keladigan umurtqa pog‘onasi kasalliklari T.K.Donskaya, M.A.Narusbayeva (2003) ta’qidlashicha, periferik falajlarda a’zoning atoniyasi, mushaklar distrofiyasi va atrofiyasi rivojlanadi, pay reflekslari yo‘qoladi. Uzoq davom etadigan periferik falajda ikkilamchi kontrakturalar rivojlanishi mumkin. Periferik falajning tipik misoli – yelka chigalining mexanik shikastidan hosil bo‘lgan oldingi oyoqda bilak nervi falajidir. Yelka chigali kurak ostida, yelka bo‘g‘imi sohasida joylashgan, undan oldingi oyoqni innervatsiya qiladigan tirsak va bilak nervlari chiqadi. Kuchli zarbada bu nervlar chigaldan uzilib, o tda oldingi oyoqning falaji paydo bo‘ladi. Mualliflar oyoqlar parezi va falajlariga olib keladigan umurtqa kasalliklarini keltiradi. Umurtqa pog‘onasi shikastlanishlari eng ko‘p holatlarda avtohalokatlar, balandlikdan yiqilish (it bolasi divandan yiqilganda ham shikastlanish mumkin). Shikast umurtqa pog‘onasi, uning pay – paychalar apparati, umurtqalararo disklar yoki orqa miya zararlanishlarini chaqirishi mumkin. Ta’qidlab o‘tish joiz – shikastlangandan so‘ng birinchi soatlarda og‘riq past bo‘lishi mumkin, shuning uchun zararlanish og‘irligi darajasini aniqlashda rentgenologik tekshirishlar muhim ahamiyat kasb yetadi. Belgilar. Umurtqa pog‘onasining shikastlanishlarida kasallik belgilari har xil bo‘ladi – juda yengildan og‘irgacha. Ular 5 kategoriyaga bo‘linadi. 1. Shikastlangan joydagi muskullar og‘riqli va tarang bo‘ladi, harakat buzilishlari kuzatilmaydi. 2. Parezning yengil belgilari va yengil ataksiya namoyon bo‘ladi, ammo it chopib yurishi mumkin. 3. Parez. It tik turish va yurish qobiliyatini yo‘qotadi, ammo sezuvchanlik to‘lig‘icha saqlanib qoladi. 4. Oyoqlar falaji. Terining sezuvchanligi pasayishi mumkin, ammo falajlangan oyoqlardagi chuqur og‘riqqa reaksiya saqlanadi. 5. Falaj. Terining sezuvchanligi va falajlangan oyoqlardagi chuqur og‘riqqa reaksiya bo‘lmaydi. Oqibati. Yordam ko‘rsatilgancha qanchalik ko‘p vaqt o‘tgan bo‘lsa va orqa miya zararlanishi qanchalik kuchli bo‘lsa kasallik oqibati shunchalik yomon bo‘ladi. Diskopatiya (umurtqalararo diskning o‘rnidan chiqishi). Diskopatiya – umurtqalararo disklarning patologik o‘zgarishlari va zararlanishlarining yig‘ma nomlanishi, natijada disk orqa miya kanaliga chiqib qoladi (disk prolapsusi). Chiqib qolgan disk orqa miyani siqib, zararlanishning barcha belgilarini (og‘riq, parez, falaj, ataksiya va sh.o‘.) chaqiradi. Bu kasalikka birinchi navbatda xondrodistrofoid it zotlari (taksa, pekines) chalinadi. Ulardagi diskopatiya odatda 4–6 yoshida paydo bo‘ladi. Boshqa zotlarga mansub itlar (ovcharka, doberman) ham bu kasallikka chalinishi mumkin, ammo ularda diskopatiya 9–10 yoshdan so‘ng hosil bo‘ladi. Belgilar. Odatda diskopatiya it avtomobil ichiga sakrab kirishdan yoki boshqa balandroq joyga chiqishdan (zinaga) bosh tortadi. Ayrim hollarda, uni ko‘targanda yoki unga teginganda yuqori sezuvchanlikni bildiradi. Kam hollarda kutilmagan falajlar rivojlanadi. Diskopatiya ko‘pincha umurtqa pog‘onasining bo‘yin va ko‘krak bo‘linmalarida uchraydi. Bo‘yin bo‘linmasidagi prolapsda kuchli og‘riq rivojlanib, old oyoqlarga o‘tadi va oqsoqlikni chaqiradi. Ko‘krak – bel sohadagi disk o‘rnidan qo‘zg‘alganda bel bukchayadi va orqa oyoqlar falaji rivojlanadi. N.A.Sotnikov (2014) bo‘yicha, falaj va parezlar xondrodistrofoidli it zotlari – taksa, pekines, fransuz buldogi; ayrim holatlarda spaniyel, pudellar va yana 84 ta it zotlarida kuzatiladi. Yashash sharoitidan qat’iy nazar (uy va ovchi, semiz va oriq) barcha yoshdagi, ammo ko‘pincha 2 yoshdan katta itlar kasallanadi. Yuqorida aytib o‘tilgan it zotlari boshqa hayvon turlari va odamlarga xos bo‘lmagan antiqa (unikal) kasallikka chalingan. Oddiy tilda bu kasallikni “disk churras i” deb ataydilar. Bu atamani (yanada noto‘g‘risi – diskopatiya) hali ham veterinariya vrachlari ishlatib kelmoqda. Ammo hozirgi kunda tashhisni qo‘yishda uni Intervertebral Disk Disease (IVDD) Tip 1 Hansen deb atash to‘g‘ri bo‘ladi. Aslida mazkur kasallik odam va yirik itlardagi o‘xshash patologiyaga xos emas va uni davolash va diagnostika qilish uchun boshqacha yondashish lozim. Bu patologiya “churra” ning bir turi bo‘lib, fibroz halqaning chin yorilishi bilan xarakterlanadi. O‘tkir (1–5 kunlarda yoki bir necha daqiqa mobaynida) kechadi, bunda pulpoz yadro orqa miya kanaliga siqib chiqariladi, orqa miya siqiladi va nerv ildizchasi qo‘zgaladi. Bunday churra ko‘pincha ko‘krak bo‘limning oxirida, bel bo‘limi boshlanishida hosil bo‘ladi. Spondilopatiya (shakl buzuvchi spondilyoz) – umurtqa pog‘onasining surunkali kasalligi bo‘lib, umurtqalarda tikonsimon yoki biriqma shaklda suyak o‘simtalari paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bir vaqtda umurtqa bo‘g‘imlarining paychalari suyaklashadi va umurtqalararo disklar degenerasiyasi rivojlanadi. Spondilopatiya barcha zotlarga mansub itlarda uchraydi ammo yirik jussali itlarda ko‘proq kuzatiladi. Belgilar. Odatda spondilopatiya rentgenologik tekshirishda tasodifan aniqlanadi va organizm faoliyatiga sezilarli ta’sir qilmaydi. Ammo ayrim hayvonlarda og‘riq, qiynalib yurish, ayrimlarda esa orqa oyoqlar parezi hosil bo‘ladi. Nerv ildizchalaridagi og‘riq suyak o‘simtasi umurtqalararo teshikdan chiqayotgan nervlarni qisganda yoki bir vaqtda diskopatiya ham rivojlanganda paydo bo‘ladi. Umurtqalar orasida rivojlangan suyak birikmalari singanda og‘riq juda kuchli bo‘ladi. Ataksiya. Bu termin bilan harakat koordinatsiyasining buzilishi ataladi. Ataksiyada muskul guruhlari bajaradigan ishining birdamligi buziladi. Hayvonning qadam bosishi noaniq va nomustahkam bo‘ladi. Ko‘pincha it burilishlarda va o‘rnidan turib harakatlanishni boshlaganda yiqilishi mumkin. Tananing ortki qismi kuchsizlanganligi va yon tomonlarga og‘ishi aniq ko‘rinadi. It esa o‘zini yaxshi sezadi. Kelib chiqishi bo‘yicha ataksiya markaziy va periferik bo‘lishi mumkin. Markaziy ataksiya bosh miyaning turli kasalliklari bilan bog‘liq (miyacha gipoplaziyasi). Periferik ataksiya orqa miya umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismida qisilishida hosil bo‘ladi. Yirik jussali it zotlarida, birinchi navbatda nemis doglarida, umurtqa pog‘onasining bo‘yin qismida qisilishi irsiy kasallik bo‘lib, ataksiya uning yetakchi belgisidir. Belgilar. Klinik tekshirishda o‘rindan qiynalib turish va yehtiyokorlik bilan yurish kabilar kuzatiladi. Yosh itlarda bularni o‘sish bilan bog‘laydilar. Kasallik asta – sekin, bir necha oylar mobaynida rivojlanadi. Kasallik rivojlanish cho‘qqisiga yetganda it yurolmay qoladi. Moyillik yaratuvchi omilga itni kuchli oziqlantirish natijasida u juda o‘sib ketishi kiradi. Umurtqa pog‘onasining shikastlanishlarini davolash . Umurtqa pog‘onasining shikastlanishlarini davolashda birlamchi yordam sifatida zararlangan joyga tinch sharoit ta’minlash lozim. Buning uchun hayvonning harakatchanligi chegaralanadi (it qafasga joylashtiriladi). Falaj rivojlanganda it yon tomoni bilan yog‘och shchitga qayishlar bilan fiksatsiya qilinadi. Og‘riqni pasaytiruvchi va yallig‘lanishga qarshi vositalar qo‘llanadi. Shikastlangan joyga muz bilan paketlarni qo‘yish mumkin. Umurtqa pog‘onasi shikastlangan itlarga kortikosteroidlar yuboriladi (deksametazon, metilprednizolon va boshq.) va kerak bo‘lganda jarrohlik amaliyoti bajariladi. Uning maqsadi – umurtqa pog‘onasini stabilizasiya qilish va orqa miyaga bosimni kamaytirish. Sog‘ayish davrida massaj, oyoqlarning passiv harakatlari, fizioterapiya ko‘rsatiladi. Siydik pufagi va ichaklar faoliyati nazorat qilinadi, kerak bo‘lganda siydik kateteri kiritiladi va klizma qo‘yiladi. 3. Nervlarning travmatik kasalliklari Otlarda ko’pincha oyoq nervlari shikastlanadi. Nerv tolalari shikastlanganda anatomik butunligi buzilmaganda ham odatda funksiyasi to’liq buzilishining manzarasi namoyon bo’ladi. Buni davolashda e’tiborga olish lozim. Nerv shikastlarining darajasi va tabiati bo’yicha qisilish (compressio); tebranish (commotio); lat yeyish (contusio); qisman va to’liq uzilishlar (ruptura) tafovut qilinadi. Sabablari. Gipsli yoki prafinli bog’lamlarini noto’g’ri qo’yish, to’qima ichi gematoma, suyak qadoq, ekzostozlar rivojlanishi, singan suyak bo’laklarining siljishi. Qisilgan nerv anatomik butunligini saqlab qoladi. Kam vaqt ichida makro– va mikroskopi k o’zgarishlar bo’lmaydi, keyinchalik ishemiya va seroz yallig’lanish va natijada degenera tiv buzilishlar rivojlanadi, miyelin parchalanadi, o’q silindrlar o’zgaradi. Organik o’zgarishlar parezga olib kelishi mumkin. Tebranish nervni o’rab turgan to’qimalarga zarba keltirilganda paydo bo’ladi. Nerv sezuvchanligi buziladi, butunligi esa saqlanib qoladi. Harakatlantiruvchi va sezgi funksiyalarining buzilishi to’liq bo’lishi mumkin, ammo tezda tiklanadi. Nerv funksiyalari birinchi kunlar va haftalarda tiklanmasligi og’irroq shikast borligini bildiradi. Lat yeyishda nervning anatomik butungligi saqlanib qoladi, ammo strukturasida ezilish, qisilish, qon quyilish kabi o’zgarishlar topiladi. Zararlangan nerv funksiyalarining buzilishi tebranishdagidan kuchliroq bo’ladi, ammo bunda ham birinchi kunlar yoki haftalarda tiklanadi. Nerv zararlanishlari turlari a – nervning to’liq uzilishi va uchlarining o’zaro uzoqlashishi; b – nerv tolalarining to’liq uzilishi bilan nerv uchlari orasida biriktiruvchi to’qimaning saqlanib qolishi; v – nervning yon tomonli zararlanishi bilan strukturasining saqlanib qolishi; g – nervning periferik zararlanishi bilan strukturasining qisman saqlanib qolishi; d – nerv o’rtasidagi chandiqlanish bilan periferik tolalarining saqlanib qolishi (psevdonevroma). Nervning uzilishi qisman va to’liq bo’lishi mumkin; oxirgisi ko’proq uchraydi. To’liq uzilishda o’q silindrlar va po’stloq ham uziladi; qisman uzilgan nervning yon tomonida chuqurcha kuzatilishi mumkin, keyinchalik u travmatik nevrinomaga aylanadi. To’liq uzilishga odatda kichik boldir, kata boldir, bilak va tirsak nervlari chalinadi. Og’ir jarohatlarda nervning bir qismi uzib olinishi mumkin, bunda regenerasiya muammo tug’diradi va maxsus choralarni qo’llashga majbur qiladi. To’liq anatomik uzilishda funksiyalar buzilishi og’ir bo’lib, uzoq vaqt davom etadi. Tegishli muskullarning falaji lanj bo’ladi, pay va periostal reflekslar yo’qoladi. Muskullar atrofiyasi tezda paydo bo’lib, asta – sekin kuchayadi; to’qimalar shishadi. Sezuvchanlik buzilishining sohasi qo’shni nervlar hisobidan kichikroq bo’ladi. Trofik buzilishlar ko’proq terida kuzatiladi. Uzoq vaqt davom etadigan falajlarda chuqur to’qimalarda ham o’zgarishlar kechadi. Trofik yaralar nerv stvollarining qisman zararlanishlarida, ayniqsa arteriyalar jarohatlarida paydo bo’ladi. To’liq va qisman uzilishlarda kontrakturalar rivojlanishi mumkin. Klinik belgilar. Nerv bir kecha – kunduzda 1 mm ga o’sadi. Yirik nerv stvollarning regenerasiyasi juda uzoq vaqt kechib, funksiyalar tiklanishi 1–2 yillarni oladi. Ayrim nervlar kerakli o’sish yo’nalishini o’zgartirganda sinkineziyalar paydo bo’ladi (markazdan kelgan impulslarga javoban qo’shni muskullarning ham qisqarishi). O’sib borayotgan nerv yo’lida biron to’siq – yot jismlar, suyak bo’laklari, qadoq va chandiqlar bo’lganda regenerasiya bo’lmaydi. Markaziy nervning uchida to’siq bo’lganda nevroma (yosh aksonlar, shvann hujayralar va biriktiruvchi to’qimali tolalardan hosil bo’lgan zich hosila) rivojlanadi. Tashhis va davolash. Hayvon dastlabki 24 soatlar ichida davolanganda, to’liq uzilishda jarohat yaxshilab ishlanadi va unga choq qo’yiladi (birlamchi). Markaziy va periferik uchlarning epinevriylariga choklar qo’yilib nerv uchlari birlashtiriladi. 24 soatdan ziyod vaqt o’tganda nervda jarrohlik amaliyot o’tkazilmaydi, chunki jarohatga infeksiya tushishga ulguradi. Infeksion jarayon so’ngandagina choklar (ikkilamchi) qo’yiladi. Nerv zararlanishining birinchi haftalarida zararlanish tabiatini aniqlash qiyin, chunki funksiyalarning yo’qligi uzilishdan ishonchli darak bermaydi. Shuning uchun birinchi haftalar kutish va faol fizioterapiya davri bo’lib hisoblanadi. To’liq anatomik bor – yo’qligi va regenerasiya boshlanganligiga to’liq ishonch hosil qilish kerak. Ayrim funksiyalar kam darajada ham tiklanayotgan bo’lsa, teri burmasi siqib ko’rilganda va zararlangan joydan pastroqda nervga bosib ko’rilganda og’riq sezilsa – to’liq uzilish inkor etiladi. 6 haftalar ichida regenerasiya qiladigan nerv 3,5–4 sm ga o’sishi lozim. Regenerasiya bo’lmasligi esa yo’lida to’siq borligidan dalolat beradi va uni jarrohlik yo’l bilan olib tashlash kerak bo’ladi. Shuning uchun 1,5 oylik kutishdan so’ng (jarohat bitib ketganda) regenerasiya bo’lmasa va nerv qo’zg’alishi natijasida og’riqlar sezilsa to’liq uzilish bor deb faraz qilinadi va operasiyaga kirishiladi. Bir necha oylardan keyin ham bajarilgan operasiya yaxshi natijalarga olib kelishi mumkin. Periferik nervlarda o’tkaziladigan jarrohlik amaliyotlar shakllari har xil bo’ladi. Nerv butunligi buzilmaganda nevroliz ya’ni uni chandiqlar va bitishmalardan ajratish ishlari bajariladi. Nevromalar olib tashlanadi. Qisman uzilishlarda qisman choqlar qo’yiladi, to’liq uzilishlarda esa to’liq ko’ndalang chok qo’yiladi. Nervning kichik nuqsonlarida (2–7 sm gacha) nerv stvoli atrof to’qimalardan ajratiladi, nervning periferik uchi ehtiyotkorlik bilan tortib chiqariladi va boshqa uchiga tikiladi. Choklar faqat nervning biriktiruvchi to’qimali pardasiga – epinevriyga qo’yiladi. Kontrakturalar rivojlanish mumkinligini inobatga olib, oyoqni fiksasiya qilganda unga tegishli holatda joylashtirish lozim. Nervlarning barcha travmatik zararlanishlarida fizioterapevtik usullar qo’llanadi. Ular shikast yoki operasiyadan so’ng birinchi kundan boshlanadi. Zararlangan nerv ustidagi teri ultrabinafshali nurlantiriladi. Asab hujayralar hayotiyligini yaxshilash maqsadida diatermiya qo’llanadi. Elektrodlar zararlangan periferik nervga tegishli orqa miya segmentlari, umurtqalar aro tugunlar va chegara simpatik stvol tugunlari sohasiga qo’yiladi. Har xil mahalliy isituvchi muolajalar bajariladi. Analgetik, an tibiotik, V guruhi vitaminlari, biostimulyatorlar va antixolinesteraz preparatlar inyeksiyalari tavsiya etiladi. 4. Oyoq nervlarining parez i va falajlari Oyoqlar parezi va falajlarining umumiy tavsifi Oldingi oyoqlar periferik nervlarining kasalliklari uy hayvonlari lokomotor apparatining funksional buzilishlari orasida nisbatan ko‘p uchraydigan patologiya. Bunda oyoqlar asab tizimidagi patologik jarayonlarining asl mazmuni periferik nerv stvollari va tarmoqlarining parezi va falajlari bilan namoyon bo‘ladi. Klinik tomondan ular “tayanch” oqsoqligi ko‘rinishida bo‘ladi. Parez va falajlarning etiopatogenezi Parez va falajlar uy va qishloq xo‘jalik hayvonlar orasida keng tarqalgan bo‘lib, hayvonlarni saqlash va ekspluatatsiya qilishda ko‘p noqulayliklarni chaqiradi, chunki bu jiddiy patologiyani davolashning samarali usullari hanuzgacha ishlab chiqilmagan. Parezda mushaklarning qisqarishi va taktil sezuvchanlik pasayadi, falajda esa mushaklar umuman qisqarmaydi, nerv innervatsiya qiladigan sohada sezuvchanlik to‘liq yo‘qoladi. Ikkala patologiya ham oyoqlarning “tayanch” oqsoqligi ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Kelib chiqishi bo‘yicha falajlar markaziy va periferik bo‘lishi mumkin. Markaziy falajlar ko‘p hollarda infeksion patologiya (o‘lat, quturish va boshq.), bosh va orqa miyalar shikastlari, mineral va o‘simlik zaharlanishlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Markaziy falajlarni chaqiradigan endogen omillardan – bosh miyaga qon quyilishi, o‘smalar, bosh va orqa miya to‘qimasi yoki pardalarining yallig‘lanishlarini ta’qidlab o‘tish lozim. Bunday falajlar “qattiq falaj” deb ataladi, chunki ular mono–, para– va tetraplegiya ko‘rinishida bo‘lib, falajlangan muskullar kuchli taranglashadi. Bunga esa markaziy asab tizimining tormozlantiruvchi funksiyasi bo‘zilganligi sabab bo‘ladi. Periferik falajlar shikastlar (kuchli tebranish, lat yeyish, qisilish, cho‘zilish, uzilish va jarohatlar), oyoq muskullari va boshqa a’zo va to‘qimalarni innervatsiya qiladigan nerv stvollari va tarmoqlarining qisilishi (shish, gematoma, abssess va sh.o‘.), nevrit, pleksit, radikulitlar va nerv butunligining buzilishi bilan bog‘liq. Undan tashqari, parez umurtqa pog‘onasining tug‘ma qiyshayishlarida ham namoyon bo‘lishi mumkin. Ayrim it zotlarining (taksa, pudel, basset, fransuz buldogi) tanasi o‘ziga xos tuzilishiga ega bo‘lgani sababli, ularda bu kasallikka moyillik bo‘ladi. Bu kasalliklarda umurtqa pog‘onasi qiyshiq bo‘lgani sababli orqa miya qisiladi. Itlardagi parez faqat fransuz buldogiga xos ponasimon umurtqa mavjudligida paydo bo‘ladi. Oldingi oyoq periferik nervlarining parezi va falajlari odatda bir tomonlama va juda kam hollarda ikki tomonlama bo‘lishi mumkin (M.Sh. Shakurov, 1990; Yu.I. Sidorova, 2013; http://www.mydog.su/ forum/parez–u–sobak). Virusli neyrotrop kasalliklari keng tarqalgan bo‘lib, ular birinchi navbatda asoratlar rivojlanishi bilan xavflidir. Bunday asoratlarga orqa oyoqlarning falaji va parezlari kiradi (http://vetpraktika.ru/article/apparat–reton–pri–lechenii–zadnih– konechnostey–u–sobaki). Parez va falajlar diagnostikasi Ko‘pchilik falajlar va parezlarni oyoqlar ishlamay qolgandan 2 hafta o‘tmasdan davolash mumkin. Umuman olganda, kasallik belgilari namoyon bo‘lishidan 3 kun o‘tmasdan vrachga murojaat qilish kerak. Buning uchun malakali diagnostikani bajarish lozim, aks holda davolash samarasiz bo‘lishi mumkin. Bunday patologiyada tashhisni faqat ko‘rik va palpatsiya bilan qo‘yib bo‘lmaydi. Nerv, muskul, pay va paychalarning holatini ham albatta tekshirish muhimdir (http://www.kotipes.ru/letter/paresis_ paralysis.html). S.L. Yagnikov, N.V. Smirnova (2012) lar ta’qidlashicha, umurtqa pog‘onasi va orqa miya o‘smalari nevrologik simptomatika sabablaridan biridir. Bunday kasal hayvonni tekshirganda veterinariya vrachi quyidagi savollarga javob topishi lozim: 1) Shikastning joyi qayerda? 2) Orqa miya ishemiyasini qanday sabab chaqirgan? 3) Orqa miya kompressiyasining oqibati qanchalik jiddiy? 4) Shikastning hayvon hayotiga ta’siri va oyog‘ining harakatlanishi tiklanishiga farazlar? Shikastning joyi va orqa miya ishemiyasini qanday sabab chaqirgan kabi savollar nevrologik tekshirishlar jarayonida yechiladi. Monoparez yoki monoplegiya, paraparez, tetraparez yoki paraplegiya (tetraplegiya) larda nevrologik buzilishlar yuqori motor (harakatlantiruvchi) nevron yoki pastki motor nevron sohalaridagi shikastlanishlarda bo‘ladi. Pastki motor nevron sohasidagi shikastlanishda 3 hafta mobaynida muskullar atrofiyasi, muskulli tonusning atoniya yoki gipotoniyasi, asosiy reflekslarning arefleksiya yoki giporefleksiyasi kabi nevrologik simptomatikasi aniqlanadi. Surunkali shikastlanishlarda muskullar atrofiyasi yaqqol bilinadi. Yuqori motor nevron shikastlanganda muskullarning spastik gipertoniyasi, reflekslar mavjudligi (ular ayrim paytlarda o‘zgargan bo‘ladi), muskullarning kuchsiz atrofiyasi kuzatiladi. Zararlanish lokalizatsiya diagnostikasining keyingi etapi vrach klinisist bilimiga bog‘liq. Nevrologik defisit odatda nerv to‘qimasi zararlangan joydan pastroqda namoyon bo‘ladi. Orqa oyoqlar faoliyatining buzilishlari orqa miya, orqa miya nervlari yoki periferik nervlarning TZ—S3 umurtqalari, old va orqa oyoqlarniki esa S1–T2 umurtqalari sohalaridagi zararlanishlarda paydo bo‘ladi. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin, ko‘krak yoki bel sohalaridagi zararlanishlarni aniqlash uchun pannikulit refleksi, tizza refleksi, bukish refleksi, Xorner sindromi va boshqa nevrologik simptomlar yordam beradi. Anamnez ma’lumotlari yig‘ilib, klinik – nevrologik tekshirishlar o‘tkazilgandan so‘ng nevrologik buzilishlar darajasi aniqlanadi, u orqa miya kompressiyasining oqibati qanchalik jiddiy ekanligini ko‘rsatadi. Orqa miyaning zararlanish darajasini aniqlagandan so‘ng 2 proyeksiyada rentgenografiya bajariladi. Rentgenogrammada suyak to‘qimasidagi o‘smalar va umurtqalar tanasiga kirib boradigan boshqa a’zolar o‘smalarining metastazlari, osteolizis o‘choqlari, periostal yo‘g‘onlashish, umurtqa tanasining patologik sinishlari kabi o‘zgarishlar namoyon bo‘ladi. Bu usul yordamida o‘sma lokalizatsiyasi va orqa miya kompressiyasining darajasi aniqlanadi. Ayrim holatlarda, nevrologik simptomatika suyak to‘qimasining buzilish jarayonini ilgarilab o‘tishi mumkin. Xususan nerv to‘qimasi, orqa miya pardalaridagi rentgenografik o‘zgarishlar esa umuman ko‘rinmasligi mumkin. Rentgenogrammalarda rentgenografik o‘zgarishlar bo‘lmaganda kontrast rentgenografiya o‘tkaziladi. To‘g‘ri va yon proyeksiyada qilingan kontrast rentgenogrammalarda kontrast ustun konturlarining o‘zgarishlari aniqlanadi, kontrast moddaning to‘liq yoki qisman qamali, ventral va dorsal ustunlar qalinligining o‘zgarishlari qayd etiladi. O‘smaning orqa miya pardalari va orqa miyaga nisbatan joyi aniqlanadi. Olingan natijalar asosida o‘smalar e kstradural, intradural – e kstramedullyar va intramedullyar larga ajratiladi. Kontrast ustun (ventral va dorsal) o‘smaning kranial chegaralarida qamal bo‘lishi natijasida mazkur tekshirish usuli yumshoq to‘qimalarning o‘smalarini har vaqtda ham aniqlashga imkon bermaydi. Suboksipital punksiya o‘tkazilishi uchun likvor yig‘ilib, sitologik tekshirishlar bajariladi. Likvorda o‘smali hujayralar bor – yo‘qligi aniqlanadi. Likvordagi o‘smali hujayralar bevosita orqa miya va uning pardalari zararlanganda yoki ular ekstradural o‘smadan kirib borganda kuzatilishi mumkin. Ammo asosiy oxirgi tashhis faqat gistologik tekshirishdan so‘ng qo‘yiladi. Miyelografiya orqa miya kompressiyasining darajasini aniq bilishga yordam beradi. Ammo u har vaqtda ham o‘smani kompressiya chaqirgan boshqa holatdan farqlay olmaydi. Sagital va segmental yo‘nalishlarda bajariladigan magnit – rezonans tomografiya yumshoq to‘qima o‘smasining tarqalishini aniqlash, rentgenografik aniqlab bo‘lmaydigan suyak to‘qimasining tuzilmali o‘zgarishlarini, umurtqalar tanasidagi buzilish o‘choqlarini, o‘smaning hajmini va insizion yoki trepan biopsiyaga optimal aralashish yo‘lini ko‘rishga imkon beradi. Orqa miya ishemiyasini qanday sabab chaqirganini aniqlash, uning hayvon hayotiga ta’siri va oyog‘ining harakatlanish faoliyati tiklanishiga farazlarni keltirish uchun o‘smaning morfologik verifikasiyasi (tekshirilishi) o‘tkazilishi lozim. Morfologik tekshirish uchun na’munani olish paytida oyoqning harakatlanish faoliyatini saqlash va orqa miyaga qo‘pol zarar keltirmaslik kabilar asosiy shartlar hisoblanadi. Parez va falajlar klinikasi Oyoqlarning falaji va parezlarida it yotib qoladi, ya’ni adinamiya holati rivojlanadi. Natijada oshqozon – ichak tizimida ham o‘zgarishlar kuzatiladi. Bunday o‘zgarishlardan biri – ich qotishidir. Ich qotishiga tashhis it 48 soat mobaynida tezaklamasa qo‘yiladi. It oyoqlarini o‘z ostiga olib qornida yotadi. Tezagi quruq va qattiq bo‘ladi (http://www.kotipes.ru/ letter/letter28.html). Parezning tashqi manzarasi zararlanish chuqurligi va lokalizatsiya joyiga bog‘liq bo‘lib, har xil bo‘ladi. Hayvon yurganda oyoqlari chalishadi va u muvozanatini yo‘qotib, hatto yiqilishi mumkin. Hayvon kichik to‘siqlardan ham o‘tishga qiynaladi. Parez odatda asemetrik bo‘ladi ya’ni bitta oyoq boshqasiga nisbatan yomonroq faoliyat qiladi (http://www.mydog.su/forum/parez–u–sobak). Otda chap tomon kurak oldi nervining falaji: A – oldindan ko‘rinish (kurak – yelka bo‘g‘imining tanadan uzoqlashishi); B – yon tomondan ko‘rinish (yelka muskullarining yaqqol atrofiyasi). Parez va falajlarni davolash Oyoqlarning falaji va parezlarida hosil bo‘lgan birlamchi ich qotishlarida kamgina lavanda moyi, Nuks vomik, laktusan ichirish mumkin. Ichimlik suvi iloji boricha ko‘p beriladi. Maxsus parxez, intratono–terapiya va informasion – to‘lqinli fizioterapiya usullari qo‘llanganda odatda ichak faoliyati tiklanadi. Barcha holatlarda davolash ishlari iloji boricha tez boshlanishi kerak (http://www.kotipes.ru/letter/letter28.html). Yu.I.Sidorova (2013) itlardagi oyoq parezlarini davolashda tinch sharoitni ta’minlanash, kortikosteroidlarni qo‘llashni tavsiya etadi. Stabil ijobiy natijalar bo‘lmaganda jarrohlik dekompressiyasi bajariladi. Itlardagi falajlarni, ayniqsa markaziylarni, mavjud usullar va vositalar bilan davolash har doim ham kutilayotgan natijalarni bermaydi. Davolash samarasining pastligi davolash kech boshlanishi, tavsiya etiladigan vositalarning qiyin topilishi (A ro‘yxati) va ularni noto‘g‘ri qo‘llashdan kelib chiqadi, chunki birdaniga bir nechta muskullar zararlanadi. Markaziy va periferik falajlarni davolashda tavsiya etiladigan vositalar bilan birgalikda tegishli sohalarda tez – tez novokain qamallari qo‘llanishi lozim (M.Sh.Shakurov, 1990). Orqa oyoqlarning paraplegiyasi va monoplegiyasida prozerin, V 1 va B 12 vitaminlari, V.V.Mosin bo‘yicha novokain qamali va fizioterapiya usullari (isitish, massaj) qo‘llanadi. Oldingi oyoq zararlanganda yulduzsimon nerv tuguni qamal qilinadi. Markaziy va periferik falajlarda kompleks ravishda medikamentoz, fizikaviy va patogenetik terapiya usullari qo‘llanda davolash samarasi sezilarli oshadi (http://zoorinok.com.ua/veterinar.php?id=11). Eskirgan parez va falajlarda davolash kam samarali bo‘ladi. Kasallik avvalida qisqa novokain – gidrokartizonli qamal bilan yengil massaj va iliq o‘ramlar qo‘llanadi. Ikkinchi kundan boshlab 5% li novokain eritmasi bilan ionoforez o‘tkaziladi. Muskul orasiga V 1 va V 12 vitaminlari, dibazol, prozerin (strixnin ko‘proq samara beradi) lar quyidagi sxema bo‘yicha yuboriladi: birinchi kunda 1–3 mg B 12 vitamini; ikkinchi kunda – 2 mg prozerin yoki 3 mg dibazol, uchinchi kunda – 10–30 mg B 1 vitamini. Bu davolash sxemasi va massaj hamda asab markazlarini qo‘zg‘atish uchun passiv harakatlar usulari mushaklarning faol qisqarishigacha qo‘llanadi. 15–20 kunlardan so‘ng, falajlangan oyoqning tayanish faoliyati tiklanganda, hayvon tekis yerda qisqa vaqt yurgiziladi, bunda kasallangan oyoq tomoniga keskin burilishlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Yallig‘langan yoki falajlangan nerv bo‘ylab geliy – neon lazer bilan nurlantirish yaxshi samara beradi (http://mostor.ru/parezi–i–paralichi–u–sobak/). I. Lipovsev (1990) parez va falajlarni davolash uchun kasal itning son arteriyasiga fiziologik eritmada tayyorlangan 0,5–1% li novokain eritmasini yirik jussali itlarga 20 ml, o‘rta jussali itlarga – 15 ml va kichik itlarga – 10 ml dan yuborib, samarasini o‘rgandi. Eritma har 2–3 kunda yuborildi. Bundan tashqari, muskul orasiga strixnin in`yeksiyasi bajarildi. Klinikaga keltirilgancha 2 bosh kasal itlarga 10% li natriy bromidi eritmasi, etazol, norsulfazol, D vitamini va baliq moyi qo‘llangan edi. Davolash samarali bo‘lib, 54 kun davom etdi. Itlardagi parez va falajlarni davolashda ularni saqlash va oziqlantirilishiga qattiq e’tibor berish lozim. Kasal hayvonlarga to‘liq ratsion belgilanadi, ular quruq, iliq xonaga joylashtiriladi, tinch sharoit yaratiladi. Hayvonni erta yurgizmaslik lozim, chunki bundan keyin ayrim itlarning axvoli yanada yomonlashadi. T.K.Donskaya, M.A.Narusbayeva (2003) ta’qidlashicha, nerv stvolining shikastida birinchi soatlarda og‘riqsizlanirish, yallig‘lanishga qarshi va shishga qarshi davolovchi preparatlar (fenilbutazon, prednizolon, aspirin, analgin va boshq.) belgilanadi. Keyinchalik vitaminoterapiya (V 1 , V 6 , V 12 vitaminlari), fizioterapiya (issiqliq, impuls toklari, ultratovush, lazer, magnitoterapiya) va mushaklar atrofiyasining oldini olish uchun yengil yurgizish va massaj bajariladi. Kam hollarda jarrohlik usullari: nerv stvollarini tikish, nervlarni bitishma va chandiqlardan tozalash, umurtqalar ustunida operatsiya qilish qabilar qo‘llanadi. Spondilopatiyani davolash . Umurtqa pog‘onasida rivojlanadigan bu jarayonni yo‘qotib yoki sekinlashtirib bo‘lmaydi, shuning uchun davolashda og‘riqsizlantiruvchi preparatlar qo‘llanadi. Umurtqa pog‘onasiga qo‘yilgan isituvchi vositalar ham og‘riqsizlantiruvchi ta’sir qiladi. Davolash uchun ultratovushli “Reton” apparati qo‘llanganda orqa oyoqlarning sezuvchanligi sezilarli yaxshilandi; hayvonlar joyidan ko‘tarilib avval emakladi, keyinchalik esa yaxshi bo‘lmasa ham yura boshladi. Keyinchalik harakatlar yanada ishonchli bo‘ldi. Bir necha vaqt o‘tgandan so‘ng harakatlanish faoliyati 90–95% ga tiklandi, ammo hayvon orqasining sa’l og‘ishi saqlandi. Hayvon faollik bilan o‘ynaydi, ozuqa va suvni qabul qiladi. Ultratovushli “Reton” apparati (105–110 kGs) va nivalin, mukosat, traumel, sel, novokain qamali hamda massajning qo‘llanishi tuzalish jarayonini tezlashtirdi va hayvonning orqa miyasi va orqa oyoqlar orasidagi sinaptik o‘tkazuvchanlikni tiklashga turtki berdi. Parezni davolashda dori preparatlaridan tashqari fizioterapevtik muolajalar va massaj belgilanadi, reabilitatsiya davri ancha uzoq davom etadi. Sog‘ayib kelayotgan kasal itga tegishli sharoit yaratiladi, u vaqti – vaqti bilan sayr qildiriladi. Sayr vaqtida itning orqa oyoqlariga maxsus belbog yordamida madad beriladi. Itga vitaminli preparatlarni berish kerak shu bilan birga tana vazni oshib ketmasligini nazorat qilib turish ham lozim, chunki ortiqcha vazn kasal it uchun katta muammodir (http://www.mydog.su/forum/parez–u–sobak). Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Dorosh M . V . Bolezni loshadey. Veche , 2007 g. http://www.e– reading.club/book.php?book=83010

OTLARNING YURAK – QON TOMIR VA ASAB TIZIMI PATOLOGIYASI Reja: 1. Arterial qon tomirlarning o’tkir tiqilishi 2. A rteriit, flebit va tromboflebitlarni davolash va oldini olish 3. Miokardit 4. Miokardoz 5. Perikardit 6. Bosh miya chayqalishi 7. Orqa miya shikastlanishlari 8. Parez va falajlarga olib keladigan umurtqa pog‘onasi kasalliklari 9. Nervlarning travmatik kasalliklari 10. Oyoq nervlarining parez i va falajlari

1. Arterial qon tomirlarning o’tkir tiqilishi Kasallikni q orin aortasi va tarmoqlarining trombozi (Trombosis aortae) misolida ko’rib chiqish maqsadga muvofiq. Uy hayvonlarida orqa oyoq arterial tomirlarining trombozi nisbatan kam uchraydi. Asosan u ot, qoramol va itlarda kuzatiladi. Bunda tromb aortaning stvolida yoki uning arterial tarmoqlari – aa. iliaca interna, s.hypogastrica, iliaca externa, femoralis da hosil bo‘lishi mumkin. Nisbatan ko‘p ichki yonbosh yoki tos arteriyasi – a. iliaca interna s.hypogastrica , yonboshning tashqi – a. iliaca externa va son arteriyalari – a. femoralis trombozga uchraydi. Etiologiya. Aorta va tarmoqlarining tromboziga tomir devorlarining eroziyali ya’ni yarachali zararlanishlari, o‘smalar, atrof to‘qimalardan yallig‘lanish jarayonini o‘tishi sabab bo‘lishi mumkin. Ammo tromboz ko‘pincha parazitar – gijjali invaziyadan kelib chiqadi. Trombozga ko‘pincha ichak tutqichi oldingi arteriyasining gijjali anevrizmasi – strongylus armatus sabab bo‘ladi. U yerdan embolalar uzilib, tos va son arteriyalariga boradi. Undan tashqari, tromboz sigirlarning endemik osteodistrofiyasida ham hosil bo‘ladi. Klinik belgilar . Tromb hosil bo‘lish jarayoni avval sekin rivojlanadi. Odatda birlamchi belgilar namoyon bo‘lishi uchun bir nechta haftalar o‘tishi lozim. Hayvon tinch holatda bo‘lganda qandaydir o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Ammo harakat paytida, oyoq muskullarining anemiyasi natijasida, keskin ifodalangan oqsoqlik namoyon bo‘ladi. Bunda hayvon ishlashni boshlagandan 3–5 daqiqa o‘tgandan so‘ng oqsay boshlaydi, chunki oyoq qoniqarli bukilmasligi sababli u tuyoqning old qismi bilan yerning notekisliklariga ilashadi, qoqiladi, oyoqni oldinga sudrab chiqaradi; hayvonni harakatlanishga majburlaganda u uch oyoqda sakrab yuradi, ko‘p vaqt o‘tmasdan to‘xtaydi va yiqiladi. Kasal hayvonning organizmida keskin reflektor reaksiya hosil bo‘ladi: umumiy bezovtalanish, qo‘rqish, nafas olish va yurak urushining tezlashishi, muskullarning tartibsiz qisqarishi, kuchli terlash (falajlangan oyoqdan tashqari). Kasallangan oyoq tezda soviydi.

Qisqa vaqt dam olingandan so‘ng (20–40 daqiqa) kasal hayvon kuchlarini to‘liq tiklaydi va xech qanday chetlanishlarsiz harakatlana oladi. Faqat juda kam holatlarda hayvon o‘lishi mumkin. Son arteriyasi trombozida chap orqa oyoqning oldinga va yonga chiqarilishi Qisman trombozda yoki alohida arteriyalarning trombozida yuqorida qayd etilgan belgilar tezda namoyon bo‘lmaydi, ammo kuzatilgani ham kuchsiz bo‘ladi. Masalan, keng fassiyani taranglashtiruvchi muskulni (m/tensor fasciae latae) oziqlantiradigan yonboshning tashqi arteriyasi (a. iliaca externa) trombozida otda “osilgan oyoq” oqsoqligi rivojlanadi; sag‘ri (m.gluteus) va to‘rt boshli (m. quadripces) muskullarni oziqlantiradigan tos arteriyasi (a. hypogastrica) trombozida “tayanch” oqsoqlik rivojlanadi, bunda tayanish paytida barcha bo‘g‘imlar keskin bukiladi. Tos va son arteriyalarining ikki tomonlama trombozida sag‘ri sohasi va orqa oyoqlarning diskoordinatsiyasi kuzatiladi (gemoglobinuriyadagidek). Bunday tromboz turida, ayrim paytlarda qovuq, to‘g‘ri ichak va dumning falajlari ham sodir bo‘ladi. Aorta trombozida orqa oyoqlar falajlanadi. Oyoq arteriyalarining trombozida klinik belgilar tromb o‘rnashgan joyga bog‘liq bo‘ladi. Son arteriyasining trombozida oyoq muskullari bo‘shashadi va periferik puls yo‘qoladi. Kasal hayvon zararlangan oyoqqa tayanmaydi va “o‘tirgan it” holatini egallaydi. Barmoq tomirlarining trombozida to‘qimalar nekrozga uchraydi. Hayvon klinik tekshirilganda travmatik perikarditga xos belgilar topiladi. Tashhis. Kasallikning boshlang‘ich bosqichini klinik belgilar bo‘yicha aniqlab bo‘lmaydi. Yuqorida keltirilgan belgilar mavjudligida esa tashhisni qo‘yish qiyin kechmaydi. Rektal tekshirishda aorta bo‘lingan joylarda yo‘g‘onlashishlar va pulsasiya yo‘qligi aniqlanadi. Zararlangan oyoqda periferik pulc juda kuchsiz bo‘ladi yoki umuman sezilmaydi. Kasallangan oyoqning harorati me’yordan past bo‘ladi.

Oqibati. Aortaning bironta tarmog‘i trombozga uchraganda kasallik oqibati gumon, ammo ko‘pincha yomon. Yirik tomirlarning trombozida kollateral qon aylanishi juda sekin tiklanadi; hayvon oqsaydi. Kasallangan hayvon ishda qo‘llanilmaydi. Davolash. Trombozlarda terapiya ishlab chiqilmagan. Og‘iz orqali kaliy yoditi va boshqa preparatlarni qo‘llash samara bermaydi. Ayrim mualliflar qisman trombozda hayvonni qadamlatib yurgizish va yaylovda saqlashni tavsiya etadilar. Aortaning nevrogen stenozida bel va dumg‘aza sohalariga diatermiya, balchiq applikatsiyasi va quruq issiq usullari qo‘llanadi. Endemik trombozlarda kasallik sababi yo‘qotiladi. 2. A rteriit, flebit va tromboflebitlarni davolash va oldini olish Arteriit – arteriyalarning yallig’lanishi bo’lib, hayvonlarda mustaqil kasallik sifatida kam uchraydi. Arteriitlar flegmona sohasida, osteomiyelitlar, yarali jarayon, uzoq vaqt kechadigan yiringli – rezorbtiv isitma, sepsis hamda gematogen yo’l bilan tarqaladigan umumiy infeksiyalarda rivojlanishi mumkin. Kechishi bo’yicha o’tkir, yarim o’tkir va surunkali arteriitlar bo’ladi. Jarayon yiringli, nekrotik va maxsuldor yallig’lanish shakllarda kechishi mumkin. Ammo ko’pincha ular aralash tabiatga ega. Qon tomir devoridagi lokalizasiyasi bo’yicha endo–, mezo–, periarteriitlar; devor butun qalinligi bo’yicha zararlanganda esa – panarteriitlar tafovut qilinadi. Arteriya devorining ichki qavati zararlanganda tromblar paydo bo’ladi (trombangit). Klinik belgilar. Yiringli arteriitlarda tomir bo’shlig’i tromb bilan yopiladi, qaysikim keyinchalik erib, yiringli embolalar massasiga aylanadi, infeksiya metastazlashadi va sepsis rivojlanashiga olib keladi. Yarim o’tkir yoki surunkali kechadigan arteriitlarda tomir devorida maxsuldor yallig’lanish ustunlik qiladi. Bunda arteriya devorining ichki qavati yo’g’onlashadi, tomir bo’shlig’i asta – sekin torayadi, buning natijasida periferiyaning qon bilan ta’minlanishi yomonlashadi, to’liq yopilganda esa qon bormay qolgan to’qimalarda nekroz yoki gangrena rivojlanadi. Arteriitning har turida ham tomir devorining sklerozi rivojlanadi, u me’yoriy elastikligini yo’qotadi va mo’rt bo’lib qoladi.

Davolash. Mahalliy yallig’lanish natijasida hosil bo’lgan arteriitlarda asosiy kasallikni (flegmona, osteomiyelit va boshq.) bartaraf etishga yo’naltirilgan davolash muolajalari qo’llanadi. Infeksiyalashgan endoarteriitlarda arteriya ichiga novokain–antibiotikli eritmalar inyeksiyalari tavsiya etiladi. Tomir bo’shlig’i trayganda arteriya yoki uni ta’minlovchi nerv stvoli alkogolizasiya qilinadi. Flebit va tromboflebitlarni davolash va oldini olish mavzusini b o‘yinturuq venaning yallig‘lanishi (Phlebitis venae jugularis) misolida o’rganamiz. Etiologiya. Ko‘pincha katta hayvonlarning venasiga ayrim dori vositalarini (xloralgidrat, kalsiy xloridi, novarsenol, flavakardin gidroxloridi va boshq.) noto‘g‘ri yuborilganda hosil bo‘ladi. Bo‘yinturuq venaning yallig‘lanishi (flebit) asosan ahvoli og‘ir, septik holatdagi hayvonlarda rivojlanadi. Flebitlar etiologiyasida organizmning sensibilizatsiyasi muhim rol o‘ynaydi. Bunday hayvonlarda vena tomiri devorining shikastlanishi tromboflebit shaklida kechadi. Flebitlar patologik jarayon atrof to‘qimalaran o‘tganda ham rivojlanish mumkin. Sog‘ lom hayvonlarda qon tomirni punksiya qilish muolajasi odatda asoratsiz kechadi. Klinik belgilar. Aseptik flebitda bo‘yinturuq vena sohasida shish katta bo‘lib rivojlanmaydi. Venani palpatsiya qilganda hayvon og‘riq sezadi. Jarayon surunkali kechganda venaning devori va atrof to‘qimalar zichlashadi. Aseptik tromboflebitda bo‘yinturuq vena sohasida zich, uzunchoq hosila aniqlanadi, og‘riq va mahalliy haroratning ko‘tarilishi kuzatiladi. Kasallikning surunkali shaklida og‘riq sezilmaydi. Tromb bilan to‘liq yopilmagan vena barmoq bilan qisilganda uning periferik qismi kengayadi. Yiringli tromboflebitda hayvonning umumiy ahvoli yomon, tana harorati ko‘tarilgan, ishtahasi yo‘qolganligi aniqlanadi. Bo‘yin va boshning harakatchanligi chegaralanadi. Zararlangan venani palpatsiya qilib bo‘lmaydi. Bo‘yinning bo‘yinturuq vena sohasi issiq, og‘riqli, shishgan bo‘ladi. Venani barmoq bilan qisib ko‘rganda uning periferik qismi kengaymaydi. Kasallik og‘irlashganda

O'xshashlar

OTLARNING YURAK – QON TOMIR TIZIMI PATOLOGIYASI
OTLARNING ASAB TIZIMI PATOLOGIYASI
Qon va yurak-qon tomir tizimi fiziologiyasi
OTLARDA MODDA ALMASHINUVI BUZILISHLARI PATOLOGIYASI
OTLARDA OSHQOZON – ICHAK TIZIMI PATOLOGIYASI