logo

XI-XV асрларда Англия

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.8037109375 KB
XI - XV  асрларда Англия
Режа:
1. XI - XIII  асрларда Англияда сиёсий марказлашишнинг бошланиши.
2. Англияда парламентнинг вужудга келиши
3. Уот Тайлер кузголони.
4. Кизил ва ок гуллар уруши .                     XI   асрдаги   урта   асрлар   Англияси   тарихидаги   энг   йирик   вокеа
Нормандия   герцоги   Вильгельм   бошлик   француз-норманд   феодаллари
томонидан   Англия   истилоси   килиниши   булди.   Бу   итсило   учун   Вильгельм
Истилочи   деган   лакаб   олди.   1066   йил   14   октябрь   Вильгельм     Ла-Манш
бугозидан   сузиб   утиб,   карийб   15   минг   кишилик   катта   рицарлар   кушини
билан   Англия   территориясига   бостириб   кирди.   Вильгельм   кушинида   факат
нормандларгина   эмас,   балки   Францияга   карашли   бошка   вилоятларнинг   ер-
мулк   ва   крепостнойлар   изловчи   рицарлари   хам   бор   эди.   Вильгельм   рубаро
чиккан   инглиз   кироли   Гарольд   нормандларнинг   хужумини   тухтата   олмади.
Бир   кисми   рицарлардан,   бошка   бир   кисми   дехконларнинг   пиёда
лашкарларидан иборат булган инглиз-сакс кушинлари Гастингс шахри ёнида
жангда   батамом   маглубиятга   учради.   Гарольд   улдирилди.   Шундан   кейин
Вильгельм айланма йул билан Лондонга караб борди, сунг Дувр, Кентербери
ва   Саутворк   шахарларини   босиб   олди.   Унинг   кушинлари   Лондондан
юкорирокда   Темза   дарёсини   кечиб   утди.     Лондон   шимолдан   кесилиб   колди
ва у таслим булиши лозим эди.
          Вилгельм Истилочи томонидан Англия ахолисининг руйхатга олиниши
(1086)   XI   асрдаги гоят катта тадбир эди. Англияда хеч качон курилмаган бу
тадбирга   ахоли   куркинч   билан   каради.   Руйхатга   олиш   натижасида   тузилган
варакалар халк орасида «Дахшатли суд китоби» деб аталди. Кирол хазинаси
ер   эгалигининг   хажми   тугрисда   энди   аник   маълумотларга   эга   экан,   ахоли
руйхати хукуматга «Дания пули» деб аталган эски ер солиги купайтирилган
микёсда   ундириш   имконини   берди.   Янги   норманд-француз   лордларининг
инглиз   кишлогидаги   крепостной   ахволи   расмийлаштиришга   интилиши   ана
шу руйхатда равшан акс этди. 1086 йилги руйхатда дехконлар турли номлар
остида   гавдаландилар:   озод   кишилар   (келажакда   улар   фригольдерлар   ёки
ерни   эркин   тасарруф   килувчилар   деб   аталдилар),   сокменлар,   виллианлар,
бордарилар, коттарилар, шунингдек, купгина микдорида куллар хам учрайди.
Аммо вилланлар руйхатда тез-тез учраб турадилар.   XI - XII  асрлар шароитида
крепостной табака хусусиятларига эга булган дехконларнинг бу категорияси (феодал   ер-мулки   территориясида   баршчина   утайдиган   ва   шу   территорияга
бириктириб   куйилган)   инглиз   кишлогининг   феодал-крепостнойлик
киёфасини   хаммадан   кура   очикрок   характерлаб   беради.   Аммо   Англиянинг
шимоли-шаркий   кисмида,   хатто   1086   йилги   руйхатда   хам,   дехконларнинг
салкам   ярим   «эркин   кишилар»,   кисман   сокменлар   холатида   колаверади.
Генрих   II   даврида     (1154-1189)   инглиз   кироллигининг   чегаралари   гоятда
кенгайди.   Узининг   куп   сонли   мулкларидаги   моддий   ресурсларига   таяниб,
шунингдек, феодаллар уртасида бундан олдин юз берган узаро урушларидан
ахоли ичидаги урта синфларнинг норози булганлигидан фойдаланиб, Генрих
II   кирол   хокимиятининг   обру-эътиборини   янада   кутара   олди.   Уз
кироллигининг   бошиданок   у   графликларга   барча   шерифларини   (Англия
графлигида   олий   маъмурий   ва   суд   лавозимидаги   шахс   Тарж)   узгартириб,
уларнинг   урнига   узига   ишончлирок   булган   янги   одамларни   тайин   этди.
Галаёнлар   махалида   феодаллар   томонидан   узбошимчалик   билан   курилган
«конунсиз»   касрларнинг   купчилиги   йук   килиб   ташланди.   Айни   замонда
мамлакатда   кироллик   судининг   ахамияти   ортди.   Генрих   II   нинг   суд
сохасидаги асосий ислохати суд маслахатчиларининг урнатилиши эди. Кирол
хар   бир   рицарга,   хар   бир   шахарлик   ва   эркин   дехконга   феодал   ва
баронларнинг   судларига   эмас,   балки   кироллик   судига   мурожаат   этиш
хукукини   берди.   Генрих   II   доимий   кушин   тузмокчи   булди.   Чунки
вассалларнинг рицарлик хизмати бир йилда маълум кунлар билан чекланган
буларди,   бу   эса   курукликда   узок   урушлар   олиб   боришда   унгайсизлик
тугдиради.   Шу   сабабли   Генрих   II   рицарларнинг   бир   кисмини   харбий
хизматдан   бушата   бошлади.   Бундай   рицарлар  шахсий   хизмат  килиш  урнига
харбий ёки калкон солиги тулашлари рози булган рицарларни ёнига ёллаши
мумкин   эди.   Калкон   пулининг   жорий   килиниши   мухим   ижтимоий
окибатларга эга булди. Бу тадбир туфайли инглиз рицарлари харбий-феодал
хизматдан   эртарок   озод   булиб,   тинч   кишлок   хужайинларига   айлана
бошладилар.   Келгусида   бу   холат   куйи   инглиз   дворянларини   шахар
буржуазияси билан якинлаштиришда катта роль уйнади.                     Генрих   II   нинг   угиллари   Ричард   I   Шер   Юрак   (1189-1199)   ва   Иоанн
(Жоне)   Ерсиз   (1199-1216)   даврларида   кирол   хокимияти   заифлашиб   колди.
Ричард   деярли   Англияда   яшамади   хам,   чунки   хамиша   ёки   Шаркда   салиб
юриши   билан,   ё   Франциядаги   урушлар   билан   банд   булди.   Иоанн   Ерсиз
Филипп   II   Август   билан   курашда   доимо   муваффакиятсизликка   учради   ва
пировардида,   Нормандияни,   Анжуни   ва     Франциядаги   бошка   бир   канча
мулкларни   кулдан   бой   берди.   Бундан   ташкари,   янги   Кетербеди
архиепископини сайлаш  масаласига  аралашиб,  у папа  Иннокентий   III   билан
тукнашиб   колди.   Папа   Ионн   черковдан   кувиб,   бутун   Англияда   ибодат
килишни   ман   этди   (1208).   Тахтдан   ажралиш   хавфи   остида   колган   ва
жамиятнинг   етарлича   куллаб-кувватлашга   кузи   етмаган   кирол   таслим
булишга мажбур булди. У узини папанинг вассали деб тан олди ва хар йили
папанинг   хазинасига   бир   минг   фунт   стерлинг   хирож   тулаш   мажбуриятини
олди.   (1213).   Папа   билан   тукнашувдаги     муваффакиятсизлик   мамлакатда
киролнинг   обру-эътиборини   жуда   тушириб   юборди.   Иоанн   ва   унинг
амалдорлари   куллаб   келган   хар   хил   тамагирликлар,   нохак   йигинлар
йигилиши   ва   зуравонликлар   килиниши   факат   баронлар   ва   епископлар
орасидагина   эмас,   балки   рицарлар   ва   шахарликлар   орасида   хам   киролга
карши норозилик тугдиради.  1215 йилги Хартияси 63 моддадан иборат катта
сиёсий хужжат эди. У латин тилида тузилган  эди. Хартия  асосан  феодаллар
синфининг   манфаатларини   кузда   тутувчи   купдан-куп   ён   беришлар   ва
имтиёзларни   уз   ичига   олган   эди.   У   баронларга   ва   феодалларга   уз
феодалларини мерос килиб колдиришни ва «одатга кура» муътадил вассалик
туловлари   тулашни   таъминлар   эди.   Улар   учун   имтиёзли   булган   «Тенглар
суди»ни   топшириб   куйилди.   Тенглар   судининг   конуний   хукмидан   ва
мамлакат   конунларидан   ташкари,   Англияда   бирорта   эркин   киши   камокка
олинмайди,   авахтага   камалмайди.   Феолдаллар   хужжати   булган   ва   аавало
йирик   баронларнинг   манфаатларини   таъминлаган   Буюк   эркинлик
хартияси,хар   холда,   прогрессив   ахамиятга   эга   эди.   Хартия   баронлар   айрим
группасининг   талаби   булмасдан,   балки   сиёсий   марказлашиш   принципини энди   рад   этмаган,   бу   принцип   билан   хисоблашган   ва   давлатни   идора
килишни маълум  даражада  тартибга  туширишига  интилган, умуман,  феодал
дворянлар барча тоифасининг хам талаби эди. Буюк эркинлик хартиясининг
шахарликлар   талабини   хисобга   олиши   жуда   мухим   булди.   Англиядаги
учинчи   тоифа     биринчи   марта   шу   ерда   сиёсий   куч   сифатида   майдонга
чикдики,   феодаллар   у   билан   хисоблашишга   мажбур   булдилар.   Буюк
кироллик   кенгаши   ёки   хартияда   эслатиб   утилган   баронлар   ва   рицарлар
парламенти   тез   орада   (шу   XIII   асрда)   инглиз   парламентига   айланди.   Бу
парламентда   французларнинг   Генерал   штатларидагига   ухшаш   киролликда
учта тоифанинг вакиллари бор эди.
       XIII  аср мобайнида Англияда кишлок хужалиги хам, саноат хам зур бериб
тараккий этди. Ерни ишлаш такомиллашди, бу вактда агромияга доир турли
трактат (илмий асар)ларнинг босилиб чикиши шуни курсатади. Икки далали
система   уз   урнини   купрок   уч   далали   системага   бушатиб   беради.   Корамол
купрок   урчитила   бошлаши   муносабати   билан   далаларни   гунглаш   кенг
кулланиладиган   булди.   Англияда   куйчилик   айникса   куп   ривожлана   борди.
XII   асрда   Англияда   дехкончилик   сохасида   эришилган   ютукларни   ана   шу
факт курсатиб берадики, бу асрда Англияда Европа китъасига куп галла олиб
кетилар эди.   Феодаллар орасида куп сонли   маъмуриятга эга булган, узидан
кейин   хийла   мураккаб   манориал   бухгалтерияси   колдирган   монастирь   ва
епископ   манорлари   бозор   муносабатларига   энг   куп   тортилган   эди.   Дунёвий
йирик   феодаллар-баронлар   бозор   билан   унча   алока   килмас   эди.   Баронлар
крепостнойлари   етиштирган   махсулотнинг   куп   кисми   феодалнинг   ва   унинг
мулозимлариниг   эхтиёжларига   сарфланарди.   Мамлакатдаги   ишлаб   чикариш
кучларининг   умумий   усиши   ва   унинг   иктисодининг   мустахкамланиши
шароитида   XIII   асрда   ривожланиб   бораётган   феодал   жамиятнинг   ижтимоий
зиддиятлари   гоят   кескинлашди.   Зиддиятларнинг   бир   йули   феодаллар   билан
дехконлар   уртасида   борди.   Инглиз   дехконлари   XIII   асрдан   бошлаб   огир
даврни   бошидан   кечирар   эди.   XIII   асрда   инглиз   кишлогида   асосий   сиймо
хисобланган   вилланлар   турар   жойига   бириктирилган   булиб,   хафталик баршчинани   уташга   мажбур   булган,   Лордга   никох   солиги   ва   бошка   бошка
нохак соликлар тулаган, унинг судига буйсундирилган тамомила крепостной
киши эди.    XIII  асрдаги инглиз дехкони аслида вилланган эмас, балки сервга
ухшаб   кетарди.   Инглиз   юристлари   «рим   хукуки»ни   далил   келтириб,
вилланлар   Рим   кулининг   бир   тури   деб   очик-ойдин   фикр   билдирган   эдилар.
XIII   асрда   турли   минораларда   куплаб   тартибсизликларнинг   юз   бериши.
Дехконларнинг   тез-тез   кочишлари,   бутун   жамоа   дехконларининг   лорд   учун
мажбуриятларни   бажаришдан   бош   тортишлари   бежиз   эмас   эди.   XIII   асрда
Англиядаги ижтимоий зиддиятларнинг бошка бир йули бир томондан, йирки
феодаллар,   яъни   лордлар,   епископлар,   йирик   монастларнинг   аббатлари
уртасида юз берган булса, иккинчиси-майда рицарлар уртасида келиб чикди.
Юкорида айтиб утилган йирик феодаллар мамлакатдаги ерларнинг купчилик
кисмини   эгаллаб   олган   эдилар.   Уларнинг   хар   бири   неча   унлаб,   баъзан   эса
юзлаб   манорларнинг   эгаси   эди;   крепостной   дехконлар,   асосан   шуларга
карашли эди. 
              Буларнинг   хаммаси   рицарлар   билан   шахарликларнинг   биргаликда
сиёсий  чикишлар  килиш  учун  шароит  яратиб  берди. XIII асрнинг иккинчи
ярмидаги   сиёсий   вокеалар   худди   шуни   курсатади.   Иоанн   Ерсиз   Буюк
эркинлик   хартиясини   имзолар   экан,   хакикатда   уни   бажармокчи   эмас   эди.
Иоанн Ерсизни узи ичган касамига риоя килиш мажбуриятидан   халос этган
папа   Иннокентий   III   хам   кирол   томонига   утди.   Иоанн   баронлар   билан   янги
урушга   тайёрлана   бошлади   хам,   аммо   уруш   харакатлари   айни   кизиб   турган
пайтда   кирол   казо   килди.   Унинг   вориси   кичик   ёшли   угли   Генрих   III   (1216-
1272)   баронлар   олигархияси   кулида   узок   вактгача   кирол   булиб   колди.
Франциядан   Англияга   келган   кариндош   уруглари   ва   уларнинг   дустларини
инглиз баронларига  карши килиб куймокчи  булди. Бу эса  инглиз баронлари
уртасида   кахр-газаб   уйготди.   Дастлабки   пайтда   баронлар   рицарлар   билан
келишиб   харакат   килдилар.   Аммо   баронлар   хокимиятни   факат   узлари   учн
босиб олишга интилаётганликларини, рицарлар масаласида ноаник ваъдалар бериш   билан   чекланаётганликларини   рицарлар   тезда   пайкадилар.   Улар
норозилик билдирдилар.
 Харакат кейинчалик шахарликлар ва бир канча жойларда дехконлар, кисман
фригольдерлар,   кисман   вилланлар   келиб   кушилдилар.   Баронлар   тудаси
булиниб   кетди.   Демократик   элементларнинг   активлигидан,   хусусан,
бошланиб   кетган   дехконлар   харакатидан   куркиб   кетган   баронларнинг
купчилиги   тезда   кирол   томнга   утди.   1264   йил   бахорида   Симон   киролнинг
тарафдорлари булган баронларни яксон килиб, Генрих   III   ни ва унинг катта
угли шахзода Эдуардни асир килиб олди. 1265 йили бошида у кенг составда
парламент   чакирди:   парламентга   барон   ва   епископлардан   ташкари,
рицарларнинг   ва   шахарларнинг   вакиллари   таклиф   килинди.   Шундай   килиб,
француз   Генерал   штатларига   ухшаш,   Англияда   биринчи   марта   уч   тоифа
вакилларидан иборат парламент чакирилди.
           Эдуард I (1272-1307) 50-60 йиллардаги «галаёндан» катта сабок олган
хийла   гайратли   кирол   эди.   Айни   замонда   1258-1265   йиллардаги   баронлар
уруши   махалида   урта   ва   куйи   синфларнинг   харакатидан   куркиб   колган
феодаллар   энди   кироллик   тож-тахт   теварагида   мустахкамрок     зичлашдилар.
Эдуард   I   уз   мавкеини   янада   кучайтириш   учун   бир   канча   истилочилик
урушлари   килди.   Эдуард   I   Уэльсни   истило   килди   (1282)     ва     Шотландия
билан узок уруш олиб борди. Шотландия билан олиб борилган уруш гох огир
булди.   Урушни   давом   килдириш   учун   етарлича   маблаги   булмаган   кирол
жуда  мушкул  бир   ахволга   тушди.   1295  йили  киролнинг   узи  умум   тоифавий
парламент   чакирди.   Бу   парламентнинг   состави   келажакда   ана   шундай
йигилишлар   учун   намуна   булганлигидан,   уни   кейинчалик   «намунали
парламент» деб атадилар. 
                    Франция билан бошланиб кетган Юз йиллик уруш хукуматдан катта
пуллар   талаб   килди.   Пулга   мухтож   булган   кирол   хар   сафар   парламентга
мурожат   этиб,   ундан   «субсидия»   ёки   «кумак»   сурашга   мажбур   булди.   XIV
аср   инглиз   парламентининг   хукуки   хам   асосан   расмийлашди.   1343   йилдан
эътиборан парламент икки палатага булинди. Юкори палата   л о р д л а р  п а л   а   т   а   с   и       деб   аталиб,   у   рухоний   лордлар,   архиепископлар,   энг   йирик
монастирларнинг   аббатлари   ва   дунёвий   лордлар   (баронлар)дан   иборат
буларди.   У м у м  п а л а т а с и    деб аталмиш куйи палата графликларнинг
вакиллари булган рицарлар ва шахарликлардан иборат буларди.  
            XIV - XV  асрларда Англиядаги шахар идораси тобора купрок ёпик цех-
олигархия   характерига   эга   булди.   XIV   асрдан   бошлаб   рицарлар
графликлардаги   хокимиятни  уз   кулларига   киритиб   олиб,  бу   вактга   келганда
энди   бозор,   савдо-сотик   билан,   баъзан   эса   саноат   билан   хам   якиндан
богланган   кишлок   хужайинларига   айланган   эдилар.   XIV   асрнинг   иккинчи
ярмидан бошлаб тузилган муросага келтирувчи судьялар деган янги мансаб,
рицарларнинг   жойлардаги   сиёсий   хокимиятнинг   ифодаси   эди.     Рицарлар   бу
мансабни бепул бажарар эди.
                    XIII   асрнинг   иккинчи   ярмида   ва   хусусан   XIV   асрда   Англия   уз
иктисодида яна анча катта силжишларни бошидан кечирди. Фландрия билан
ва   курукликдаги   бошка   мамлакатлар   билан   олиб   борилган   кизгин   савдо-
сотик   муносабатлари   инглиз   кишлогини   кенг   бозор   алаокаларига   тортди.
Англия   шахарларнинг,   аввало   Лондоннинг   узининг   усиши,   Франция
шахарларидаги   сингари   кишлок   хужалигининг   бошка     махсулотларига   –
галла,   гушт,   сут   махсулотлари,   тери   ва   хоказоларга   булган   талабни   тобора
оширди.   Пул   хужалигининг   ривожланиши   Англиядаги   крепостной   ер   –
мулкининг – манорнинг емирилишига сабаб булди. Лордлар баршчинани пул
оброги билан айирбошлашни фойдалирок деб биларди.   Бундай пайтда улар
узларига   карашли   ерларни   (доменларни)   кам   ерли   дехконлар   орасидан
чиккан   ёлланма   ишчилар   мехнати   билан   ишлайдиган   булдилар.   Баъзи   бир
лордлар   хеч   кандай   хужалик   юргизмай,   йиллик   пул   рентаси   олишни   афзал
куриб,  уз   доменларини  ижарага   берардилар.   Коммутация   XIII   асрдаёк   катта
ютукларга   эришди.   XIV   асрнинг   биринчи   ярмида   бир   канча   туманларда
коммутация баршчинани батамом сикиб чикарди. Коммутация биринчи галда
энг   бадавлат   дехконлар   учун   фойдали   эди.   XIII   аср   бошида   урта   хол
дехконлар   коммутациядан   купинча     воз   кечар   эдилар.   Чунки   уларнинг   пул топишлари   кийин   эди.   Вакт   утиши   билан,   кишлокда   пул   микдори   купайиги
билан   урта   хол   дехконлар   хам   коммутация   уз   ахволларини   яхшилашиши
билиб,   унга   бошкача   назар   билан   карайдиган   булишди.   Аммо   лорд
белгиланган   пул   рентасининг   гоят   юкори   эканлигидан   дехконлар   норози
эдилар.   Баъзи   бир   графликларда,   чнончи,   Кент   графлигида   дехконлар   кам
ерликдан   каттик     жафо   чекар   эдилар.     Лордлар   бекор   ётган   ерларни   босиб
олиб ва дехконларни фойдаланиб турган яйловларидан сикиб чикариб, жамоа
утлоклдарини   кискартирмокда   эди.   Буларнинг   хаммасини   дехконлар
орсидаги норозиликнинг тобора кенгрок усиб боришига сабабчи булди.
                  1348 йилда Англияда   дахшатли вабо эпидемияси (юкумли касаллик)
авж   олди,   замондошлар   уни   «кора   улат»   деб   аташди.   Шу   юкумли   касаллик
натижасида   мамлакат ахолисининг карийиб туртдан уч кисми халок булди.
Ишчи кулларнинг камайиши шахарнинг хам, кишлокнинг хам ахволига ёмон
таъсир   курсатди.   Ишчи   куллар   анча   кимматлашди.   Юз   йиллик   урушдаги
муваффакиятсизлик   муносабати   билан   XIV   асрнинг   60   –   70     йилларидаги
Англиянинг   ахволи   мушкуллашди.   Йоменларлар   юрушларда
катнашишганлиги   туфайли   инглиз   феодаллари   Креси   ва   Пуатье   ёнида
эришган ажойиб галабалар  тугаб,  энди улар бирин-кетин маглубиятга  учрай
бошладилар.   Франциядан   улжалар   келиши   урнига,     уруш     энди     янгидан   –
янги  харажатлар  килишни  талаб киларди.
                  1381   йилги   кузголон   баъзи   бир   идеологик   тайёргарлик   хам   эди.
Кузголондан   аввалги   йилларда   инглиз   кишлогида   ваъзхонлар   пайдо   булиб,
улар   узларини   «факир   поплар»   деб   атардилар.   Булар   инглиз   черковининг
машхур реформатори Жон Виклефнинг шогирдлари эдилар. Поп ва Оксфорд
университетининг   профессори   Жон   Виклеф   (1320-1384)   XIV   асрнинг   60-70
йилларида   черковни   реформа   килиш   керак,     деган     талаб     билан     чикди.
Черков   папасиз   яшай   олмайди   ва   папа   хокимияти   кироллик   хокимиятидан
юкори туриши лозим деган урта аср католитизми таълимотини Ж.Виклеф рад
килди. Виклефнинг чикиши идеология жихатдан   катта ахамиятга эга булди.
Виклеф   XVI   асрда   Европада   юз   берган   Европа   реформацияси мухлисиларидан   бири   эди.   Юз   йиллик   уруш   махалида   Англия   папаликка
нисбатан   гоят   душманлик   муносабатларида   булди,   бу   вактда   француз
кироллари   таъсирида   булган   Авиньон   папалари   Англияга   карши   француз
хукуматига   хар   канака   килиб   булса   хам   ёрдам   берардилар.   Виклеф
реформаси Лондон шахари ахолиси орасида хам зур шухрат козонди. Черков
диний   марсимлари   соддалаштирилиши   ва   арзонлаштирилиши   керак   хамда
черков   бирор-бир   ажнабий   кучга   карам   булмаган   мустахкам   миллий
ташкилотга   айланиши   лозим,   деган   Виклефнинг   чакириклари   Лондонда,
шунингдек, бошка жойларда хусусан Англиянинг энг ривожланган жанубида
ва жануби-шаркида унга эргашган бир гурух мухлисларни келтириб чикарди.
Виклефнинг Англиядаги мухлислари  л о л л а р д л а р  деб аталарди. 
               Тарихга Уот Тайлер кузголони номи билан кирган кузголон 1381 йил
май   ойининг   охирида   жанубий-шаркий   Эссекс   графлигида   бошланди.
Дехконлар   бу   ерда   жон   солиги   йигувчиларни   хайдаб   юбордилар  ва   улардан
баъзиларини   улдирдилар.   Шундан   кейин   вилланлар   манор   эгаларига   карши
кутарилдилар.   Кузголон   Эссексдан   кушни   графликларга-Кент,   Сефольк,
Норфольк   ва   бошка   граликларга   кучди.   Киска   бир   фурсат   ичида   кузголн
Англия   графликларининг   катта   бир   кисмига   ёйилди.   Дехконлар   дунёвий   ва
рухоний   лордларга   карашли   манорларни   яксон   килдилар,   улардаги   галла,
чорва   моллари   ва   бошка   мол-мулкларни   босиб   олдилар,   манор   архивларида
сакланган   баршчинага   ва   очброк   мажбуриятларига   доир   руйхатларни
ёндириб ташладилар. Уот Тайлер гайратли рахбар булиб чикди. У Киролдан
дехконлар   талабини   кондиришга   эришмок   учун   кузголончиларни   кироллик
пойтахти Лондонга олиб боришга карор берди. Лондонга боришнинг узини у
тугри уйлади ва бу чора тез амалга оширилди.   Лондон шахари маъмурлари
дехконларнинг   Лондон   купригидан   утиб,   шахар   дарвозаси   оркали   Лондон
Ситисига киришларига монелик килмадилар.
                Уч   кун   мобайнида,   яъни   1381   йилнинг   13,14   ва   15   июнь   кунлари
кузголончи   дехконлар   Англия   пойтахтининг   хужайинлари   булиб   колдилар.
Кироллик   министрларининг   баъзилари-улар   орасида   кироллик   канцлери Симон   Сэдбери   ва   лорд-хазиначи   Хейлс-катл   килиндилар.   Лондондаги
турмаларнинг   хаммаси   агдар-тунтар   килинди.   Кузголончилар   Лондон
судининг   асосий   архивини   босиб   олиб,   уни   утда   ёкиб   юбордилар.   Йирик
бинолардан киролнинг амакиси,   Ланкастерский герцогининг саройи вайрон
килиб ташланди.
                    Урта   аср   давридаги   барча   дехконлар   харакати   сингари   1381   йилги
кузголон   хам   мувафакиятсизлик   билан   тамом   булди.   Бунга   сабаб,   одатдаги
уюшкоксизлик,   кучларнинг   булиниб   кетганлиги,   программанинг   етарли
даражада аник булмаганлиги ва купол тактик хатоларга йул куйилиши булди.
Инглиз   дехконлари   кирол   бизнинг   тарафамизни   олади,   деб   соддадиллик
билан   ишонардилар.   Дехконлар   узлари   энг   ёмон   курган   амалдорларнинг
адабини   бериб,   хатто   уз   хукуматларини   тузишга   интилиб   хам   курмадилар.
Шахарнинг   плебей   элементларнинг   узлари   заиф   булганликлари   туфайли,
кузголонга бошчилик килиб. Уни галабага олиб бора олмадилар. 1381 йилги
кузголон   маглубиятга   учраган   булишига   карамай,   у   инглиз   дехконнининг
бундай   кейинги   такдирига   хар   холда   катта   таъсир   курсатди.   Кузголон   анча
катта ва кудратли кузголон булди, бу кузголондан кейин эса помешчикларга
баршчинани   жиддий   суратда   кайтадан   тиклаш   хакида   уйлашга   энди   тугри
келмади.   1382   йилда   ва   ундан   кейинги   йилларда   айрим   графликлардаги
дехконлар   феодалларга   карши   кайтадан   кузголон   кутаришга   уриндилар.
Лордлар   ён   беришга   мажбур   булдилар.   Шу   сабабли,   1381   йилдан   кейин
коммутация   жараёни   янада   кучайди.   Куйчилик   тобора   кучайиб,   унда
баршчина   кераксиз   булиб   колди.   XV   асрда   янада   купрок   мустакил   хужалик
юргизувчи эркин дехконлардан иборат эди.
            XV  аср мобайнида Англияда феодализмнинг емирилши янада зурайди.
Мамлакатнинг умумий хужалигида саноатнинг ахамияти кучайди. Англияда
мовут   саноати   айникса   катта   ютукларга   эришди.   Англияда   юкори   сифатли
мовут нави етиштирилиб, унинг бир кисми чет элларга куплаб чикариладиган
булди.   Жун   йигириш   ва   тукиш,   шахарлардан   ташкари,   кустарчилик   касби
формасида   кишлокларга   хам   кенг   таркалди.   XV   асрда   инглиз   савдогарлари турли   денгизларда   уз   савдо-сотик   ишларини   кенг   ёя   бошладилар.   Шу
муносабат   билан   инглиз   кемасозлиги   зур   бериб   ривожлана   борди.
Денгизларнинг   нариги   томонларига   бориб   савдо   килувчи   йирик
савдогарларнинг   бир   кисми   XV   асрнинг   70-йилларида   савдогар
авантюристларнинг   биринчи   денгиз   савдо   компаниясини   тузди.   Бу   савдо
компанияси,   аввало   Ла-Манш   ва   шимолий   денгиздаги   мовут   савдосини   уз
кулига монополия килиб олди.
                Эски   феодал   аристократияси   XV   аср   мобайнида   хукмрон   синф
хисобланар   эди.   Унинг   купинча   анъанавий   туловлар   тарзида   ерлардан
оладиган даромадлари усмай, балки пулнинг аста-секин кадри кетиши билан
улар   амалда   камайиб   борганлигидан,   аристократия   давлат   мансабларини
босиб   олиш   йули   билан   уз   зарарларининг   урнини   коплашга   харакат   килди.
Бу аристократи Франция билан олиб борилган Юз йиллик урушдан хам катта
умидвор эди. Аристократия Франциядаги янги ерлар ва хар канаканги харбий
улжалар   олишга   ишонган   эди.   1399   йилда   Плантагенетлар   урнига   келган
янги Ланкастерлар династияси, аристократик сиёсатнинг куролига айланди.
                  Ланкастерлар   сиёсатидан,   жумладан   соликларнинг   усиб   боришидан,
улар   маъмуриятининг   суиистеъмолларидан,   Юз   йиллик   урушдаги
муваффакиятсизликлардан   ва   Англия   савдосининг   издан   чикишидан   булган
норозилик   Англиянинг   энг   тараккий   этган   денгиз   сохили   графликларидан
бири   булган   Кент   графлигида   халк   харакатининг   анча   авж   олишида
ифодаланади. Герцог Йорк вассаларидан бири булган Жек Кэд бошчилигида
1450   йилда   Кентда   кузголон   булди.   Кентнинг   купгина   майда   дехконлари,
шунингдек,   шахарликларнинг   бир   кисми   кузголонда   иштрок   этди.   Аммо
харакатга асосан рицарь элементлари рахбарлик килди. Кузголончилар (1550
йил   2   июнь)   Лондонга   келиб,   унда   хукумат   олдига   бир   канча   талаблар
куйишди.   Бу   талаблар,   асосан,   киролнинг   телба   маслахатчиларини   тартибга
солиш, лордларнинг жойларда узбошимчалик килишига, зулм утказишга чек
куйиш талабларидан иборат эди.                     Халк   оммасининг   Ланкатерлар   династиясига   булган   нафратидан
фойдланган герцог Йоркский тарафдорлари мумкин кадар тезрок хокимиятни
уз   кулларига   олишга   интилдилар.   Генрих   VI   бетоблиги   сабабли   1455   йилда
Ричард   Йоркский   кироллик   регенти   деб   эълон   килинди.Бирок
Ланкастерларнинг   мухлислари   (колок   гарб   ва   жануби-гарб   уларнинг   асосий
таянч   жойлари   эди)   тез   орада   Ричард   Йоркскийни     регентлик   вазифасидан
олиб   ташлашди.   Худди   шу   йили   Ланкастерларнинг   Йоркларга   карши
бошлаган урушида дастлаб Ланкастерлар тарафдорининг кули баланд келди.
Бой   берилган   жанглардан   бирида,   1460   йилда   Ричард   Йоркский   улдирилди.
Аммо   улдирилган   Ричард   Йоркскийнинг   угли   Эдуард   Йорклар   тудасига
бошчилик   килди,   у   ланкастерларни   1461   йилда   икки   марта   маглубиятга
учратиб,   Лондонни   босиб   олди   ва   узини   Эдуард   IV   номи   билан   кирол   деб
эълон килди. Генрих VI эса Тауэр зиндонига камаб куйилди.
Йорк   тудаси   эса   хокимиятни   узок   муддатга   уз   кулида   ушлаб   турди.   1470-
1471   йилларда   Ланкастерлар   уз   томонларига   утган   йирик   феодал   Уорвик
кумагида   хокимият   тепасига   Генрих   VI   ни   кайтадан   тикламокчи
булдилар.Лекин   бунинг   уддасидан   чика   олмадилар.   XV   асрнинг   иккинчи
ярмида   феодаллар   тус-туполони   Англиянинг   сиёсий   тараккиётида   катта
ахамиятга   эга   булди.     XIV-XV   асрларда   Англияда   инглиз   миллатининг
таркиб   топа   бошлаши   учун   шарт-шароит   вужудга   келмокда   эди.
Территориянинг   умумийлиги   ва   экономиканинг   умумийлиги   ана   шу
вактларда энди етарли аник намоён булди.
              XIV-XV   асрларда   Англияда   кенг   миллий   бозор   ташкил   топиб   Лондон
мамлакатдаги   савдо-сотик   оборотларининг   каттагина   кисмини   узига   жалб
килган   эди.   XIV - XV   асрларда   инглиз   адабиёти   жахонга   ном   чикарган   бир
канча   ажойиб   асарлар   берди.   1066   йилги   нормандлар   истилосидан   бошлаб,
аввалги   пайтда   инглиз   жамиятининг   турли   миллий   составини   акс   этирган
икки тилдан фойдаланиб келинди. Кирол сарой зодагонларининг катта кисми
француз   тилида   сузлашрди.   Ахолининг   асосий   оммаси   –   дехконлар   ва
шахарликлар,   урта   ва   майда   феодаллар   инглиз   тилида   гаплашардилар. Инглиз тили яна бир канча шеваларга булиниб, улар орасида Лондон шеваси
етакчи   шевалардан   эди.   Ахоли   купчилигининг   тили   булган   инглиз   тили
француз   тилини   хонадон   хаётидан   хам,   жамият   хаётидан   хам   аста-секин
сикиб   чикарди.   1258   йилдаёк   кирол   Генрих   III   Англия   ахолисига   инглиз
тилидабаённома билан мурожаат килиши лозим булди. 1362 йилда Эдуард  III
Лондон   шахарининг   петициясига   жавобан   ,   «француз   тили   унча   маълум
булмаганлиги»   туфайли.   Судлардаги   ишлар   инглиз   тилида   олиб   борилсин,
деб карор чикарди.  XIV  асрнинг иккинчи ярмида Англияда энг йирик асарлар
пайдо булиб, уларда Лондон шеваси асосида ривожланган инглиз тили узига
хос   барча   лугавий-грамматик   хусусиятлари   билан   миллий   адабий   тил
сифатида майдонга чикди.
                XV   асрдаги   инглиз   маданиятини   ривожлантиришда   Вильям   Кэкстон
(1422-1491)   катта   роль   уйнади.   Кэкстон   савдогар,   таржимон,   матбаачи   ва
ношир   булган   эди.   Англияда   китоб   чоп   килиш   шу   одам   номи   билан
богланган   (1477йилдан).   Кэкстон   100   та   китоб   босиб   чикарган,   бу
китобларнинг   купчилиги   инглиз   тилида   эди.   Шулар   орасида   Чосернинг
«Кентербери   хикоялари»,   латин   классиклари   Цицерон,   Овидий   ва
Вергилийнинг инглизча таржималари, Эзоп масалалари ва бошкалар бор эди. Фойдаланилган адабиётлар
1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973.
2. Дневник  путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. 
(1403-1406). М., Наука 1990.
3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1.
4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986.
5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971.
6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л.,
7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов.  Т., 1973.
8. Дневник  путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. 
(1403-1406). М., Наука 1990.
9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970.  Т.1.
10.  www.ziyonet.uz

XI - XV асрларда Англия Режа: 1. XI - XIII асрларда Англияда сиёсий марказлашишнинг бошланиши. 2. Англияда парламентнинг вужудга келиши 3. Уот Тайлер кузголони. 4. Кизил ва ок гуллар уруши .

XI асрдаги урта асрлар Англияси тарихидаги энг йирик вокеа Нормандия герцоги Вильгельм бошлик француз-норманд феодаллари томонидан Англия истилоси килиниши булди. Бу итсило учун Вильгельм Истилочи деган лакаб олди. 1066 йил 14 октябрь Вильгельм Ла-Манш бугозидан сузиб утиб, карийб 15 минг кишилик катта рицарлар кушини билан Англия территориясига бостириб кирди. Вильгельм кушинида факат нормандларгина эмас, балки Францияга карашли бошка вилоятларнинг ер- мулк ва крепостнойлар изловчи рицарлари хам бор эди. Вильгельм рубаро чиккан инглиз кироли Гарольд нормандларнинг хужумини тухтата олмади. Бир кисми рицарлардан, бошка бир кисми дехконларнинг пиёда лашкарларидан иборат булган инглиз-сакс кушинлари Гастингс шахри ёнида жангда батамом маглубиятга учради. Гарольд улдирилди. Шундан кейин Вильгельм айланма йул билан Лондонга караб борди, сунг Дувр, Кентербери ва Саутворк шахарларини босиб олди. Унинг кушинлари Лондондан юкорирокда Темза дарёсини кечиб утди. Лондон шимолдан кесилиб колди ва у таслим булиши лозим эди. Вилгельм Истилочи томонидан Англия ахолисининг руйхатга олиниши (1086) XI асрдаги гоят катта тадбир эди. Англияда хеч качон курилмаган бу тадбирга ахоли куркинч билан каради. Руйхатга олиш натижасида тузилган варакалар халк орасида «Дахшатли суд китоби» деб аталди. Кирол хазинаси ер эгалигининг хажми тугрисда энди аник маълумотларга эга экан, ахоли руйхати хукуматга «Дания пули» деб аталган эски ер солиги купайтирилган микёсда ундириш имконини берди. Янги норманд-француз лордларининг инглиз кишлогидаги крепостной ахволи расмийлаштиришга интилиши ана шу руйхатда равшан акс этди. 1086 йилги руйхатда дехконлар турли номлар остида гавдаландилар: озод кишилар (келажакда улар фригольдерлар ёки ерни эркин тасарруф килувчилар деб аталдилар), сокменлар, виллианлар, бордарилар, коттарилар, шунингдек, купгина микдорида куллар хам учрайди. Аммо вилланлар руйхатда тез-тез учраб турадилар. XI - XII асрлар шароитида крепостной табака хусусиятларига эга булган дехконларнинг бу категорияси

(феодал ер-мулки территориясида баршчина утайдиган ва шу территорияга бириктириб куйилган) инглиз кишлогининг феодал-крепостнойлик киёфасини хаммадан кура очикрок характерлаб беради. Аммо Англиянинг шимоли-шаркий кисмида, хатто 1086 йилги руйхатда хам, дехконларнинг салкам ярим «эркин кишилар», кисман сокменлар холатида колаверади. Генрих II даврида (1154-1189) инглиз кироллигининг чегаралари гоятда кенгайди. Узининг куп сонли мулкларидаги моддий ресурсларига таяниб, шунингдек, феодаллар уртасида бундан олдин юз берган узаро урушларидан ахоли ичидаги урта синфларнинг норози булганлигидан фойдаланиб, Генрих II кирол хокимиятининг обру-эътиборини янада кутара олди. Уз кироллигининг бошиданок у графликларга барча шерифларини (Англия графлигида олий маъмурий ва суд лавозимидаги шахс Тарж) узгартириб, уларнинг урнига узига ишончлирок булган янги одамларни тайин этди. Галаёнлар махалида феодаллар томонидан узбошимчалик билан курилган «конунсиз» касрларнинг купчилиги йук килиб ташланди. Айни замонда мамлакатда кироллик судининг ахамияти ортди. Генрих II нинг суд сохасидаги асосий ислохати суд маслахатчиларининг урнатилиши эди. Кирол хар бир рицарга, хар бир шахарлик ва эркин дехконга феодал ва баронларнинг судларига эмас, балки кироллик судига мурожаат этиш хукукини берди. Генрих II доимий кушин тузмокчи булди. Чунки вассалларнинг рицарлик хизмати бир йилда маълум кунлар билан чекланган буларди, бу эса курукликда узок урушлар олиб боришда унгайсизлик тугдиради. Шу сабабли Генрих II рицарларнинг бир кисмини харбий хизматдан бушата бошлади. Бундай рицарлар шахсий хизмат килиш урнига харбий ёки калкон солиги тулашлари рози булган рицарларни ёнига ёллаши мумкин эди. Калкон пулининг жорий килиниши мухим ижтимоий окибатларга эга булди. Бу тадбир туфайли инглиз рицарлари харбий-феодал хизматдан эртарок озод булиб, тинч кишлок хужайинларига айлана бошладилар. Келгусида бу холат куйи инглиз дворянларини шахар буржуазияси билан якинлаштиришда катта роль уйнади.

Генрих II нинг угиллари Ричард I Шер Юрак (1189-1199) ва Иоанн (Жоне) Ерсиз (1199-1216) даврларида кирол хокимияти заифлашиб колди. Ричард деярли Англияда яшамади хам, чунки хамиша ёки Шаркда салиб юриши билан, ё Франциядаги урушлар билан банд булди. Иоанн Ерсиз Филипп II Август билан курашда доимо муваффакиятсизликка учради ва пировардида, Нормандияни, Анжуни ва Франциядаги бошка бир канча мулкларни кулдан бой берди. Бундан ташкари, янги Кетербеди архиепископини сайлаш масаласига аралашиб, у папа Иннокентий III билан тукнашиб колди. Папа Ионн черковдан кувиб, бутун Англияда ибодат килишни ман этди (1208). Тахтдан ажралиш хавфи остида колган ва жамиятнинг етарлича куллаб-кувватлашга кузи етмаган кирол таслим булишга мажбур булди. У узини папанинг вассали деб тан олди ва хар йили папанинг хазинасига бир минг фунт стерлинг хирож тулаш мажбуриятини олди. (1213). Папа билан тукнашувдаги муваффакиятсизлик мамлакатда киролнинг обру-эътиборини жуда тушириб юборди. Иоанн ва унинг амалдорлари куллаб келган хар хил тамагирликлар, нохак йигинлар йигилиши ва зуравонликлар килиниши факат баронлар ва епископлар орасидагина эмас, балки рицарлар ва шахарликлар орасида хам киролга карши норозилик тугдиради. 1215 йилги Хартияси 63 моддадан иборат катта сиёсий хужжат эди. У латин тилида тузилган эди. Хартия асосан феодаллар синфининг манфаатларини кузда тутувчи купдан-куп ён беришлар ва имтиёзларни уз ичига олган эди. У баронларга ва феодалларга уз феодалларини мерос килиб колдиришни ва «одатга кура» муътадил вассалик туловлари тулашни таъминлар эди. Улар учун имтиёзли булган «Тенглар суди»ни топшириб куйилди. Тенглар судининг конуний хукмидан ва мамлакат конунларидан ташкари, Англияда бирорта эркин киши камокка олинмайди, авахтага камалмайди. Феолдаллар хужжати булган ва аавало йирик баронларнинг манфаатларини таъминлаган Буюк эркинлик хартияси,хар холда, прогрессив ахамиятга эга эди. Хартия баронлар айрим группасининг талаби булмасдан, балки сиёсий марказлашиш принципини

энди рад этмаган, бу принцип билан хисоблашган ва давлатни идора килишни маълум даражада тартибга туширишига интилган, умуман, феодал дворянлар барча тоифасининг хам талаби эди. Буюк эркинлик хартиясининг шахарликлар талабини хисобга олиши жуда мухим булди. Англиядаги учинчи тоифа биринчи марта шу ерда сиёсий куч сифатида майдонга чикдики, феодаллар у билан хисоблашишга мажбур булдилар. Буюк кироллик кенгаши ёки хартияда эслатиб утилган баронлар ва рицарлар парламенти тез орада (шу XIII асрда) инглиз парламентига айланди. Бу парламентда французларнинг Генерал штатларидагига ухшаш киролликда учта тоифанинг вакиллари бор эди. XIII аср мобайнида Англияда кишлок хужалиги хам, саноат хам зур бериб тараккий этди. Ерни ишлаш такомиллашди, бу вактда агромияга доир турли трактат (илмий асар)ларнинг босилиб чикиши шуни курсатади. Икки далали система уз урнини купрок уч далали системага бушатиб беради. Корамол купрок урчитила бошлаши муносабати билан далаларни гунглаш кенг кулланиладиган булди. Англияда куйчилик айникса куп ривожлана борди. XII асрда Англияда дехкончилик сохасида эришилган ютукларни ана шу факт курсатиб берадики, бу асрда Англияда Европа китъасига куп галла олиб кетилар эди. Феодаллар орасида куп сонли маъмуриятга эга булган, узидан кейин хийла мураккаб манориал бухгалтерияси колдирган монастирь ва епископ манорлари бозор муносабатларига энг куп тортилган эди. Дунёвий йирик феодаллар-баронлар бозор билан унча алока килмас эди. Баронлар крепостнойлари етиштирган махсулотнинг куп кисми феодалнинг ва унинг мулозимлариниг эхтиёжларига сарфланарди. Мамлакатдаги ишлаб чикариш кучларининг умумий усиши ва унинг иктисодининг мустахкамланиши шароитида XIII асрда ривожланиб бораётган феодал жамиятнинг ижтимоий зиддиятлари гоят кескинлашди. Зиддиятларнинг бир йули феодаллар билан дехконлар уртасида борди. Инглиз дехконлари XIII асрдан бошлаб огир даврни бошидан кечирар эди. XIII асрда инглиз кишлогида асосий сиймо хисобланган вилланлар турар жойига бириктирилган булиб, хафталик