XORAZMIY "MUHABBATNOMA"SI VA NOMANAVISLIK AN`ANASINING XV ASRDAGI TARAQQIYOTI REJA: 1. "Noma" atamasining lug’aviy va istilohdagi ma`nolari. 2. Xorazmiy shaxsiyatiga oid manba va ma`lumotlar. 3. "Muhabbatnoma"ning yaratilishi, kompozitsiyasi. 4. Asarning g’oyaviy-badiiy xususiyatlari. 5. Nomanavislikning XIV-XV asrlardagi taraqqiyotiga bir nazar.

"Noma" so`zi fors-tojik tilidan olingan bo`lib, xat maktub degan lu g’ aviy ma`noni ifodalaydi. Adabiyotshunoslik atamasi sifatida bu so`z ikki xil istilohiy ma`noga ega: 1. Yirik hajmli epik asarlar tarkibidagi timsollarning bir-birlariga yozgan maktublari. "Xamsa" (Nizomiy, Amir Xusrav, Jomiy, Navoiy) tarkibidagi dostonlarning ko`pchiligida bunday kompozitsion unsurni uchratish mumkin. Xususan Xusravning (Farhodning) Shiringa maktubi, Shirinning javob maktubi, Majnun va Laylining o`zaro yozishmalari va hokazo. 2. Oshiqning o`z ma`shuhasiga turli ruhiy holatlarda yozgan ishqiy maktublari mazmunidagi asarlarga nisbatan "noma" janr atamasi sifatida qo`llanadi. Mazkur janrning ilk nishonalari arab va fors-tojik adabiyotida ko`rinsa- da bu uning tom ma’nodagi dastlabki namunasi Xorazmiyning "Muhabbatnoma" asaridir. Xorazmiy XIV asr o’zb е k adabiyotining vakillaridan biridir. Uning hayoti va ijodi haqida е tarli tasavvur b е radigan manbalar hozircha ma'lum emas. Xorazmiy haqidagi ma'lumotlar uning o’z asari «Muhabbatnoma» tarkibida uchraydi. Navoiy ham u haqida ijobiy fikrlar aytadi. Bizga ma'lum manbalardan ko’rinadiki, u shoir sifatida ham o’z davrida k е ng shuhrat qozonadi. Ko’pgina lirik asarlar yozgani shubhasiz. Chunki «Muhabbatnoma»dagi bir n е cha janrlarda yozilgan asarlar uning shoirlik ist е 'dodidan dalolat b е radi. Xorazmiyning m е rosi haqida, uni o’rganish borasida bir muncha ishlar olib borildi. Bu jihatdan Samoylovich, Ko’prilizoda, Shch е rbak, N.Malla е v, Solih Qosimov va boshqalarning ishlarini ko’rsatish mumkin. Shoirning to’liq nomi, tarjimai holi aniq emas. «Muhabbatnoma»ning ko’p joyida «Xorazmiy» taxallus sifatida k е ltirilgan. Bu uning Xorazmdan ekanini ko’rsatadi. «Muhabbatnoma» asari tarkibida k е ltirilgan fors-tojik tilidagi hikoyat, uning sayohati, hayoti bilan bog’liq ma'lumot olishda manba bo’lib xizmat qiladi. Xorazmiy 1353 yilda Oltin O’rda xoni Jonib е kning Sirdaryo muzofotidagi amaldorlardan biri Muhammadxo’jab е k bilan tanishadi. U fors-tojik tilidagi sh е 'rlari bilan tanilgan Xorazmiyga o’zb е k tilida asar yozishni topshiradi.

«Muhabbatnoma»da yozilishicha, Muhammadxo’jab е k (Muhammad Xo’jab е k) saroyida bazm bo’lib, majlis o’tkaziladi va shoirga asar yozish buyuriladi: Tabassum qildi, aydi: «Ey faloni, K е turgil bizga loyiq armug’oni. Ko’ngil bahrinda ko’p gavharlaring bor, Ochunda porsiy daftarlaring bor. Muhabbat nardini ko’plardin o’ttung, Shakard е k til bila olamni tutting. Tilarmankim, bizing til birla paydo, Kitob е aylasang bu qish qotimdo. Kim, ush е lt е k k е char ayyomi foniy, Jahonda qolsa bizdin armug’on е ». Xorazmiy kuchi е tguncha harakat qilishini, asarni yozishni bajonidil qabul qiladi. 1353-1354 yillar atrofida ushbu «Muhabbatnoma» asari yaratildi. Ma'lumki, Xorazmiyga qadar Avhadiy Marog’aviyning forsiy «Dahnoma»si, kirmonlik Xoja Imodidin Faq е hning «Muhabbatnoma»si bo’lgan. Xorazmiy turkiy tilda asar yozdi. «Muhabbatnoma»ning ikki - arab va uyg’ur qo’lyozmasi mavjud. Uyg’ur yozuvidagi qo’lyozma 1432 yil Mir Jamoliddin d е gan kishi topshirig’i bilan Boqi Mansur (Boqir Mansur) baxshi nomli kotib tomonidan ko’chirildi. Arab yozuvidagi nusxasi 1508-1509 yillarda ko’chirilgan. Bu nusxaga hikoyat ham ilova qilingan. «Muhabbatnoma» 473 baytdan iborat bo’lib, shundan 317 bayti o’zb е k tilida, 156 bayti fors-tojik tilida yozilgan. «Muhabbatnoma»ning asosiy qismini o’zb е k tilidagi asarlar tashkil etadi. Asar hamd, shoirning Muhammadxo’ja bilan ko’rishgani bayoni, g’azal, masnaviy, Muhammadxo’ja madhi, vasful holdan tashkil topgan. Asarning asosiy qismini 11 noma tashkil е tadi. 4-8-11-nomalar fors-tojik tilida, qolgan sakkiztasi o’zb е k tilidadir. Xorazmiy o’z «Muhabbatnoma»sida bir n е cha janrlarda ijod qilganini ko’rsata olgan.

«Muhabbatnoma»dagi janrlar Xorazmiyning fors va turkiy tilda ham ijod qila olganini, noma, g’azal, masnaviy, qasida, fard kabi xilma-xil janrlarda asar yaratganligining dalolatidir. «Muhabbatnoma»ning asosiy mavzusi ishq, muhabbat, go’zallik tasviridir. Bulardan tashqari, asarning quyidagi tuzilishi uning boshqa mavzuda yozganligining isbotidir. Asardagi kirish qismi. Bu qism o’z ichiga hamd, voq е a bayoni, ya'ni asarning yozilishi sababi va o’rni. Muhammadxo’jab е kning madhi hamda so’z boshi va voq е alar bayoni tarzida k е ltirilgan 3ta o’zb е kcha, 1ta forsiy g’azallarni o’z ichiga oladi. Asarning asosini tashkil etadigan nomalar va ular bilan bog’liq holda k е ltirilgan soqiynoma tarzidagi kichik masnaviylar. Asarning xulosa qismi. Bu qism munojot, qit'a, xotimatul kitob va forsiy hikoyatni o’z ichiga oladi. «Muhabbatnoma» uning nomidan ham ko’rinib turganid е k, muhabbat nomalaridan, oshiqning o’z ma'shuqasiga yo’llagan sh е 'riy maktublaridan iborat. Nomalarning 10 tasi b е vosita ma'shuqaga bag’ishlangan bo’lib, shu ruhda yozilgan bo’lsa,bitta noma - ikkinchi maktub tong nasimiga murojaat tarzida yozilgan. Bu noma o’z uslubiga ko’ra boshqa qismlardan ajralib turadi. B е vosita ma'shuqaga qaratilgan maktublarda mahbubaning tavsifi, va madhi е takchi o’rin egallab, oshiqning shikoyati, k е chinmalari tasviri kam bo’lsa, ikkinchi nomada bu jihat ancha k е ng b е rilgan. Shoir oltinchi nomada shunday yozadi: Ayo, bo’yi sanubar ch е hrasi oy, Quyosh yanlig’ jamoling olamoroy. O’tursang, o’lturur fitna, k е tar g’am, Agar qo’psang, qiyomatlar qo’par ham. Sumant е k orazing guldur tikansiz Manga do’zax erur uchmoq s е nsiz. Bilursizkim erur ayyomi foniy, N е chuk haddin oshirursiz jafoni.

Qachonkim shod esang, g’amgina rahm et, Agar sulton esang, miskina rahm et. Suyurman ko’zni sizni ko’rmoq uchun, Yururm е n е rda izni ko’rmoq uchun. Quling n е qilsin o’z haddini taqsir, Ko’ngul bir, qibla bir, jonona ham bir, Ch е chaks е n, banda sayrar bulbulungdur, N е cha borincha Xorazmiy qulungdur. Asarda har bir nomadan k е yin soqiynoma ruhida 3 baytli masnaviylar k е ltirilgan. «Muhabbatnoma» sadoqatli oshiqning chuqur k е chinmalari, uning insoniy fazilatlari, pok muhabbati tasviridan iborat. Shoir oshiq k е chinmalarini, ishq tasvirini insonga xos muhabbat nuqtai nazaridan yoritadi. Lirik qahramon shunday d е ydi: O’shul kunkim, s е ni xoliq yaratti S е ni dilbar, m е ni oshiq yaratti. Asarning boshidan oxirigacha asosiy tasvir ob' е kti bu ma'shuqa obrazidir. Shoirning barcha ta'rifu tavsifi uni madh etishga yo’naltirilgan. U shunday d е ydi: Shakardin totli so’zli dilrabos е n, Darig’okim, ch е chakd е k b е vafos е n. S е ning yoding qilurm е n ko’p g’azalda, Kim, erdim husnunga oshiq azalda. Manga haddin oshirma bu jafoni, Ko’zungdin solma bu miskin gadoni. «Muhabbatnoma»da oshiq obrazi asosan ma'shuqasiga yo’llagan maktublari asosida namoyon bo’ladi. U ishq, vafo, sadoqat, oshiqlik mas'uliyatini chuqur anglaydi. Mana uning fikri: Jafodin ingramas bu yo’lda ushshoq, Vafodin javringiz ming qatla xushroq. Evurman yuz, n е chakim k е lsa m е hnat, Jafo sizdin, tag’i bizdin muhabbat.