X OZIRGI ZA MONDA UZBEKISTON J A MIY A TIN IN G SIY OSIY ON GI VA MEN TA LITETI Reja 1. Jamiyatda siyosiy ongning roli va uni yuksaltirish muammolari 2. O‘zbekiston jamiyatidagi siyosiy mentalitetning xususiyatlari 3. Siyosiy qarashlar-siyosiy ongni baholash omili

1. J amiy at da siy osiy ongning roli v a uni y uk salt irish muammolari Jamiyat, ijtimoiy guruxlar na aloxida fukarolarning xyotida siyosiy madaniyat va ongning roli masalasi «siyosiy madaniyat nazariyasi» fani oldida turgan asosiy muammolardan biridir. Siyosiy ong ijtimoiy ongning barcha shakllari orasida aloxdaa urin tutadi. Chunki unda ijtimoiy tabakalar va guruxlarning iktisodiy manfaatlari uzining mujassam xaldagi aksini topadi. U xokimiyat uchun kurashga va ijtimoiy xayotning barcha soxalariga jiddiy ta’sir kursatadi. Jami - yatda siyosiy ong yetakchi urin tutadi, u iktisodiy bazisga yakin bulib, sub’ektlarning moddiy va siyosiy manfaatlarini ifoda etadi. Ma’lumki, iktisod siyosatga nisbatai birlamchidir, ammo siyosat xam iktisodga, uning vazifalarini faol xal kilishga ta’sir kursata oladi. Zero, siyosat iktisodning mujassam ifodasidir. Shuning uchun xam si yosiy ong ijtimoiy ongtizimida aloxida mavxega ega. Siyosiy ong ijtimoiy xayotda birlashtiruvchi axamiyatga ega, chunki u ijtimoiy ongning kolgan barcha shakllariga singib ketgan. Tabiiyki, bu juda mas’uliyatli mavksdir, zotan siyosiy onggaxamchetdan din, xukuk yoki fan ta’sir kursatishi mumkin, ammo aksariyat xollarda siyosiy ongning yetakchilik ta’siri saklanib koladi. Siyosiy ong jamiyat xayotining muxim soxasi sifatida tabakalar, davlat va siyosatning paydo bulishi, ya’ni jamiyatning siyosiy tizimi vujudga kelishi bilan bir vaktda shakllanadi. Unda ijtimoiy tabakalar va guruxlarning uzaro munosabatlari, davlat xokimiyati tizimida ularning urni va axamiyati, shuning dek millatlar va davlatlar urtasidagi

munosabatlar uz ifodasini topadi. Jamiyatning iktisodiy munosabatla ri yukorida zikr etilgan alokalar birligining negizi xisoblanadi. Siyosiy ong jamiyatda bashorat kilish, baxolash, tartibga solish va bilish funksiyalarini bajaradi. U barcha ijtimoiy tabakalarning davlat va xukumatga munosabatlari soxasini, turli sub’ektlar urtasidagi uzaro alokalar soxasini kamrab oladi. Vokelikka berilgan siyosiy baxo baxolash sub’ektining ushbu jamiyatdagi mavkeiga boglikdir. Siyosiy manfaatlar davlat xokimiyati uchun kurashda tuknashadi. Shunday paytda davlat xokimiyatinikg tuzilishi siyosiy tafakkurning asosiy muammosiga aylanadi. Davlat uchun siyosiy kurash parlament munozaralari va iktisodiy talablar kuyish, ijtimoiy muammolarni muxokama kilish, davlat tuntarishlari xamda ijtimoiy inkiloblar kabi xar xil shakllarda yuz berishi mumkin. Siyosiy manfaatlar ob’ektiv bulib, pirovard natijada xar bir insonga taalluklidir. Jamiyat xayoti ijtimoiy ziddiyatlarni uz ichiga olgan xamda ijtimoiy faol birlashmalar va ijtimoiy tuknashuvlarning negizini tashkil etadigan siyosiy manfaatlardan iborat. Kurash jarayonida siyosiy munozaralar soxasiga ijtimoiy ongning din, fan, falsafa, xukuk san’at kabi shakllari xam tortiladi. Shunday kilib, jamiyatning ijtimoiy- iktisodiy xayotigina emas, balki ma’naviy xayoti Xam siyosiy manfaatlarga boglikdir. Siyosiy ongning kuyidagi darajalari farklanadi: — oddiy - amaliy; — goyaviy- nazariy. Oddiy -amaliy siy osiy ong odamlarning xayot faoliyatida,

ularning tajribasi asosida uzuzidan vujudga keladi. Emotsional va ratsional jixatlar, tajriba va an’analar, kayfiyat va stereotiplar bunda chambarchas birikib ketadi. Mazkur ong bekarordir, chunki u muayyan turmush sharoitlariga, emokiyalarga va uzgaruvchi tajribaga boglikbuladi. Shu bilan bir vaktda, u kup jixatdan statikdir, zero stereotiplar tafakkurning moslashuvchanligiga xalakit beradi. Bunday ongda kelgusini bashorat kilishkobiliyati va nazariy umumlashtirishlar mavjuD emas. Oddiy ong ob’ektiv iktisodiy vokelikka bevosita boglik bulganligi tufayli, unda tabaka nazariy siyosiy mafkurasining negizi mavjud. Oddiy ong fakat yanglish karashlar va xomxayollardan iborat deb uylamaslik kerak Oddiy ong stixiyali ravishda vujudga kelishiga karamay, unda karashlarning realligi, soklom fikr va xalk donishmandligining vakt sinovidan utgan aksiomalari kadrlanadi. Ayni vaktda, oddiy ong ziddiyatlidir. Bir tomondan, unda soglom fikr mavjud bulsa, ikxinchi tomondan, uning xulosalari doim xam adolatli bulavermaydi, chunki uning imkoniyatlari muayyan darajada cheklangan. Jamiyatning barcha a’zolari oddiy ongning soxiblari, ifodachilaridirlar. Oddiy siyosiy ong ommaning siyosiy kayfiyatlarida aks etib, keng kamrovga egadir. Jamiyat psixologiyasi — oddiy siyosiy ongni ifodalash usuli. U extiyojlar, manfaatlar, kadriyatlar, an’analar, urfodatlar, emokiyalar, xis-tuygular, kayfiyat, tankid kilish, ta’sir kursatish singari kismlarni uz ichiga oladi. Oddiy siyosiy ong kundalik amaliy xayotda sinovdan utadi. Unda sub’ektlarning davlat xokimiyatiga munosabati uz aksini topgan. Shuning dek u sub’ektlar

ikti sodiy va ijtimoiy turmushining darajasi bilan boglik Uzbekiston fukarolarining oddiy siyosiy ongi yukorida sanab utilgan asosiy xususiyatlarni uziga singdirgan. Ammo bu urin uzbek xalkining tarixiy ildizlari va mentalitetini xam e’tiborga olish kerak. Zotan u muloxazasizlikni yoktirmaydi, shuning uchun xam unda stixiyalilikning foizi (stixiyali karorlar kabul kilish, xulosalar chikarish, bekarorlik keltirib chikarish va shu kabilar nazarda tutilmokda) juda kam. Bundan tai щ ari, soglom fikrlash, kattalar maslaxdgiga kulok solish uzbek xalkiga xos xususiyatdir. Azaldan jamiyatimizda kattalar fikriga xamisha xurmat bilan karab kelingan. Bizda uz maslaxatlari bilan yul kursatadigan donishmand kariyalarni xurmat bilan «oksokol» deyishlari bejiz emas. Kadimda kupgina xonlar, beklar do nishmand kariyalarni uzlariga vazir, maslaxdtchi kilib tayinlaganlar. Xozir xam bizda kupchilik biror karor kabul kilishdan oldin kattalar bilan maslaxatlashadi, otaonalar, yoshi uluglar fikriga kulok soladi. Oddiy siyosiy ong shu bilan kadrliki, u xayotni yaxlit tushunadi va ijodiy kayta ishlash natijasida nazariy siyosiy ong uchun asos bulib xizmatkiladi. Goy aviy -nazariy siy osiy ong (mafkura) siyosiy vokelikni tulik va teran aks ettirishi, karashlarni bashorat kilish va tizimga solishga kodirligi bilan axsralib tur ad i. Uning vazifasi iktisodiy va siyosiy amaliyotgatayanib, okilona siyosiy dastur ishlab chikishdan iborat. Si - yosiy mafkura — siyosiy vokelikni muayyan ijtimoiy gurux, tabaka, sinf, millatning manfaat va extiyojlari nuktai nazaridan idrok etishga oid goyalar, tasavvurlar, karashlar, nazariy fikr (xulosalar) ning