XXI asr boshida O`zbekistonda madaniy meros obyektlarini saqlash va ta`mirlash ishlarini tashkiliy va amaliy jihatlari. Reja: 1. Zarafshon vohasida madaniy meros ob’ektlarini saqlashlanishi. 2. XXI asr boshida madaniy meros ob’ektlarini ta’mirlash. 3. Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ta’mirlash jarayonini amaliy jihatlari.

XXI asr boshida vohada amalga oshirilgan yirik ta’mirlash loyihalaridan biri bu – Shohi Zinda me’moriy majmuasini ta’mirlash loyihasidiri. Nafaqat Zarfshon vohasi, balki Markaziy Osiyoning me’moriy durdonasi hisoblangan, ko‘hna Samarqandning shimoliy qismida, Afrosiyob tepaliklarining chekkasida yoyilgan qadimgi qabristonning orasida joylashgan va turli obidalar majmuidan iborat bo‘lgan Shohi Zinda ziyoratgohi (u deyarli to‘qqiz asr - X1-X1X asrlar davomida shakllangan. Lekin oxirgi 200 yil davomida Markaziy Osiyo hududida yuzbergan kuchli zilzilalar ushbu majmuadagi me’moriy yodgorliklarning texnik holatiga salbiy ta’sir qilgan, ko‘plari buzilib ketgan), XXI asr boshiga kelib yodgorlik ayanchli holatga tushib qolgan edi. Bugungi kunda, shartli ravishda uch qismga ajratilgan hamda turli davrlarda qurilgan majmuaning 44 inshootidan 20 ob’ekt ham tarixiy ham badiiy arxitektura jihatidan katta qiziqish uyhotadi. Majmuadagi bizgacha etib kelgan eng qadimiy imorat qoldig‘i bu -Afrosiyob qo‘rg‘onining devori, Sulton Sanjar qurdirgan minora hamda Qoraxoniylar davridan qolgan maqbaraning ba’zi devorlaridir.SHuni alohida ta’kidlash zururki, bir necha asrlardan buyon SHoxi-Zinda majmuasining me’moriy yodgorliklarida kompleks konservatsiya-ta’mirlash ishlari amalga oshirilmagan. Ular faqat tarixiy, me’moriy, badiiy va arxeologik tadqiqotlar markazi vazifasini bajargan, xolos. Keng qamrovli ta’mirlash ishlari Sobiq Ittifoq davlatchiligi davrida ham amalga oshirilmagan. Binobarin, XX boshida Ermitajdan kelgan Arxeologik komissiya vakillari, majmuani saqlab qolish imkoniyati yo‘qligini ta’kidlashgan edi. Oqibatda, SHoxi- Zindaning har bir yodgorligi tashqi naqshinkor qoplamalaridan namuna olinib, Sankt-Peterburgga jo‘natilgan edi. Ular hozirgi kunga qadar ushbu muzeyning noyob eksponatlari sifatida ko‘rgazma qilinadi. SHunday qilib, yuqorida qayd etilgan jarayonlar va tezkor-kontinental iqlim majmuaning holatiga salbiy ta’sir qilib kelgan . Tarixiy ma’lumotlar guvohlik berishicha, Sohibqiron Amir Temur o‘z davrida ushbu qadimiy ziyoratgoh atrofida majmuaviy guldasta qurdiradi. U mug‘ullar bosqinida vayronaga aylangan maqbarani qaytadan zeb berib tiklatadi, yog‘ochdan yasalgan qabrni eng qimmatbaho naqshinkor toshlar bilan o‘zgartiradi. Amir

Temurning oila a’zolari, saroy ayonlari hazrati Qussam ibn Abbos maqbarasi yaqinida ko‘milishni sharaf bilishib, o‘zlariga naqshinkor maqbaralar qurdirishgan. Bu obidalarni mahalliy me’morlar Erondan, Hindistondan, SHomdan kelgan ustalar hamkorligida barpo etishgan. Amir Temurdan so‘ng uning ishlarini nabirasi Mirzo Ulug‘bek davom ettiradi. Aziz kishilar maqbaralaridan iborat bo‘lgan bu, me’moriy majmua o‘tmishda ko‘p qora kunlarni boshdan kechirdi. Tarixda takrorlangan Samarqand bosqinlari, g‘oyaviy xurujlar avj olgan davrlarda uzoq vaqt qarovsiz qoldirildi. SHuning uchun ham O‘zbekiston hukumatining islom madaniyatida muhim o‘rin tutgan ushbu majmuani himoyaga olish bilan bog‘lik qarorini taraqqiyparvar dunyo hamjamiyati g‘oyatda xayrli, muhim yangilik sifatida kutib oldi.To‘g‘ri, shuni tan olish kerakki, XX oxirlarida majmuaning shimoliy qismida, moliyalashtirish hajmining kamligi uchun qisman ta’mir ishlari, amalga oshirlgan edi. Lekin ushbu amaliyot antropogen ta’siri va namlik ko‘tarilishini oldini olmadi. Qolaversa, kuchli yog‘ingarchilik majumaning g‘arbiy qismidagi hududida katta g‘ovaklarni keltirib chiqardi va bular jiddiy ta’mirlash ishlarini talab etardi YUzaga kelgan vaziyat hamda ushbu noyob majmuaning saqlanishini hisobga olib, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining 2004 yil 16 iyuldagi 337-sonli «SHohi Zinda yodgorlik majmuasida qayta tiklash va obodonlashtirish ishlarini tashkil etish to‘g‘risida» qarori qabul qilindi. SHundan so‘ng “Ta’mirshunoslik” institutining Ixtisoslashgan Kengashi tomonidan memorial kompleksni 2004-2005 yillarga mo‘ljallangan restavratsiya- konservatsiyalash, loyihalashtirish va ilmiy-tadqiq qilish ishlarining kompleks dasturi ishlab chiqildi. Dastur Madaniyat va sport ishlari vazirligi qoshidagi yodgorliklarni saqlash Ilmiy-uslubiy Kengashining majlisida Toshkent arxitektura va qurilish institutining yirik olimlari, O‘zbekiston arxitektorlari ittifoqi, jamoat tashkilotlar hamda madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ulardan foydalanish ilmiy-ishlab chiqarish Bosh boshqarmasi vakillari tomonidan ko‘rib chiqildi. Taklif qilingan materiallar Kengash tomonidan sinchiklab o‘rganilganidan keyin, ko‘proq konservatsiya ishlarini bajarish va shu yo‘l bilan SHoxi-Zinda

yodgorliklari qismlarining dastlabki holatini saqlab qolish va yangi qurilmalarni iloji boricha cheklash ishlarini bajarishning asrab-avaylash uslubidan iborat kompleks dasturga qator o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritildi. SHundan so‘ng Kompleksning har bir yodgorligi bo‘yicha bir nechta yo‘nalishlarda ilmiy-tadqiqot hamda loyihalashtirish ishlari bajarildi. Xususan, saqlanib qolgan va arxeologik jihatdan oldindan ma’lum bo‘lgan ob’ektlar kompleks ilmiy-tadqiq qilindi, mavjud ob’ektlarni konservatsiya, restavratsiya, qayta tiklash va texnik mustahkamlashning echimi va loyihalari ishlab chiqildi, yangidan aniqlangan qurilmalarni qisman restavratsiya-konservatsiya qilish bo‘yicha loyihalashtirish ishlarining echimini ishlab chiqish bilan bir vaqtda arxeologik tadqiqotlar olib borildi, sayyohlik va ziyorat ob’ektlarini ko‘rgazma qilish ishlarini hisobga olgan holda ansambl hududlarini obodonlashtirish bo‘yicha ishlari loyihatlashtirildi, alohida yodgorliklar yuzasidagi yo‘qolib ketgan dekorativ qoplamalar na’munalarini tayyorlash va shu asosda maxsus tadqiqotlar olib borildi. Konservatsiya-restavratsiya ishlari quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirildi: - qurilmalarni mustahkamlash ishlari; - g‘isht devorlarining xavfli joylarini topish va restavratsiya qilish, markirovka qilingan grafik va fotofiksatsiyalash ishlarini bajarish; - yodgorliklarning saqlanib qolgan qismlarini texnik-mustahkamlash ishlarini olib borish (poydevorlarni mustahkamlash, devorlar pastki qismlarini kuchaytirish, qurilish qoidalariga asoslangan g‘isht terish, qo‘shimcha aylanma qurilmalarni terish va h.k.); - yo‘qolgan arxitekturaviy hajmlardagi devor qurilishini tiklash; - saqlanib qolgan hujjatlar asosida dekorativ qoplamalarni konservatsiya va restavratsiya qilish (yodgorliklarning o‘zida saqlanib qolgan va yig‘ma arxeologik materiallar asosida); - yog‘ingarchilik suvlarini chiqarish hamda yodgorlikka kirishni qulaylashtirish bo‘yicha hudud obodonchiligi ishlarini olib borish. SHunday qilib, 2004-2005 yillar davomida ushbu majmuada keng qamrovli qurilish ta’mirlash va saqlash ishlari olib borildi. Ishlab chiqarish ishlarining

boshlanguniga qadar ochilgan arxitektura va arxeologik topilmalarni qayd qilish hamda o‘rganishning to‘liq sikli amalga oshirildi. Jumladan, 2004 yilda O‘zR FA Samarqand bo‘limi Arxeologiya instituti tomonidan ansambl qurilmalari atrofidagi hududlarda arxeologik tadqiqot ishlari olib borildi. Qazish ishlari natijasida qadimgi terrasalarning tamba devorlari, qabr inshootlari hamda monumental qurilmalar qoldiqlari aniqlandi. Qazishmalar natijalari ansamblning perimetri bo‘ylab qurilgan tamba devorlarini qurishda hisobga olindi, shuningdek, ulardan bir qismining restavratsiya va konservatsiya qilish choralari bo‘yicha loyiha qarorlari qabul qilindi. 2004-2005 yillarda ayrim yodgorliklarning gumbazlari tiklandi, negaki, binolarning saqlanib qolgan qismini ularning tomini qurmasdan asrab qolishning imkoni bo‘lmas edi. Asosiy ishlar poydevorlarni qurish va mustahkamlashdan iborat bo‘ldi. CHunki, butun kompleks qattiq er ustiga emas, balki yog‘ingarchiliklar oqibatida qal’a devorlarining qiyaliklariga o‘pirilib tushgan tuproq ustiga qurilgan edi. Bo‘sh, zichlangan tuproq inshootlarning yuqini ko‘tara olmasdan, natijada, qurilmalarda o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Alohida qad ko‘targan maqbaralarni loyihalashtirish 2 tipdagi g‘ovak tuproqqa xos seysmik normalariga maksimal amal qilish bilan olib borildi. Ansamblning atrofida ko‘p odam to‘planishini hisobga olib, barcha mavjud maqbaralarning konstruksiyasi kuchaytirildi va bunda 9 ballik seysmik ta’sirlar hisobga olindi. Har bir yodgorlikka ular konstruksiyasining saqlanish darajasiga qarab indivudual yondoshildi. Konservatsiya ishlari eng ko‘p zarar ko‘rgan, buzilib ketishi xavfi bo‘lgan ob’ektlarda amalga oshirildi. Ularning tuprog‘i mustahkamlandi va devorlar yoriqlari orasi to‘liq in’eksiya qilindi. Ayrim hollarda zaruratdan kelib chiqib, yodgorliklarni buzilishdan yoki butunlay yo‘qolib ketishdan saqlash maqsadida zaruriy chora sifatida maqbaralarning portal qismiga qulab tushgan g‘ishtlardan qisman devorlar tiklandi, arxitektura bezaklari o‘z joylariga o‘rnatildi. YOdgorliklarning texnik holatiga ta’sir etuvchi salbiy omillar qatoriga kompleksning g‘arbiy va sharqiy qismlaridagi er osti suvlari bosimining kuchayganligini kiritish mumkin. YOdgorliklarni saqlash tashkilotlarining