logo

Yangi adabiyotni ilmiy o’rganish bosqichlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.625 KB
Yangi adabiyotni ilmiy o’rganish bosqichlari
Reja:
1. Xislat tarjimai holi.
2. Xislat adabiy merosi.
3. “Armug’oni Xislat” haqida ma’lumot.
4. Jadidchilik va adabiy tanqid shakllanishi va rivojlanishining
o’ziga xos xususiyatlari.
  Xislatning asl ismi-sharifi Said Orif Xo’ja o’g’li Said Haybatullohxo’ja
bo’lib,   1880   yil   10   mayda   Toshkentning   CHorsu   mavzeida   tug’ilgan.   Otasi
qalandartabiat   kishi   bo’lganligi   bois   u   uch   yoshidan   boshlab   farzandsiz
ammasi Risolat ayaning   qo’lida tarbiyalangan hamda ona tomonidan bobosi
Mahmudxon   va   buvisi   SHamsi   oyimning   moddiy   ta’minotidan   bahramand
bo’lgan.   Eski   maktabda   tahsil   oldi.   16   yoshdan   Ko’kaldosh   madrasasida
tahsil oldi. Dastlab fonuschi ustaga, so’ng eshik-rom qiluvchi ustaga shogird
tushib shu kasblar bilan ham shug’ullandi.
Ayrim   manbalarda   aytilishicha,   she’riyatga   bo’lgan   mayl   Xislatda   juda
barvaqt   uyg’ongan.   U   to’qqiz   yoshidan   mumtoz   shoirlar   ta’sirida   g’azal
yozishni mashq qila boshlagan.
Xislatda she’riyatga bo’lgan mayl-muhabbatning uyg’onishida Toshkent
shoirlarining     shu   yo’llardagi   peshqadami   Karimbek   Kamiyning   xizmatlari,
ayniqsa, salmoqli bo’ldi. Xullas, Xislat, Miskin, Sidqiy, Xondayliqiy singari
yosh   qalam   ahllari   Ko’kaldosh   madrasasida   tahsil   ko’rganlariga   qaramay,
Kamiyning   “Beklarbegi”   madrasasidagi   hujrasida   oqshomdan   tongga   qadar
davom etgan she’rxonliklarda o’zbek mumtoz she’riyatining bilimdonlari va
aruznavis shoirlar sifatida shakllandilar.
Xislat   g’azallarning   dilrabo   ohanglari   bilan   tovlanishi   va   xalq   o’rtasida
keng   tarqilishida   uning   Mulla   To’ychi   Toshmuhammedov   bilan   yaqinligi,   u
bilan   bir   adabiy-musiqiy   davrada   yashagani   ham   muhim   ahamiyatga   molik
bo’ldi.   Xislat   1908   yillardan   boshlab   tarjima   (xususan,   fors   she’riyatidan)
bilan   shug’ullanadi.   Ubayd   Zaqoniyning   “Gurba   va   Mush”   (“Mushuk   va
sichqon”)ini   (1903-1904),   Firdavsiyning   “SHohnoma”siga   kiritilgan   qadim
fors   dostonlaridan   “Dostoni   Barzui   sher”   (1911)ni   o’zbekchaga   o’girib,
bostirib   chiqardi.   Qator   bayozlarga   kotiblik   qildi.   Ular   Bohiyning   “Farhodu
SHirin”   (1906),   “Laylovu   Majnun”   nasriy   asarlarini   tayyorladi   “Hadyai
Xislat”   (1910),   “Armug’oni   Xislat”   (1912),   “Tuhfai   Xislat”,   “Savg’oti Xislat” (1914) kabi bayoz (antologiya)lar tuzib chop ettirdi. CHorsuda kitob
do’koni   ochib,   kitob   savdosi   bilan   shug’ullandi.   Mo’minjon   Toshqinning
“toshkent shoirlari”  kitobida SHoir  Xislatning yozgan  asarlari  ro’yxatida  12
nomni  keltiradi.  Bular  orasida  “Quyon”,  “Non  va  halvo”,  “Ahmad  polvon”,
Nizomiyning “Layli va Majnun”i tarjimasi bor.
Xislatning   nashr   etgan   4   bayozi   o’z   davrining   qalam   egalaridan   81
kishining   230   she’rini   o’z   ichiga   qamrab   oladi.   Ular   orasida   eng   mashhuri
“Armug’oni Xislat” bo’lib, muallifning o’zi ta’kidlagandek, 6 shoirning 118
she’ri joy olgan, shundan 48 tasi Xislatning o’zinikidir. Mashhur hofiz Mulla
to’ychi   Toshmuhammedov   taklifi   bilan   tuzilgan   va   uning   sarf-harajati   bilan
maydonga kelgan   “Armug’oni Xislat”, asosan ashuvla qilib aytiladigan lirik
she’rlardan   tashkil   topgan   bo’lib,   har   birining   tepasiga   “Sovti   maqomi   va
ohangi” deb yozib qo’yilgan edi.
Xislat ham ayrim zamondoshlari singari zavqi baland, badihago’y shoir
bo’lgan.   Yo’l-yo’lakay,   turli   munosabat   bilan   aytgan   va   xalq   tiliga   tushib
ketgan   baytu   misralari   bunga   dalil.   1912   yilda   ketma-ket   ikki   fanzandining
vafot etishi ijodida mahzunlikni kuchaytirdi.
SHoir   10-yillarda   moddiy   muhtojlikda   yashadi.   Qalam   orqasidan   kun
ko’rish   qalban   edi.   20-yillarda   eski   ziyolilarga,   ayniqsa,   eshon   va
ruhoniylarga   qarshi   kurash   avj   olgan   paytlari   ham   shoirga   oson   bo’lmadi.
Xislat   qalam-qog’ozni   yig’ishtirib   qo’yib,   turli   zavod-fabrikalarida   ishchi
bo’lib ishladi.
SHoir urushi boshlanib, ommaviy qatog’onlar bir oz bosilgandan keyin
qo’liga   qalam   oldi.   Bunda   ham   ko’proq   tarjima   bilan   shug’ullandi.   Biroq
ko’p   o’tmay,   1945   yil   8   iyunida   nafas   qisma   kasali   bilan   vafot   etdi.   Uning
so’nggi manzili Toshkentning SHayx Zayniddin bobo qabristonida.
Xislat ham ko’proq ishqiy she’rlari bilan shuhrat topgan shoir edi. Uning
“Naylaram”, “Ey nigorim, bu na savdo aylading?”, “Hajringda ey yor, karim fig’ondur”,   “Qandoq   qilay?”,   “Kechqurun”   kabi   o’nlab   she’rlari   hali-hanuz
hofizlar tomonidan sevib kuylab kelinmoqda. SHoirning 
“Erdi ayog’larimg’a ko’b tangu tor kovshim,
Siqti-yu   qildi   oxir   yurmoqg’a   zor   kafshim”,   -   matla’li   hazil-mutoyiba
she’ri zamondoshlarining ko’plab muxammaslariga asos bo’lgan. 1912 yilda
chop   etilgan   “Paxtadan”   muxammasi   mustamlaka   davri   iqtisodiy
munosabatlarining   jamiyatga   ta’sirini   kuzatish   nuqtai   nazaridan   muhim.
“Najmiddin” nomli tekinxo’r, boshqalar hisobiga kun ko’ruvchi, ayni paytda
ig’vodan   bo’shamaydigan   nopok   zamondoshi   haqidagi   hajviyasi   shoirning
hajviy mahoratiga dalil bo’la oladi.
Xislat kundalik voqealarga aralashib borishiga, hayotdagi o’zgarishlarni
anglashga uringan shoirlardan edi. Masalan, u o’lkada yuz ochayotgan vaqtli
matbuotga   katta   umid   bilan   qaraydi.   Uning   keng   xalqni   dunyo   yangiliklari
bilan   tanishtirib   borishda,   millatning   kundalik   ehtiyojlarini   muhokama
etishda,   ta’lim-tarbiya,   ilm-maorif   ishlarida   buyuk   vosita     bo’la   olishini
yaxshi anglaydi. Uning “Sadoyi Turkiston”   nashri munosabati bilan yozgan
“Tarixi   Xislat”   she’ri   va   unga   “Turkiston   sadosi”   so’zlarini   tarix   moddasi
qilib olishi buni ko’rsatib turibdi.
Xislat   she’rlariga   nazar   tashlagan   kitobxon   shoirning   badiiy   mahorati
bobida   mumtoz   shoirlardan   qolishmasligiga,   an’anaviy   mavzularni   badiiy
talqin   etishda   SHarq   she’riyatidagi   poetik   san’atlardan   ustalik   bilan
foydalanganini, ayniqsa, she’rning musiqiy qurilishi katta ahamiyat berishiga
ishonch   hosil   qiladi.   Masalan,   “Taronai   bayot”   kuyi   asosida   yozilgan
“bo’lmasa”   radifli   muxammasining   quyidagi   dastlabki   satrlaridayoq   o’zbek
mumtoz   she’riyatiga   xos   go’zal   tashbehlar   va   musiqiy   mavjlar   yal-yal
tovlanib turadi:
Naylaram bog’u chaman sayrini jonon bo’lmasa,
Misli tovus silkinib, har yon xiromon bo’lmasa, Sarvqomat, orozi gul, xatti rayhon bo’lmasa,
CHashmi shahlo, o’zi barno, shohi xubon bo’lmasa,
O’lmayinmu hajridin jismim aro jon bo’lmasa.
O’tgan   asrning   boshlarida   “Ko’kaldosh”   madrasasining   bir   guruh
talabalari   tahsilni   davom   ettirish   uchun   Buxorodagi   Ulug’bek   madrasasiga
yuborilgan.   SHu   munosabat   bilan   “Ko’kaldosh”   madrasasida   o’tkazilgan
kuzatish marosimida Kamiy, Asiriy va Xislat o’z she’rlarini o’qishgan.
Xislat   fors   va   arab   tillarini   mukammal   bilgan,   shu   tillarda   yaratilgan
qator   mumtoz   asarlarni   o’qigan,   hatto   tarjima   qilgan   bo’lsa-da,   favqulodda
kamtarligi bois nashr etishga oshiqmagan.
Xislat hassos lirik shoir bo’lish bilan birga hajviy she’rlar ham yozgan.
Uning   bunday   she’rlari   1922   yildan   boshlab   “Mushtum”   jurnalida   “Quyon”
va   “Pashmak”   yashirin   imzolar   bilan   bosilgan.   SHunday   boy   bilimga   ega
bo’lgan   g’azallari   o’zbek   xalqining   og’zidan   tushmagan,   o’z   asarlari   va
tarjimalari   bilan   yosh   avlodni   sharqona   odob   va   axloq   ruhida   tarbiyalashga
intilgan shoir yoshlarni ilm olishga chaqiradi:
O’qing, farzandi zebosiz, zamon sizlarga xo’b boqdi,
Bo’ling alloma odamsiz, zamon sizlarga xo’b boqdi,
O’tibdur kishilar umri boev kulfat, nadomatda
Oling ibrat bu ishdan siz, zamon sizlarga xo’b boqdi.
Har   qanday   xalq   va   mamlakatning   kelajagi   yoshlar   qo’lida   ekanini
yaxshi   bilgan   shoir   ularning   ma’naviy   barkamol   zamonaviy   ilm-fan   va
texnikani mukammal egallagan kishilar bo’lib ulg’ayishlarini orzu qilgan edi.
Jadidchilik davrida adabiy tanqidchilik o’ziga xos bosqichni bosib o’tdi.
SHu   davrda   jadidlar   tashkil   etgan   vaqtli   matbuot   sahifalarida   e’lon   qilingan
maqolalarda   adabiy   hayot   bilan   birga   jamiyat   uchun   zarur   bo’lgan   muhim
masalalarda   bahsu   munozaralar   bo’lib   o’tdi.   SHu   asosda   tom   ma’nodagi
adabiy   tanqidchilik   shakllanib   rivojlanib   bordi.   “Al   Isloh”,   “Oyna”, “Taraqqiy”,   “Turon”,   “Sadoi   Turkiston”   gazeta   va   jurnallarida   ana   shu
bahslarni ko’rish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qosimov   B.   va   b.   Milliy   uyg’onish   davri   o’zbek   adabiyoti.   –   T.:
Ma’naviyat, 2004.
2. Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti masalalari. – T.: Universitet,
1998.
3. Ziyoev   N.   Turkistonda   Rossiya   tajovuzi   va   hukmronligiga   qarshi
kurash. –T.: SHarq, 1998.
1. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. –T.: O’zbekiston, 2008.
2. Amir   Sayyid   Olimxon   Buxoro   xalqining   xasrati   tarixi.   –   T.:   Fan,
1991.
3. Fitrat.   Amir   Olimxonning   hukmronlik   davri.   –T.:   “Minxun”   xayriya
nashriyoti, 1992.
4. Narshaxiy.  Buxoro tarixi. –T.: “Meros”, 1991.
5. Sahbo. Tanlangan she’rlar. –T.: Fan, 1993.

Yangi adabiyotni ilmiy o’rganish bosqichlari Reja: 1. Xislat tarjimai holi. 2. Xislat adabiy merosi. 3. “Armug’oni Xislat” haqida ma’lumot. 4. Jadidchilik va adabiy tanqid shakllanishi va rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari.

Xislatning asl ismi-sharifi Said Orif Xo’ja o’g’li Said Haybatullohxo’ja bo’lib, 1880 yil 10 mayda Toshkentning CHorsu mavzeida tug’ilgan. Otasi qalandartabiat kishi bo’lganligi bois u uch yoshidan boshlab farzandsiz ammasi Risolat ayaning qo’lida tarbiyalangan hamda ona tomonidan bobosi Mahmudxon va buvisi SHamsi oyimning moddiy ta’minotidan bahramand bo’lgan. Eski maktabda tahsil oldi. 16 yoshdan Ko’kaldosh madrasasida tahsil oldi. Dastlab fonuschi ustaga, so’ng eshik-rom qiluvchi ustaga shogird tushib shu kasblar bilan ham shug’ullandi. Ayrim manbalarda aytilishicha, she’riyatga bo’lgan mayl Xislatda juda barvaqt uyg’ongan. U to’qqiz yoshidan mumtoz shoirlar ta’sirida g’azal yozishni mashq qila boshlagan. Xislatda she’riyatga bo’lgan mayl-muhabbatning uyg’onishida Toshkent shoirlarining shu yo’llardagi peshqadami Karimbek Kamiyning xizmatlari, ayniqsa, salmoqli bo’ldi. Xullas, Xislat, Miskin, Sidqiy, Xondayliqiy singari yosh qalam ahllari Ko’kaldosh madrasasida tahsil ko’rganlariga qaramay, Kamiyning “Beklarbegi” madrasasidagi hujrasida oqshomdan tongga qadar davom etgan she’rxonliklarda o’zbek mumtoz she’riyatining bilimdonlari va aruznavis shoirlar sifatida shakllandilar. Xislat g’azallarning dilrabo ohanglari bilan tovlanishi va xalq o’rtasida keng tarqilishida uning Mulla To’ychi Toshmuhammedov bilan yaqinligi, u bilan bir adabiy-musiqiy davrada yashagani ham muhim ahamiyatga molik bo’ldi. Xislat 1908 yillardan boshlab tarjima (xususan, fors she’riyatidan) bilan shug’ullanadi. Ubayd Zaqoniyning “Gurba va Mush” (“Mushuk va sichqon”)ini (1903-1904), Firdavsiyning “SHohnoma”siga kiritilgan qadim fors dostonlaridan “Dostoni Barzui sher” (1911)ni o’zbekchaga o’girib, bostirib chiqardi. Qator bayozlarga kotiblik qildi. Ular Bohiyning “Farhodu SHirin” (1906), “Laylovu Majnun” nasriy asarlarini tayyorladi “Hadyai Xislat” (1910), “Armug’oni Xislat” (1912), “Tuhfai Xislat”, “Savg’oti

Xislat” (1914) kabi bayoz (antologiya)lar tuzib chop ettirdi. CHorsuda kitob do’koni ochib, kitob savdosi bilan shug’ullandi. Mo’minjon Toshqinning “toshkent shoirlari” kitobida SHoir Xislatning yozgan asarlari ro’yxatida 12 nomni keltiradi. Bular orasida “Quyon”, “Non va halvo”, “Ahmad polvon”, Nizomiyning “Layli va Majnun”i tarjimasi bor. Xislatning nashr etgan 4 bayozi o’z davrining qalam egalaridan 81 kishining 230 she’rini o’z ichiga qamrab oladi. Ular orasida eng mashhuri “Armug’oni Xislat” bo’lib, muallifning o’zi ta’kidlagandek, 6 shoirning 118 she’ri joy olgan, shundan 48 tasi Xislatning o’zinikidir. Mashhur hofiz Mulla to’ychi Toshmuhammedov taklifi bilan tuzilgan va uning sarf-harajati bilan maydonga kelgan “Armug’oni Xislat”, asosan ashuvla qilib aytiladigan lirik she’rlardan tashkil topgan bo’lib, har birining tepasiga “Sovti maqomi va ohangi” deb yozib qo’yilgan edi. Xislat ham ayrim zamondoshlari singari zavqi baland, badihago’y shoir bo’lgan. Yo’l-yo’lakay, turli munosabat bilan aytgan va xalq tiliga tushib ketgan baytu misralari bunga dalil. 1912 yilda ketma-ket ikki fanzandining vafot etishi ijodida mahzunlikni kuchaytirdi. SHoir 10-yillarda moddiy muhtojlikda yashadi. Qalam orqasidan kun ko’rish qalban edi. 20-yillarda eski ziyolilarga, ayniqsa, eshon va ruhoniylarga qarshi kurash avj olgan paytlari ham shoirga oson bo’lmadi. Xislat qalam-qog’ozni yig’ishtirib qo’yib, turli zavod-fabrikalarida ishchi bo’lib ishladi. SHoir urushi boshlanib, ommaviy qatog’onlar bir oz bosilgandan keyin qo’liga qalam oldi. Bunda ham ko’proq tarjima bilan shug’ullandi. Biroq ko’p o’tmay, 1945 yil 8 iyunida nafas qisma kasali bilan vafot etdi. Uning so’nggi manzili Toshkentning SHayx Zayniddin bobo qabristonida. Xislat ham ko’proq ishqiy she’rlari bilan shuhrat topgan shoir edi. Uning “Naylaram”, “Ey nigorim, bu na savdo aylading?”, “Hajringda ey yor, karim

fig’ondur”, “Qandoq qilay?”, “Kechqurun” kabi o’nlab she’rlari hali-hanuz hofizlar tomonidan sevib kuylab kelinmoqda. SHoirning “Erdi ayog’larimg’a ko’b tangu tor kovshim, Siqti-yu qildi oxir yurmoqg’a zor kafshim”, - matla’li hazil-mutoyiba she’ri zamondoshlarining ko’plab muxammaslariga asos bo’lgan. 1912 yilda chop etilgan “Paxtadan” muxammasi mustamlaka davri iqtisodiy munosabatlarining jamiyatga ta’sirini kuzatish nuqtai nazaridan muhim. “Najmiddin” nomli tekinxo’r, boshqalar hisobiga kun ko’ruvchi, ayni paytda ig’vodan bo’shamaydigan nopok zamondoshi haqidagi hajviyasi shoirning hajviy mahoratiga dalil bo’la oladi. Xislat kundalik voqealarga aralashib borishiga, hayotdagi o’zgarishlarni anglashga uringan shoirlardan edi. Masalan, u o’lkada yuz ochayotgan vaqtli matbuotga katta umid bilan qaraydi. Uning keng xalqni dunyo yangiliklari bilan tanishtirib borishda, millatning kundalik ehtiyojlarini muhokama etishda, ta’lim-tarbiya, ilm-maorif ishlarida buyuk vosita bo’la olishini yaxshi anglaydi. Uning “Sadoyi Turkiston” nashri munosabati bilan yozgan “Tarixi Xislat” she’ri va unga “Turkiston sadosi” so’zlarini tarix moddasi qilib olishi buni ko’rsatib turibdi. Xislat she’rlariga nazar tashlagan kitobxon shoirning badiiy mahorati bobida mumtoz shoirlardan qolishmasligiga, an’anaviy mavzularni badiiy talqin etishda SHarq she’riyatidagi poetik san’atlardan ustalik bilan foydalanganini, ayniqsa, she’rning musiqiy qurilishi katta ahamiyat berishiga ishonch hosil qiladi. Masalan, “Taronai bayot” kuyi asosida yozilgan “bo’lmasa” radifli muxammasining quyidagi dastlabki satrlaridayoq o’zbek mumtoz she’riyatiga xos go’zal tashbehlar va musiqiy mavjlar yal-yal tovlanib turadi: Naylaram bog’u chaman sayrini jonon bo’lmasa, Misli tovus silkinib, har yon xiromon bo’lmasa,

Sarvqomat, orozi gul, xatti rayhon bo’lmasa, CHashmi shahlo, o’zi barno, shohi xubon bo’lmasa, O’lmayinmu hajridin jismim aro jon bo’lmasa. O’tgan asrning boshlarida “Ko’kaldosh” madrasasining bir guruh talabalari tahsilni davom ettirish uchun Buxorodagi Ulug’bek madrasasiga yuborilgan. SHu munosabat bilan “Ko’kaldosh” madrasasida o’tkazilgan kuzatish marosimida Kamiy, Asiriy va Xislat o’z she’rlarini o’qishgan. Xislat fors va arab tillarini mukammal bilgan, shu tillarda yaratilgan qator mumtoz asarlarni o’qigan, hatto tarjima qilgan bo’lsa-da, favqulodda kamtarligi bois nashr etishga oshiqmagan. Xislat hassos lirik shoir bo’lish bilan birga hajviy she’rlar ham yozgan. Uning bunday she’rlari 1922 yildan boshlab “Mushtum” jurnalida “Quyon” va “Pashmak” yashirin imzolar bilan bosilgan. SHunday boy bilimga ega bo’lgan g’azallari o’zbek xalqining og’zidan tushmagan, o’z asarlari va tarjimalari bilan yosh avlodni sharqona odob va axloq ruhida tarbiyalashga intilgan shoir yoshlarni ilm olishga chaqiradi: O’qing, farzandi zebosiz, zamon sizlarga xo’b boqdi, Bo’ling alloma odamsiz, zamon sizlarga xo’b boqdi, O’tibdur kishilar umri boev kulfat, nadomatda Oling ibrat bu ishdan siz, zamon sizlarga xo’b boqdi. Har qanday xalq va mamlakatning kelajagi yoshlar qo’lida ekanini yaxshi bilgan shoir ularning ma’naviy barkamol zamonaviy ilm-fan va texnikani mukammal egallagan kishilar bo’lib ulg’ayishlarini orzu qilgan edi. Jadidchilik davrida adabiy tanqidchilik o’ziga xos bosqichni bosib o’tdi. SHu davrda jadidlar tashkil etgan vaqtli matbuot sahifalarida e’lon qilingan maqolalarda adabiy hayot bilan birga jamiyat uchun zarur bo’lgan muhim masalalarda bahsu munozaralar bo’lib o’tdi. SHu asosda tom ma’nodagi adabiy tanqidchilik shakllanib rivojlanib bordi. “Al Isloh”, “Oyna”,