YERNI BAHORDA XAYDASH. BEDAPOYALARNI XAYDASH 1. Bahorgi haydov. 2. Bedapoyani haydash.

1. Bahorgi haydov Oldingi mavzularda ta’riflanganidek, kuzgi shudgor tuproqnnng fizik- ximiyaviy xossalariga va o‘simliklariing hosildorligiga qanchalik ijobiy ta’sir etmasin, respublikamizning ayrim xo‘jaliklarida yerga bahorda asosiy ishlov byeriladi. Bunga paxta etishtiriladigan eng shimoliy rayonlar, jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm viloyati hamda Farg‘ona viloyatining Qo‘qon gruppa rayonlari xo‘jaliklari misol bo‘ladi. Bahorda haydashda yerni ekish oldidan amalga oshiriladigan tadbirlar kuzgi shudgorlashdagi kabi muntazam ravishda bajarilmaydi. CHunki yerni qisqa vaqt ichida ekin ekishga tayyorlash kyerak. Natijada texnikadan, qurol va ishchi kuchidan foydalanish jadallashadi hamda bahorgi g‘animat damlarni boy byermaslik uchun ayrim tadbirlar to‘liq bajarilmasligiga ham to‘g‘ri keladi. Yuqoridagi xo‘jaliklarda yyerlarni bahorda haydashga ularning geografik joylashishi va tuproq iqlim sharoiti taqozo etadi. Xorazm viloyati va Qoraqalog‘iston Respublikasining tuprog‘i sho‘r, sizot suvlar yuza joylashgan va yerning rel ь efi tekis. Yyer sho‘rini asosiy haydashdan oldin yuvish kyerak, aks holda yyer bahorda etilmay, ekin ekish kechikib ketadi. SHo‘rni kuzda yuvish tashkiliy jihatdan ancha qiyin, chunki kech kuzda Amudaryoning suvi juda kamayib ketadi, ikkinchidan, sovuq barvaqt tushib, yyerlar muzlaydi va uzoq vaqtgacha yerimaydi. Hatto g‘o‘zapoyani yulib ham ulgurilmaydi. SHuningdek, paxta yig‘im-tyerimining kech tugallanishi ham ekin maydonlari sho‘rini kuzda, sovuq tushmasdan oldin yuvish imkonini byermaydi. Yyerlarning relefi tekis bo‘lsa, sug‘orish shoxobchalarida irrigatsion yotqiziqlar ko‘plab chukib qolib, suv oqishiga tusqinlik qiladi SHuning uchun yerta bahordan boshlab sug‘orish tarmoqlari suv yotkiziqlaridan tozalanadi, dalalardan g‘o‘zapoya yulinib, pol olinib, yerlarning sho‘rini yuvishga kirishiladi. Yyerlarning sho‘ri 3-4 marta yuviladi, chunki relef tekis bo‘lganligi uchun 1 - martada yaxshi yuvilmaydi. SHundan keyingina yyer etilishi bilanoq pollar buzilib

tekislanadi, mahalliy, organik-minyeral o‘g‘itlar solinadi. Bahorda shamolli kunlar bo‘lganligi uchun, yyerning yuza qismi yetilib, pastki qavati esa haydash uchun etilmaydi. SHu bilan bir qatorda Amudaryoning suvi juda loyqa bo‘lganligi hamda sho‘r bir necha marta yuvilganligi uchun yyerda ko‘plab loyqa qoladi. Loyqadan juda qattiq va qalin qatqaloq hosil bo‘ladi. Natijada yyerlarga dandana mola bostirish zaruriyati tug‘iladi. SHundan keyin yyer etilishi bilanoq PN-4-35, PYA- 3-35 pluglarda haydaladi. Yyerning yuza qismi namsizlanishi natijasida hosil bo‘lgan qalin qatqaloq haydashda kesaklar hosil qilib pastki qatlamlarga ko‘miladi va yyerni yaxshiroq ko‘pchitadi, urug‘ ekiladigan chuqurlikdagi tuproq mayin va zichroq bo‘lgani bilan pastki qatlam tuprog‘i ko‘pchigan, ya’ni «o‘tirishmagan» syerkesak bo‘lgan yyerlarga ekin ekib bo‘lmaydi. CHunki bunday yyerlarning pastki qatlami g‘ovak bo‘lib, keyinchalik parvarish vaqtida o‘simliklarning ildizi shikastlanishi yoki uzilishi natijasida hosilning kamayishiga sabab bo‘ladi. SHuning uchun bahorgi haydashdan keyin yyer bir necha marta chizellanadi va har safargi chizellashdan so‘ng og‘ir mola bostiriladi, pastki qatlamdan chiqarilgan kesaklar maydalanib, tuproq zichlashtiriladi. Yyerni haydashdan keyin 2-3 marta chizellanadi va mola bostiriladi, so‘ngra ekin ekiladi. Yyer haydalishi bilanoq ekin ekishga tayyorlaiib, ekin ekilavyeriladi. Aks holda tuproqning nami qochadi, keyin chigit suvi byerishga zaruriyat tug‘iladi. Xorazm viloyati sharoitida ham bahorda yyerni chuqur yumshatish va haidash kuzgi shudgor kabi, paxtadan yuqori hosil olishda ta’sirchan tadbir ekanligi aniqlandi. 1.36- jadvalda A.Yermatov va A.Qambarovlar bahorda yyerni har xil chuqurlikda va texnologiyada haydashning paxta hosiliga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha o‘tkazgan tajribalari natijasi keltirilgan. Qo‘qon gruppa rayonlari iqlimining xususiyatlaridan biri shamol yeroziyasining kuchliligidir. Bu zonalarda yil davomida 96-134 kun davomida shamol esadi, shundan 39-61 kun sekundiga 15 metrdan ortiq tezlikda kuchli shamol esadi. Natijada shamol kuzda shudgorlangan yerlarning ustki qatlamidagi unumdor mayda zarrachalarni uchirib ketib, tuproqni juda ham namsizlantirib

yuboradi, ekinlarning hosildorligi keskin kamayadi. SHuning uchun bahorda yyerlarning sho‘ri yuvilib, asosiy haydaladi, og‘ir mola bostirilib ekin ekiladi. Bahorgi haydash muddati ham ekinlar hosildorligiga ta’sir etadi, buni quyidagi 39-jadvaldan ko‘rish mumkin. 1.36-jadval Bahorda yerni har xil chuqurlikda va texnologiyada haydashning paxta hosiliga ta’siri (ga/s avtor va A.Qambarov ma’lumoti) Tajriba variantlari Yillar Uch yillik o‘rtacha hosil Qo‘shimcha hosil 1977 1978 1979 ga/s % Yyer ni 30 sm chuqurlikda haydash 41,1 31,73 41,92 38,25 ±000 100 Yyerni 45 sm chuqurlikda yumshatib , 30 sm chuqurlikda haydash 42,8 32,33 43,04 39,39 +1,14 102,98 Yyerni 60 sm chuqurlikda yumshatib , 30 sm chuqurlikda haydash 44,6 34,06 43,88 40,84 +2,59 106,77 Yyerni 60 sm chuqurlikda yumshatib , 30 sm chuqurlikda haydash va bir yo ‘ la uch qatlamga (15, 30, 55 sm ga ) organik minyeral o ‘ g ‘ itlar solish 46,3 35,00 44,27 41,85 +3,60 109,41 Har yili yerni 60 sm chuqurlikda yumshatib , 30 46,5 38,57 46,58 43,88 +5,63 114,72

sm chuqurlikda haydash va bir yo ‘ la uch qatlamga (15, 30, 65 sm ga ) organik - minyeral o ‘ g ‘ itlar solish 1.37-jadval Har xil muddatlarda sho‘r yuvish va yerni bahorda haydashning paxta hosiliga ta’siri (ga/s, M.Jo‘raev ma’lumoti) Tajriba variaitlari 1969 1970 1971 O‘rtacha uch yilda Hosil - dorlik Nazo- ratga nisba- tan farqi Hosil- dorlik Nazo- ratga nisba- tan farqi Hosil- dorlik Nazo- ratga nisba- tan farqi Hosil- dorlik Nazo- ratga nisba- tan farqi Kuzgi shudgor va sho‘r yuvish 34.9 -- 33,4 -- 32,6 -- 33,6 -- Martda sho‘r yuvish va yyerni haydashda 37,9 +3,0 35,7 +2,3 35,9 +3,3 36,5 +2,9 Aprelda sho‘r 38,7 +3,8 34,9 +1,5 35,5 +2,9 36,4 +2,8