ZAMONAVIY DEHQONCHILIK TIZIMI
![ZAMONAVIY DEHQONCHILIK TIZIMI
1. Zamonaviy dehqonchilik tizimining mohiyati.
2. Hozirgi zamon dehqonchilik tizimlarining tarkibiy qismlari.
3. Zamonaviy dehqonchilik ekologiyasi.](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_1.png)
![1. Zamonaviy dehqonchilik tizimining mohiyati
Bu tizim O‘zbekiston dehqonchiligining asosiy tizimlaridan hisoblanadi.
So‘nggi yillarda respublikaning ijtimoiy-siyosiy yashash tarzidagi ro‘y
byerayotgan tubdan o‘zgarishlar, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yuritishning
turli shakllariga o‘tishni va dehqonchilik tizimini rivojlantirish hamda kelgusida
yanada takomillashtirishni taqozo etmoqda.
Zamonaviy dehqonchilik fan va texnikaning yangi yutuqlaridan keng
foydalanishga, ya’ni kimyolashtirish, mexanizatsiyalashtirish, melioratsiyalash,
seleksiya, qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil etishtirishda zamonaviy
texnologiyalarni tadbiq etish kabilarga asoslangan. O‘zbekiston turli tuproq-iqlim
sharoitlari bilan bir qatorda namlik bilan etarli darajada ta’minlanmagan mintaqada
joylashganligi bu mintaqada dehqonchilikni yuritishda turlicha yondashuvni
taqozo etadi. Dehqonchilik tizimi fyermyer, dehqon va boshqa xo‘jaliklar
o‘rtasidagi o‘zaro raqobat va bozor sharoitida samarali va yashovchanlikka ega
bo‘lishi zarur.
Ma’lum hududda va ma’lum vaqt davomida tuproq, o‘simlik, iqlim,
insonlarning agroishlab chiqarish faoliyatining o‘zaro munosabati zamonaviy
dehqonchilik tizimining mohiyati hisoblanadi. Dehqonchilik tizimining asosiy
maqsadi yu qori sifatli mahsulot bilan bir qatorda maksimal va barqaror hosil
etishtirishdan iboratdir. Hosilning shakllanishi umumbiologik va dehqonchilik
qonunlariga bo‘ysunadi. Ularning ta’siri, asosan, bevosita tuproq, ya’ni uning
unumdorligi bilan bog‘liq bo‘ladi. SHuning uchun dehqonchilik tizimini yaratish
va qo‘llashda tuproq unumdorligidan foydalanish va takror ishlab chiqarishning
maksimal samarali shakllanish qonuniyatlarini hisobga olish va bilish zarur.
Zamonaviy dehqonchilik tizimida tuproq va o‘simlikni bir butunligini ta’kidlagan
holda, ya’ni barcha tizimning samaradorligini ko‘rsatuvchi asosiy omil sifatida
nazariy va amaliy jihatdan to‘g‘ri yondashish zarur. Dehqonchilik tizimlarining
barcha tarkibiy qismlari asosini bog‘lab turuvchi madaniy ekinlar hisoblanadi,
ularning maksimal hosildorligi esa dehqonchilik tizimining to‘liq qo‘llanilishiga](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_2.png)
![bog‘liqdir. Ma’lum tuproq-iqlim sharoitlarida etishtirish uchun ekinlarni tanlash
dehqonchilikning ixtisoslashuviga sabab bo‘ladi.
Zamonaviy dehqonchilik tizimining dastlabki uslubiy asoslari – u tabiiy-
hududiy tuzilishi va landshaftga mutlaqo mos kelishi hisoblanadi. Zamonaviy
agrolandshaft – bu oddiy shakllangan tabiiy-hududiy kompleks bo‘libgina qolmay,
balki u o‘zining tabiiy-qishloq xo‘jalik kelib chiqishi, fitotsenotik belgilari,
ekologik holati kabi ko‘p tarkibli tuzilishga egaligi bilan ajralib turadi.
Agrolandshaftlar tabiiy tuzilishlardan o‘zining aniq chegaralari bilan ajralib turadi.
Dehqonchilik vazifasiga hududning tabiiy holatiga ko‘ra ekologik xavfsiz tizim va
texnologik echimlar ishlab chiqish, har tomonlama o‘ylab ko‘rilgan an’anaviy
agrotexnik, meliorativ, kimyolashtirish va mexanizatsiyalashtirish usullarini
qo‘llash, tabiiy zahiralarni ortiqcha sarf bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi.
Landshaftli dehqonchilikni rivojlanishining muhim elementlaridan biri – yer
tuzish va yerdan foydalanishning maqbul (optimal) loyihalarini asoslash
hisoblanadi. Agrolandshaftli yondashishda landshaft-texnologik konturlar (LTK)
asosiy ahamiyatga egadir. Ularning chegaralariga ko‘proq ishlab chiqa-rish
(yo‘llar, uzatish liniyalari va b.) va tabiiy muhofazalanuvchi (o‘rmonzorlar, suv
kanallari va b.) infrastrukturalar chiziqli ko‘rinishlari mos keladi. Bularning
barchasi fyermyer va dehqon xo‘jaliklarida yerlarni ishlatilishida katta ahamiyat
kasb etadi.
Agrolandshaftlar tarkibiga yerdan foydalanishning yeroziyaga va deflyasiyaga
qarshi tashkillashtirish, tuproqqa mexanik ishlov byerishning maxsus usullari,
injenyerlik inshootlari, har bir tabiiy yer uchastkalaridan ularning ekologik va
iqtisodiy ko‘rsatkichlarini hisobga olgan holda foydalanish kabilar kiruvchi tuproq
himoyalovchi-meliorativ inshootlar alohida ahamiyatga egadir.
2. Hozirgi zamon dehqonchilik tizimlarining tarkibiy qismlari
Hozirgi zamon dehqonchilik tizimi ma’lum tarkibiy qismga, ya’ni tashkiliy va
agrotexnika tadbirlari majmuasiga asoslangan bo‘lishi taqozo etiladi. Zamonaviy
dehqonchilik tizimlari quyidagi asosiy tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi:](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_3.png)
![Xo‘jalik yerlarini hududiy tashkillashtirish va almashlab ekish.
Tuproqqa ishlov byerish tizimi.
O‘g‘itlash tizimi.
Meliorativ chora-tadbirlar.
Suv va shamol yeroziyasidan tuproqni himoyalash bo‘yicha kompleks chora-
tadbirlar.
Begona o‘tlar va kasallik qo‘zg‘atuvchilar, zararkunandalarga qarshi kurash
bo‘yicha chora-tadbirlar tizimi.
Etishtiriladigan ekinlarning urug‘chiligi.
Etishtiriladigan qishloq xo‘jalik ekinlarining intensiv texnologiyalari.
Qishloq xo‘jaligi mashinalari tizimi.
Atrof-muhit muhofazasiga oid chora-tadbirlar tizimi.
Xo‘jalik yerlarini hududiy tashkillashtirish va almashlab ekish. Bunda dalalar
maydoni, chegarasi, bog‘lar, ihota polasalari, suv havzalari, o‘zlashtiriladigan
yangi yerlar, yaxshilanadigan ekinzorlar hamda almashlab ekish va ekinlarni
joylashtirish va hokazolar aniqlanadi. Ma’lumki, maydonlarning bir xil kattalikda
chegaralanishi har yili maydonlarda zarur ekinlar strukturasi bulishini ta’minlaydi,
ekinlarni ilmiy asosda navbatlab ekish esa tuproq unumdorligini uzluksiz oshiradi.
SHuning uchun har bir fyermyer xo‘jalik sharoitiga moslab, mustaxkam oziq-ovqat
bazasini barpo etishga hamda tuproq unumdorligini muttasil oshirib borishga
imkon byeradigan almashlab ekish sxemasini joriy etish yo‘li bilan dehqonchilik
madaniyatini oshirish zarur.
Har gektar yer hisobiga arzon va eng ko‘p miqdorda qishloq xo‘jalik
mahsulotlari etishtirish uchun qishloq xo‘jaligini ilmiy asosda ixtisoslashtirish
kyerak. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni ixtisos-lashtirish va konsentratsiyalash
agrotexnika nuqtai nazaridan, maydonlarni tashkil etishni yanada rivojlantirishni,
qisqa rotatsiyali almashlab ekishni, ya’ni ekinlar strukturasini takomillashtirishni
taqozo etadi. Bunda almashlab ekish o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi, balki
ixtisoslashtirishga ko‘ra, u ekinlar bilan to‘ldiriladi.](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_4.png)
![Tuproqqa ishlov byerish tizimi. Fyermyer xo‘jaliklarida qishloq xo‘jalik
texnikasi va mexanizator kadrlar etarli bo‘lishi kyerak. SHundagina yerlarni o‘z
vaqtida va sifatli ishlash hamda boshqa dala ishlarini keng ko‘lamda
mexanizatsiyalashtirish mumkin bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini
mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish qishloq xo‘jaligidagi yutuqlarida asosiy
yo‘nalishdir. Yerni ishlaganda ba’zi maxsus qurollar alohida-alohida bajariladigan
bir nechta opyeratsiyani (haydash, kul ь tivatsiyalash, boranalash, tekislash,
molalash va hokazolarni) bir yurishda bir yo‘la bajaradi. Olingan ma’lumotlarga
ko‘ra, tuproq unumdorligini oshirish va ekinlardan yuqori hosil olishda yerni
kombinirlangan usulda ishlash eng foydali agrotexnika tadbiri hisoblanadi.
O‘g‘itlash tizimi. Ekinlardan yuqori va mo‘ljaldagi hosilni olishda organik,
mahalliy va minyeral o‘g‘itlarni to‘plash, saqlash, ishlatish bo‘yicha aniq ishlab
chiqilgan reja, ya’ni o‘g‘itlash tizimi bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Ma’lumki,
o‘g‘it ekinlar hosilini va tuproq unumdorligini oshirishda asosiy omil hisoblanadi.
Paxta etishtirish texnologiyasini yaxshilash va o‘g‘itlardan foydalanishni
takomillashtirish paxta hosilini 45-46 % ga oshirish imkonini byeradi.
Organik, minyeral va boshqa o‘g‘itlarni birga qo‘shib to‘g‘ri ishlatish zarur,
chunki organik o‘g‘itlar tuproqni chirindi va oziq moddalar bilan boyitishda asosiy
manba bo‘lishi bilan bir qatorda har xil patogen mikrofloradan xoli etishda va
uning tabiiy xossalari hamda boshqa xususiyatlarni yaxshilashda muhim omil
hisoblanadi. Minyeral o‘g‘itlar esa asosan madaniy o‘simliklar uchun oziq
moddalar manbai hisoblanadi.
Almashlab ekish dalalari bo‘yicha har bir ekin va boshqa ekinzorlar uchun
alohida-alohida o‘g‘itlash tizimi ishlab chiqilishi zarur. U har tomonlama samarali
va ilmiy asoslangan bo‘lishi kyerak. Har bir dala yerining tipiga ko‘ra o‘g‘it
me’yori va ularning nisbati to‘g‘ri belgilanishi katta ahamiyatga ega. O‘g‘itlarni
ishlatishda agrokimyo kartogrammasiga va agrokimyoviy tavsiyanomalarga katta
e’tibor byerish kyerak.
Meliorativ chora-tadbirlar tizimi. Bu tadbirlar yerni tubdan yaxshilashga
qaratilgan. Bular sug‘orish, yerning zaxini qochirish, yuvish, kollektor-drenaj](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_5.png)
![ishlarini amalga oshirish, yer maydonlarini kengaytirish, tosh-shag‘alli yerlarni
toshdan tozalash va tuproq solish, kol ь mataj, ya’ni syershag‘al dalalarga irrigatsiya
yotqiziqlari cho‘ktirish va boshqalardir. Bu tadbirlar suvdan tejab foydalanilgan
holda ekinlardan mo‘l hosil etishtirishni ta’minlaydigan irrigatsiya va melioratsiya
tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi.
Ma’lumki, sug‘oriladigan yerlar yuqori dehqonchilik madaniyatini, etarli
darajada minyeral o‘g‘itlar ishlatishni va suvdan ratsional foydalanishni taqozo
etadi. Ishlab chiqarishda yangi sug‘orish usullaridan – tomchilatib, yomg‘irlatib,
yer ostidan egiluvchan quvurlar o‘tkazib sug‘orish va boshqalar keng ko‘lamda
sinab ko‘rilmoqda hamda joriy etilmoqda. Bu usullarda suv tejab sarflanadi,
isrofgarchilik 2-3 baravar kamayadi va ishlab chiqarish unumdorligi 15 martagacha
ortadi.
Suv va shamol yeroziyasidan tuproqni himoyalash bo‘yicha kompleks chora-
tadbirlar. Respublikamizning barcha tumanlaridagi fyermyer xo‘jaliklarda tuproqni
himoya qilish tadbirlarini amalga oshirish zarur. Tuproq yeroziyasiga qarshi olib
boriladigan kurash tadbirlari bir vaqtning o‘zida ko‘pchilik mintaqalarda, ayniqsa
mavsumiy yoki doimo qurg‘oqchilik, shamol, garmsel bo‘lib turadigan tumanlarda
tuproqda nam to‘plash va saqlashda ham katta ahamiyatga ega. Respublikamizning
Bekobod, Qo‘qon tumanlari mavsumiy esadigan shamoldan, Janubiy tumanlarda
esa garmseldan katta zarar ko‘radi, shu-ning uchun bu tadbirlar muayyan tumanlar
xo‘jaliklarida ekinlardan yuqori hosil olishda katta ahamiyatga ega.
Begona o‘tlar, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurash bo‘yicha chora-
tadbirlar tizimi. Ma’lumki, har yili qishloq xo‘jaligi kasallik, zararkunanda va
begona o‘tlardan katta zarar ko‘radi. Dehqonchilikning intensivlashishi tufayli va
almashlab ekish dalalariga bir xil kasallik, zararkunanda va begona o‘tlardan
zararlanadigan, tuproq rejimi hamda biologik xususiyatlari har xil, bir-birinikiga
o‘xshamaydigan madaniy ekinlar ekilgan bo‘lsa, bu tizimning ahamiyati yanada
yuqori bo‘ladi.
Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan mintaqalarda bu tadbirlar yana ham
ta’sirchan kuchga ega, chunki bu mintaqalarda almashlab ekish dalalaining asosiy](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_6.png)
![qismini paxta, bug‘doy va dukkakli don ekinlari egallaydi. Bunday sharoitda
kurash tadbirlarini uyg‘unlashgan holda amalga oshirish samarali bo‘ladi. Bu
majmuaga agrotexnika, kimyoviy va biologik tadbirlar kiradi va ularni ma’lum
tizimda joriy etish kyerak.
Yetishtiriladigan ekinlarning urug‘chiligi. Fyermyer xo‘jaliklarini syerhosil
va sifatli har xil ekinlar urug‘i bilan ta’minlash tadbirlari tizimi yuqori hosil
olishda katta ahamiyatga ega.
Respublikamizda yirik davlat urug‘chilik tizimi mavjud bo‘lib, unda yangi
navlar yaratiladi va sinab ko‘riladi, elita urug‘lari etishtiriladi va ko‘paytiriladi,
qishloq xo‘jalik korxonalari tumanlashtirilgan navning urug‘lari bilan ta’minlanadi
va urug‘chilik bo‘yicha nazorat ishlari amalga oshiriladi. Bulardan tashqari,
ixtisoslashtirish asosida urug‘chilikni tubdan yaxshilash vazifalari bajariladi.
G‘o‘za va boshqa ekinlar bo‘yicha seleksiya markazlari tashkil etilgan, u yerda
ekinlarning yangi nav va duragaylarini etishtirish bilan shug‘ullanadi.
Fyermyer xo‘jaliklarda boshqa tumanlardan keltirilgan urug‘likka qaraganda
sharoitga moslashgan va tumanlashtirilgan ekinlar urug‘i ekilsa, sifatli va
gektaridan eng yuqori hosil olinadi. Bunda elita va sifatli urug‘larning roli katta.
Yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik ekinlarining intensiv texnologiyalari. Bu
tizimda har bir mintaqaning tuproq-iqlim sharoitini, o‘simliklarning biologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda samarali dehqonchilik tizimlarini
loyihalashtirish, joriy etish hamda dehqonchilik tizimlarining har bir bo‘g‘inida fan
va texnikaning eng samarali yutuqlaridan foydalanishni taqozo etadi. SHuningdek,
turli tuproq-iqlim sharoitida samarali dehqonchilik tizimlarini tashkil etish va olib
borish, ularning samaradorligini aniqlash, tahlil etish natijasiga ko‘ra ularning
tarkibiy qismlarini takomillashtirib borish zarur.
Bugungi kunda ishlab chiqarilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
tannarxini arzonlashtirishning asosiy yo‘llaridan biri resurs tejovchi yangi
texnologiyalarni qo‘llashdir. Ushbu texnologiyalardan foydalanish hamda ularni
takomil-lashtirish aholining oziq ovqat mahsulotlariga, sanoatning xom ashyo va](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_7.png)
![mamlakatning qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan talablarini ta’minlashga
imkon yaratadi.
SHuni ta’kidlash lozimki, mahsulot tannarxini kamaytirish bilan bir-ga
qishloq xo‘jaligi ekinlarning hosildorligi hamda ularning rivojlanishi-da asosiy
manba hisoblanuvchi tuproq unumdorligini oshirish bo‘yicha dehqonchilik tizimini
to‘g‘ri tashkil etish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib
hisoblanmoqda.
Atrof-muhit muhofazasiga oid chora-tadbirlar tizimi. Bu chor-tadbirlar
tizimiga qishloq xo‘jaligi va u bog‘liq bo‘lgan tabiiy muhitda bar-qaror, sifatli
biologik toza mahsulot ishlab chiqarishda agroekotizimlar-ning tabiiy
bioenyergetik potensialidan foydalanish, agrar sektorning tabiiy boyliklar bazasini
muhofaza qilish, uni tiklash, ko‘paytirish, ekologik toza mahsulot olish choralarini
yoritish va atrof-muhit sofligini saqlash, uning ifloslanishini oldini olishdan iborat.
Tuproqning biologik faoliyatiga kimyoviy o‘g‘itlar va pestitsidlarning
intensiv ishlatilishi g‘oyat katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ularning tuproq faunasi va
florasiga qisman, xatto butunlay degradatsiyalanib tuproqdagi chirindi kamayib
ketdi. Bundan tashqari, ko‘pgina pestidsidlar tabiiy muvo-zanatni buzadi. Buning
oqibatida tuproqning unumdorligi pasayib ketdi. Fan texnika yutuqlarini xalq
xo‘jaligida qo‘llash jarayonida tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish va
muhofaza qilish chora-tadbirlarini ko‘rish dolzarb vazifalardan hisoblanadi.
Dehqonchilik tizimining barcha tarkibiy qismlari yangi ilmiy va amaliy
bilimlar to‘plangani sari doimo takomillashtirib borilishi va rivojlantirilishi zarur.
3. Zamonaviy dehqonchilik ekologiyasi
Dehqonchilikning tabiiiy sharoitlarga moslashuvi (adaptatsiyasi) asrlar
davomida rivojlangan. Respublikada ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlarning keskin
o‘zgarishi va ekologik ziddiyatlarning keskinlashuvi kelgusida faqatgina tabiiy
sharoitlarga moslashgan dehqonchilik tizimini emas, balki yangi ishlab chiqarish
munosabatlariga ham mos tizimni qo‘llash zarurligini ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda
vujudga kelayotgan ekologik xavfni to‘g‘ri anglagan holda insoniyat va tabiat
o‘rtasidagi munosabatlarni chuqurroq tushunib etishi hamda ularni](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_8.png)
![uyg‘unlashtirish yo‘llarini qidirib topish insonlar oldidagi muhim vazifalardan
hisoblanadi. Dehqonchilikni ekologiyalashtirish yoki ekologiyaga oid qonunlarga
rioya qilgan holda dehqonchilik qilish barqaror rivojlanish modeliga o‘tish yo‘lida
dastlabki qadam hisoblanadi.
Hozirgi zamon fan yutuqlarini yaxshi bilmagan va inobatga olmagan kishi,
qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishda mahsuldorlikni oshirish faqat kimyoviy o‘g‘itlar
va turli zaharli pestitsidlarni qo‘llash orqaligina amalga oshadi, deb hisoblaydi.
Keyingi paytlarda bunday tushuncha noto‘g‘ri ekanligi, qo‘llanilgan pestitsidlar
vaqtincha hosil olishga sabab bo‘lishi, tiriklikni zaharlashi to‘g‘risida ko‘proq
yoritilmoqda. Undan tashqari pestitsidlar tabiatda uzoq vaqt saqlanadi,
parchalanib, yo‘qolib ketmaydi. Butun tiriklikka va shu jumladan, insonga juda
kuchli salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tirik organizmlar tanasida ko‘plab to‘planadi, turli
kasalliklarni keltirib chiqaradi va oqibatda ularning nasliy ko‘rinishlarini
o‘zgartiradi, nobud qiladi.
SHuning uchun qishloq xo‘jaligida mahsuldorlikni oshirish uchun kimyoviy
uslub o‘rniga, tuproq biologik xususiyatlari, fizikaviy tuzilishi, kimyoviy tarkibini
buzmaydigan, tuproqdagi tirik organizmlarning son va sifatini ko‘paytiradigan,
olingan mahsulot esa ekologik toza bo‘ladigan biologik uslubni qo‘llash tabiat
qonunlariga to‘g‘ri keladi va zamon talablariga javob byeradi. Bu uslub qishloq
xo‘jaligida pestitsidlar va ularning xillarini qo‘llashni mutloqo yo‘qqa chiqaradi
yoki ayrim hollardagina (masalan, chigirtkalar ko‘payib ketgan vaqtda) qo‘llashga
olib keladi.](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_9.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of
Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers.
2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177
Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009.
3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari.
(Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b.
4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU
Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”,
2014. – 240 b.
5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari.
(Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b.
6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.:
ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b.
7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B.
Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy
mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”,
2012. – 187 bet.](/data/documents/4e8ec5b7-5790-4cc4-8c42-8ac3730f315c/page_10.png)
ZAMONAVIY DEHQONCHILIK TIZIMI 1. Zamonaviy dehqonchilik tizimining mohiyati. 2. Hozirgi zamon dehqonchilik tizimlarining tarkibiy qismlari. 3. Zamonaviy dehqonchilik ekologiyasi.
1. Zamonaviy dehqonchilik tizimining mohiyati Bu tizim O‘zbekiston dehqonchiligining asosiy tizimlaridan hisoblanadi. So‘nggi yillarda respublikaning ijtimoiy-siyosiy yashash tarzidagi ro‘y byerayotgan tubdan o‘zgarishlar, bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yuritishning turli shakllariga o‘tishni va dehqonchilik tizimini rivojlantirish hamda kelgusida yanada takomillashtirishni taqozo etmoqda. Zamonaviy dehqonchilik fan va texnikaning yangi yutuqlaridan keng foydalanishga, ya’ni kimyolashtirish, mexanizatsiyalashtirish, melioratsiyalash, seleksiya, qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil etishtirishda zamonaviy texnologiyalarni tadbiq etish kabilarga asoslangan. O‘zbekiston turli tuproq-iqlim sharoitlari bilan bir qatorda namlik bilan etarli darajada ta’minlanmagan mintaqada joylashganligi bu mintaqada dehqonchilikni yuritishda turlicha yondashuvni taqozo etadi. Dehqonchilik tizimi fyermyer, dehqon va boshqa xo‘jaliklar o‘rtasidagi o‘zaro raqobat va bozor sharoitida samarali va yashovchanlikka ega bo‘lishi zarur. Ma’lum hududda va ma’lum vaqt davomida tuproq, o‘simlik, iqlim, insonlarning agroishlab chiqarish faoliyatining o‘zaro munosabati zamonaviy dehqonchilik tizimining mohiyati hisoblanadi. Dehqonchilik tizimining asosiy maqsadi yu qori sifatli mahsulot bilan bir qatorda maksimal va barqaror hosil etishtirishdan iboratdir. Hosilning shakllanishi umumbiologik va dehqonchilik qonunlariga bo‘ysunadi. Ularning ta’siri, asosan, bevosita tuproq, ya’ni uning unumdorligi bilan bog‘liq bo‘ladi. SHuning uchun dehqonchilik tizimini yaratish va qo‘llashda tuproq unumdorligidan foydalanish va takror ishlab chiqarishning maksimal samarali shakllanish qonuniyatlarini hisobga olish va bilish zarur. Zamonaviy dehqonchilik tizimida tuproq va o‘simlikni bir butunligini ta’kidlagan holda, ya’ni barcha tizimning samaradorligini ko‘rsatuvchi asosiy omil sifatida nazariy va amaliy jihatdan to‘g‘ri yondashish zarur. Dehqonchilik tizimlarining barcha tarkibiy qismlari asosini bog‘lab turuvchi madaniy ekinlar hisoblanadi, ularning maksimal hosildorligi esa dehqonchilik tizimining to‘liq qo‘llanilishiga
bog‘liqdir. Ma’lum tuproq-iqlim sharoitlarida etishtirish uchun ekinlarni tanlash dehqonchilikning ixtisoslashuviga sabab bo‘ladi. Zamonaviy dehqonchilik tizimining dastlabki uslubiy asoslari – u tabiiy- hududiy tuzilishi va landshaftga mutlaqo mos kelishi hisoblanadi. Zamonaviy agrolandshaft – bu oddiy shakllangan tabiiy-hududiy kompleks bo‘libgina qolmay, balki u o‘zining tabiiy-qishloq xo‘jalik kelib chiqishi, fitotsenotik belgilari, ekologik holati kabi ko‘p tarkibli tuzilishga egaligi bilan ajralib turadi. Agrolandshaftlar tabiiy tuzilishlardan o‘zining aniq chegaralari bilan ajralib turadi. Dehqonchilik vazifasiga hududning tabiiy holatiga ko‘ra ekologik xavfsiz tizim va texnologik echimlar ishlab chiqish, har tomonlama o‘ylab ko‘rilgan an’anaviy agrotexnik, meliorativ, kimyolashtirish va mexanizatsiyalashtirish usullarini qo‘llash, tabiiy zahiralarni ortiqcha sarf bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi. Landshaftli dehqonchilikni rivojlanishining muhim elementlaridan biri – yer tuzish va yerdan foydalanishning maqbul (optimal) loyihalarini asoslash hisoblanadi. Agrolandshaftli yondashishda landshaft-texnologik konturlar (LTK) asosiy ahamiyatga egadir. Ularning chegaralariga ko‘proq ishlab chiqa-rish (yo‘llar, uzatish liniyalari va b.) va tabiiy muhofazalanuvchi (o‘rmonzorlar, suv kanallari va b.) infrastrukturalar chiziqli ko‘rinishlari mos keladi. Bularning barchasi fyermyer va dehqon xo‘jaliklarida yerlarni ishlatilishida katta ahamiyat kasb etadi. Agrolandshaftlar tarkibiga yerdan foydalanishning yeroziyaga va deflyasiyaga qarshi tashkillashtirish, tuproqqa mexanik ishlov byerishning maxsus usullari, injenyerlik inshootlari, har bir tabiiy yer uchastkalaridan ularning ekologik va iqtisodiy ko‘rsatkichlarini hisobga olgan holda foydalanish kabilar kiruvchi tuproq himoyalovchi-meliorativ inshootlar alohida ahamiyatga egadir. 2. Hozirgi zamon dehqonchilik tizimlarining tarkibiy qismlari Hozirgi zamon dehqonchilik tizimi ma’lum tarkibiy qismga, ya’ni tashkiliy va agrotexnika tadbirlari majmuasiga asoslangan bo‘lishi taqozo etiladi. Zamonaviy dehqonchilik tizimlari quyidagi asosiy tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi:
Xo‘jalik yerlarini hududiy tashkillashtirish va almashlab ekish. Tuproqqa ishlov byerish tizimi. O‘g‘itlash tizimi. Meliorativ chora-tadbirlar. Suv va shamol yeroziyasidan tuproqni himoyalash bo‘yicha kompleks chora- tadbirlar. Begona o‘tlar va kasallik qo‘zg‘atuvchilar, zararkunandalarga qarshi kurash bo‘yicha chora-tadbirlar tizimi. Etishtiriladigan ekinlarning urug‘chiligi. Etishtiriladigan qishloq xo‘jalik ekinlarining intensiv texnologiyalari. Qishloq xo‘jaligi mashinalari tizimi. Atrof-muhit muhofazasiga oid chora-tadbirlar tizimi. Xo‘jalik yerlarini hududiy tashkillashtirish va almashlab ekish. Bunda dalalar maydoni, chegarasi, bog‘lar, ihota polasalari, suv havzalari, o‘zlashtiriladigan yangi yerlar, yaxshilanadigan ekinzorlar hamda almashlab ekish va ekinlarni joylashtirish va hokazolar aniqlanadi. Ma’lumki, maydonlarning bir xil kattalikda chegaralanishi har yili maydonlarda zarur ekinlar strukturasi bulishini ta’minlaydi, ekinlarni ilmiy asosda navbatlab ekish esa tuproq unumdorligini uzluksiz oshiradi. SHuning uchun har bir fyermyer xo‘jalik sharoitiga moslab, mustaxkam oziq-ovqat bazasini barpo etishga hamda tuproq unumdorligini muttasil oshirib borishga imkon byeradigan almashlab ekish sxemasini joriy etish yo‘li bilan dehqonchilik madaniyatini oshirish zarur. Har gektar yer hisobiga arzon va eng ko‘p miqdorda qishloq xo‘jalik mahsulotlari etishtirish uchun qishloq xo‘jaligini ilmiy asosda ixtisoslashtirish kyerak. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishni ixtisos-lashtirish va konsentratsiyalash agrotexnika nuqtai nazaridan, maydonlarni tashkil etishni yanada rivojlantirishni, qisqa rotatsiyali almashlab ekishni, ya’ni ekinlar strukturasini takomillashtirishni taqozo etadi. Bunda almashlab ekish o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi, balki ixtisoslashtirishga ko‘ra, u ekinlar bilan to‘ldiriladi.
Tuproqqa ishlov byerish tizimi. Fyermyer xo‘jaliklarida qishloq xo‘jalik texnikasi va mexanizator kadrlar etarli bo‘lishi kyerak. SHundagina yerlarni o‘z vaqtida va sifatli ishlash hamda boshqa dala ishlarini keng ko‘lamda mexanizatsiyalashtirish mumkin bo‘ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va elektrlashtirish qishloq xo‘jaligidagi yutuqlarida asosiy yo‘nalishdir. Yerni ishlaganda ba’zi maxsus qurollar alohida-alohida bajariladigan bir nechta opyeratsiyani (haydash, kul ь tivatsiyalash, boranalash, tekislash, molalash va hokazolarni) bir yurishda bir yo‘la bajaradi. Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, tuproq unumdorligini oshirish va ekinlardan yuqori hosil olishda yerni kombinirlangan usulda ishlash eng foydali agrotexnika tadbiri hisoblanadi. O‘g‘itlash tizimi. Ekinlardan yuqori va mo‘ljaldagi hosilni olishda organik, mahalliy va minyeral o‘g‘itlarni to‘plash, saqlash, ishlatish bo‘yicha aniq ishlab chiqilgan reja, ya’ni o‘g‘itlash tizimi bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, o‘g‘it ekinlar hosilini va tuproq unumdorligini oshirishda asosiy omil hisoblanadi. Paxta etishtirish texnologiyasini yaxshilash va o‘g‘itlardan foydalanishni takomillashtirish paxta hosilini 45-46 % ga oshirish imkonini byeradi. Organik, minyeral va boshqa o‘g‘itlarni birga qo‘shib to‘g‘ri ishlatish zarur, chunki organik o‘g‘itlar tuproqni chirindi va oziq moddalar bilan boyitishda asosiy manba bo‘lishi bilan bir qatorda har xil patogen mikrofloradan xoli etishda va uning tabiiy xossalari hamda boshqa xususiyatlarni yaxshilashda muhim omil hisoblanadi. Minyeral o‘g‘itlar esa asosan madaniy o‘simliklar uchun oziq moddalar manbai hisoblanadi. Almashlab ekish dalalari bo‘yicha har bir ekin va boshqa ekinzorlar uchun alohida-alohida o‘g‘itlash tizimi ishlab chiqilishi zarur. U har tomonlama samarali va ilmiy asoslangan bo‘lishi kyerak. Har bir dala yerining tipiga ko‘ra o‘g‘it me’yori va ularning nisbati to‘g‘ri belgilanishi katta ahamiyatga ega. O‘g‘itlarni ishlatishda agrokimyo kartogrammasiga va agrokimyoviy tavsiyanomalarga katta e’tibor byerish kyerak. Meliorativ chora-tadbirlar tizimi. Bu tadbirlar yerni tubdan yaxshilashga qaratilgan. Bular sug‘orish, yerning zaxini qochirish, yuvish, kollektor-drenaj