ABU ALI IBN SINONING GEOGRAFIYAGA OID TA’LIMOTLARI
![MAVZU:ABU ALI IBN SIN ON IN G
GEOGRAFIYAGA OID
TA’LIMOTLARI](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_1.png)
![RE JA
Hayoti va ijodi
Geografiyaga qo’shgan hissasi
Pedagogikaga qo’shgan hissasi](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_2.png)
![
Yevropa mamlakatlarida «Avitsenna» nomi bilan mashhur Abu Ali ibn Sino
ko`pchilikka tib ilmi asoschilaridan biri sifatida ma’lum. Ammo Sharq
uyg`onish davrining yirik namoyandalaridan bo`lmish Ibn Sino qomusiy olim
bo`lib, nafaqat tibbiyot, balki falsafa, astronomiya, matematika, geografiya
va tabiatshunoslikka oid ko`plab asarlar ham yozgan.
Manbalarda yozilishicha, Ibn Sinoning otasi asli Balxlik bo`lgan va Buxoroga
ko`chib kelgach, Xurmaysan qishlog`ida yashagan. Unga qo`shni bo`lmish
Afshona qishlog`idan uylangan va O`sha yerda o`rnashib qolgan. X asr
tarixchisi Narshaxiy ta’biri bilan «Afshina katta bir shahar bo`lib, qal’asi bor.
Bir necha qishloqlar unga qarashlidir. Odamlar u joyni tabarruk deydilar,
xaftaning muayyan bir kunida u yerda bozor bo`ladi». Ibn Sino 980-yilda xuddi
shu qishloqda (hozirgi Buxoro viloyatining Peshku tumanida) dunyoga kelgan.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_3.png)
![999-yil Buxoroni zabt etib, Somoniylar davlatini ag darganidan keyin Ibn Sino hayotida ʻ
tashvishli, notinch va og ir damlar boshlandi. 1002-yil uning otasi vafot etdi. Ikki sulola
ʻ
vakillarining taxt uchun kurashi 1005-yilgacha davom etib, oxiri Qoraxoniylarning butkul
g alabasi bilan tugadi. Bunday vaziyatda Buxoroda ortiq qolib bo lmas edi. Shu bois Ibn Sino
ʻ ʻ
o z yurtini tark etib
ʻ Xorazmga bosh olib ketdi.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_4.png)
![
Bir necha yildan so`ng oila Buxoro shahriga ko`chib kelgach, Ibn Sino savod
chiqarib, turli fanlarni o`rgana boshlaydi. Amir Nux ibn Mansur Qattiq betob
bo`lib qolganida davolagani uchun Ibn Sinoga mamlakatning eng sara asarlar
yig`ilgan saroy kutubxonasida kitob mutolaa qilshga ijozat bergan. Tinimsiz
o`qish va izlanishlar tufayli, Ibn Sino Buxoroning eng bilimdon olimi va mohir
tabibi bo`lib yetishdi. Olim o`z asarlaridan birida «yoshim o`n sakkizga
borganida bor ilmlarning hammasini egallab bo`lgan edim», deb yozgan.
O`sha paytlarda Buxoroda hukm so`rgan vaziyat Ibn Sinoni dastlab Buxorodan
Xorazmga, undan Xurosonning Jurjon va Nishopur shaharlariga ko`chishga
majbur qildi.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_5.png)
![
Keyinchalik Eronning Isfaxon shahrida bir necha yil yashab,
umrining oxirgi yillarini shu mamlakatdagi Hamadon
shahrida o`tkazgan va 1037-yili O`sha yerda vafot etgan.
Olimning maqbarasi xuddi shu shaharda joylashgan bo`lib,
hozir ham tabarruk qadamjolardan biridir.
Ma’lumotlarga ko`ra Ibn Sino 300 tacha asar yozgan va
«Tib qonunlari» va «Kitob ash-shifo» olimning eng yirik
asarlaridir. Bu asarlarda astronomiya, geologiya, fizika,
adabiyot, falsafa, biologiya va geografiyaga oid o`z
zamonasiga yarasha ilgor va ilmiy muloxazalar mavjud.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_6.png)
![
Ibn Sinoning geografiya va geologiya fanlari bo`yicha ilgari so`rgan fikrlari og`izdan-
og`izga o`tib, O`sha paytlarda fanda mavjud ba’zi noto`g`ri fikrlarning qayta
tekshirilishiga sabab bo`lgan. G`arbiy yevropaliklar birinchi asr olimi Ptolemeyning
kitoblariga asoslanib, ekvator atrofi jazirama issiq bo`ladi, u yerlarda hamma narsa
kuyib ketadi, u tomonlarda hayot yo`q, deb bilganlar. Ammo XV asr boshida,
Portugaliya qiroli Genrix Dengizchi asir olingan musulmon olimlarini so`roq qila turib,
g`alati bir muloxazani eshitgan: «Garchi oftob naq tepangizda tursa ham, ekvator eng
issiq joy emas, u joyning issig`ini kechki shabada ancha bo`shashtiradi. U tomonda
hayot mavjud, mashhur olimimiz Ibn Sino shunday deb yozganlar». Ibn Sinoning bu
dadil fikri Ptolemey ta’limotiga tamomila zid bo`lsa-da, buyuk geografik kashfiyotlar
davrida amalga oshirilgan bir qator sayohatlarga dalda bergani, shubxasiz. Chunki XV
asr o`rtalaridan boshlab janubiy o`lkalarga ketma-ket ekspeditsiyalar uyushtirilgan,
1487-1488-yillarda Hind okeaniga Afrikaning janubidan o`tib boriladigan dengiz yo`li
ochilgan, Amerikaga birinchi yevropalik qadam qo`ygan, yangidan-yangi orollar va
hududlar kashf etilgan.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_7.png)
![
Ibn Sino hayoti davomida tez-tez sayohat qilgan va ko`p
yurtlarni kezgan. Buxorodan keyin Xorazmda,
Turkmanistonda, Eron shaharlarida va Jurjon (Kaspiy)
dengizi bo`ylarida yasha gan. Olim o`z asarlarida bu
joylarning xususiyatlarini misol tariqasida ko`plab
keltirgan. Olimning Hind okeani, Arabiston, Nil vodiysi,
Uzoq Shimol, tropik mamlakatlarni taqqoslaganligi uning
o`sha o`lkalar to`g`risida bir qator kitoblarni
o`kiganligidan va sayyohlar bilan juda ko`p
suhbatlashganidan dalolat beradi.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_8.png)
![
Ibn Sinoning iqlim, atmosfera va meteorologik elementlar
to`g`risidagi izohlari ham ilmiy nuqtai-nazardan juda to`g`ri bo`lib,
hozir ham ahamiyatini yo`qotmagan. Olim, xavoning tarkibi
murakkab, u haqiqiy havo (vodorod va kislorod), suv bug`lari, chang,
dud va olov bo`lakchalari (uglerod) aralashmasidan iborat, deb aytib
o`tgan. Joyning iqlimi shaharlarning geografik kengligiga, joylarning
baland-pastligiga, tog` va dengizlarga yaqinligiga, shamollar yo`lida
turganligiga va tuproqqa (ya’ni yer yuzasiga) bog`lik, degan dadil
fikrlarni bayon etgan. Agar zamonaviy iqlimshunoslik fani asoslariga
nazar solsak, iqlim xosil qiluvchi omillar hozirgi vaqtda ham ayni shu
taxlitda izohlanadi.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_9.png)
![Ibn Sino hozirgi zamon geologiya, geografiya, geomorfologiya, meteorologiya va
iqlimshunoslik fanlarida qo`llanilayotgan bir qator qonuniyat va tushunchalarni yaratishga
muvaffaq bo`lgan. Tabiiy sharoitda turli unsurlarning inson salomatligiga ta’sirini to`g`ri
baholay olgan. Olimga ehtirom sifatida dunyoning turli mamlakatlarida, jumladan,
Belgiyaning Kortreyk shahrida haykal o`rnatilgan.](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_10.png)
![ETIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR](/data/documents/a3ee2bd6-df93-41e1-b849-d145b258fbd2/page_11.png)
MAVZU:ABU ALI IBN SIN ON IN G GEOGRAFIYAGA OID TA’LIMOTLARI
RE JA Hayoti va ijodi Geografiyaga qo’shgan hissasi Pedagogikaga qo’shgan hissasi
Yevropa mamlakatlarida «Avitsenna» nomi bilan mashhur Abu Ali ibn Sino ko`pchilikka tib ilmi asoschilaridan biri sifatida ma’lum. Ammo Sharq uyg`onish davrining yirik namoyandalaridan bo`lmish Ibn Sino qomusiy olim bo`lib, nafaqat tibbiyot, balki falsafa, astronomiya, matematika, geografiya va tabiatshunoslikka oid ko`plab asarlar ham yozgan. Manbalarda yozilishicha, Ibn Sinoning otasi asli Balxlik bo`lgan va Buxoroga ko`chib kelgach, Xurmaysan qishlog`ida yashagan. Unga qo`shni bo`lmish Afshona qishlog`idan uylangan va O`sha yerda o`rnashib qolgan. X asr tarixchisi Narshaxiy ta’biri bilan «Afshina katta bir shahar bo`lib, qal’asi bor. Bir necha qishloqlar unga qarashlidir. Odamlar u joyni tabarruk deydilar, xaftaning muayyan bir kunida u yerda bozor bo`ladi». Ibn Sino 980-yilda xuddi shu qishloqda (hozirgi Buxoro viloyatining Peshku tumanida) dunyoga kelgan.
999-yil Buxoroni zabt etib, Somoniylar davlatini ag darganidan keyin Ibn Sino hayotida ʻ tashvishli, notinch va og ir damlar boshlandi. 1002-yil uning otasi vafot etdi. Ikki sulola ʻ vakillarining taxt uchun kurashi 1005-yilgacha davom etib, oxiri Qoraxoniylarning butkul g alabasi bilan tugadi. Bunday vaziyatda Buxoroda ortiq qolib bo lmas edi. Shu bois Ibn Sino ʻ ʻ o z yurtini tark etib ʻ Xorazmga bosh olib ketdi.
Bir necha yildan so`ng oila Buxoro shahriga ko`chib kelgach, Ibn Sino savod chiqarib, turli fanlarni o`rgana boshlaydi. Amir Nux ibn Mansur Qattiq betob bo`lib qolganida davolagani uchun Ibn Sinoga mamlakatning eng sara asarlar yig`ilgan saroy kutubxonasida kitob mutolaa qilshga ijozat bergan. Tinimsiz o`qish va izlanishlar tufayli, Ibn Sino Buxoroning eng bilimdon olimi va mohir tabibi bo`lib yetishdi. Olim o`z asarlaridan birida «yoshim o`n sakkizga borganida bor ilmlarning hammasini egallab bo`lgan edim», deb yozgan. O`sha paytlarda Buxoroda hukm so`rgan vaziyat Ibn Sinoni dastlab Buxorodan Xorazmga, undan Xurosonning Jurjon va Nishopur shaharlariga ko`chishga majbur qildi.