logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. BOGIMOYOQLILAR TIPI. O’RGIMCHAKSIMONLAR SINFI

BOGIMOYOQLILAR TIPI. O’RGIMCHAKSIMONLAR SINFI

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1725.517578125 KB
Ko'chirib olish
HAYVONLAR EKOLOGIYASI BOGIMOYOQLILAR TIPI. O’RGIMCHAKSIMONLAR SINFI REJA: • BO’GIMOYOQLILARNING MORMOFOLOGIK TUZILISHI • BO’GIMOYOQLILARNING ANATOMIK TUZILISHI • BO’GIMOYOQLILARNING VAKILLARI • O’RGIMCHAKSIMONLARNING TUZILISHI • O’RGIMCHAKSIMONLARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ’ BOG’IMOYOQLILAR (Arthropoda) umurtqasiz hayvonlar tipi. Bo’g’imoyoqlilarning ajdodi tuban tuzilgan dengiz halqali chuvalchanglari hisoblansada, ularning bitta yoki bir necha umumiy ajdodlardan kelib chiqqanligi to’g’risidagi muammo hozirgacha uzilkesil hal etilmagan. Eng qad шьпш bo’g’imoyo й lilardan trilobitasimonlar quyi kembriy qatlamlaridan boshlab uchraydi. Ordovik va silur davrida Bo’g’imoyoqlilar quruqlikka chiqishgan. Bo’g’imoyoqlilarning tanasi va oyoqlari bo’g’imlarga bo’lingan (Bo’g’imoyoqlilar nomi ham ana shundan olingan), ikki tomonlama simmetriyali. Tanasi qattiq xitin kutikula bilan qoplangan. Xitin qoplog’ich tashqi skelet funktsiyasini ham bajaradi, unga ichki tomondan muskullar birikadi. Tana bo’g’imlari geteronom, ya’ni ularning shakli va kattaligi har xil bo’ladi. Bo’g’imoyoqlilar tanasi, odatda, bosh, ko’krak va qorin bo’limlaridan iborat. Lekin ba’zan tananing turli bo’limlari o’zaro har xil tarzda birikib ketishi mumkin. Bo’g’imoyoqlilarning bosh bo’limi bosh bo’lagi — akrondan va 4 tana bo’g’imlarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Ko’krak va qorin bo’limlaridagi bo’g’imlar har xil sistematik guruhlarda bir xil bo’lmaydi. Bo’g’imoyoqlilar tanasidagi har bir bo’g’im dastlab bir juftdan nayga o’xshash o’simtaga ega bo’lgan, keyinchalik bu o’simtalar jag’lar, yurish oyoqlari, suzgich organlar, so’rg’ichlar, o’rgimchak bezlari va boshqa organlarga aylangan yoki yo’qolib ketgan Bo’g’imoyoqlilar jabra, traxeya yoki o’pka orqali nafas oladi. Birlamchi ovqat hazm qilish sistemasi ektodermadan hosil bo’lgan oldingi va keyingi ichakdan, endodermadan hosil bo’lgan o’rta ichakdan hamda ular bilan bog’langan so’lak va hazm bezlaridan iborat. Ayirish organlari kelib chiqishi va funktsiyasiga ko’ra, halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga o’xshash bo’lgan antennal, koksal va maksillar bezlar — tselomoduklardan yoki ichak o’simtalari — malpigi naychalaridan iborat . Qon aylanish sistemasi ochiq, qon aylanish organlari har xil darajada rivojlangan. Nerv sistemasi gangliylarning qo’shilishidan hosil bo’ladigan bosh miya va qorin nerv zanjiridan iborat. Qorin nerv zanjiridagi nerv gangliylari tana bo’g’imlarining o’zgarishiga mos holda turli darajada kontsentrasiyalashgan bo’ladi. Ko’pchilik Bo’g’imoyoqlilarning yaxshi rivojlangan sezgi organlari, jumladan murakkab fasetkali ko’zlari, har xil mexano va xemoreseptorlari, eshitish, muvozanat saqlash, ovoz chiqarish organlari bo’ladi. Deyarli barcha Bo’g’imoyoqlilar ayrim jinsli. Jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Jinsiy yo’l bilan (ba’zan partenogenez) ko’payadi. Ko’pchilik turlari metamorfoz orqali rivojlanadi. Qattiq tana qoplog’ichi Bo’g’imoyoqlilarning o’sishiga to’sqinlik qiladi. Shuning uchun Bo’g’imoyoqlilar faqat eski xitin qoplog’ichni tashlash (tullash), yangi xitin pust hosil qilish orqali o’sadi. Tana bo’shlig’i aralash tipda (miksosel). Muskullari to’pto’p bo’lib joylashgan. Ko’pchilik Bo’g’imoyoqlilarning yuragi naysimon, ko’p kamerali, qoni tana suyuqligiga o’xshash bo’lib, gemolimfa deyiladi. Bo’g’imoyoqlilar tipi 4 ta kenja tip: trilobitasimonlar (qazilma holda uchraydigan yagona trilobitlar sinfi), jabra bilan nafas oluvchilar (yagona qisqichbaqasimonlar sinfi), xeliseralilar (qilichdumlilar, o’rgimchaksimonlar sinflari), traxeyalilar (ko’poyoqlilar, hasharotlar sinflari) ga bo’linadi. 2 millionga yaqin turi bor. Yerda mavjud bo’lgan hamma yashash muhitlarini egallagan. Bo’g’imoyoqlilarning quruqlikda yashashga va havoda uchishga moslanishi hayvonot dunyosida sodir bo’lgan eng muhim o’zgarishlardan biri hisoblanadi.   Bo’g’imoyoqlilar biosferada beqiyos katta ahamiyatga ega. Ko’pchilik ekosistemalardagi tirik organizmlarning asosiy qismini tashkil etishi, xilmaxil oziqlanishi tufayli Bo’g’imoyoqlilar tabiatda moddalar aylanishi jarayonini amalga oshiradi. Bo’g’imoyoqlilar oziq-ovqat va kiyim- kechak uchun xom ashyo manbai sifatida ham katta ahamiyatga ega. O’pka yoki traxeyalar orqali nafas oladi. Ayirish organlari — malpigi naychalari va koksal bezlar. Ko’pchilik O’rgimchaksimonlarda zahar bezlari bor. Ayrim jinsli, tuxum qo’yadi, ayrim turlari (chayonlar) tirik tug’adi. 60000 ga yaqin turi bor; kanalar, chayonlar, telifonlar, Frinlar, tartaridlar, palpigradlar, fisinuleylar, soxta chayonlar, solpugalar, pichano’rarlar, o’rgimchaklar turkumlariga bo’linadi . O’rgimchaksimonlar keng tarqalgan, ko’pchiligi quruqlikda yashaydi; kanalar va o’rgimchaklar orasida ikkilamchi marta suvda yashashga o’tgan turlari bor. Ko’pchiligi yirtqich, har xil umurtqasizlar bilan oziqlanadi. Bir qancha turlari parazit (kanalar) va o’simlikxo’r (o’rgimchakkanalar). O’zbekiston hududida kanalar, chayonlar, solpugalar va o’rgimchaklarning bir necha yuz turi tarqalgan. O’rgimchaksimonlar quruqlikda yashashga moslashgan bo’qimoyo’qlilar bo’lib, hozir ularning 36000 dan ko’proq turi ma’lum. Ko’pchilik o’rgimchaksimonlarning tanasi boshko’krak va qorindan iborat ikki bo’limga bo’linadi. L е kin ular orasida tanasi yaxlit bo’lgan kanalar ham bor. O’rgimchaksimonlar o’pka yoki havo o’tkazuvchi maxsus naychalar- trax е yalar yordamida nafas oladi. Ularning og’iz organlari bir juftdan x е litseralar va p е dipalpalardan iborat. X е litserasi uchi tirnoqqa o’xshash o’tkirlashgan bo’lib, o’ljasi terisini t е shish uchun xizmat qiladi. P е dipalpa (oyo’qpaypaslagich) lar ustki qismi tuyg’u, asosiy bo’g’imi esa jag’ vazifasini bajaradi. Yurish oyo’qlari 4 juft bo’ladi. Bosh qismidagi oyo’qpaypaslagichlari tuyg’u vazifasini bajaradi. Ularning mo’ylovlari va murakkab fas е tkali ko’zlari bo’lmaydi. Ko’rish organi bir n е cha juft oddiy ko’zchalardan iborat. O’rgimchaksimonlarning tipik vakili butli o’rgimchak hisoblanadi But li o’rgimchak  tanasi bir-biridan aniq ajralib turadigan yaxlit bosh, ko’krak va qorin  qismlarga bo’lingan. Boshida to’rt juft oddiy ko’zchalari bo’ladi. O’rgimchakning boshi va ko’zlari harakatsiz bo’lganligi uchun bu ko’zlar turli tomonga qarab yo’nalgan va t е varak atrofdagi buyumlarning hammasini ko’ra oladi. Boshining pastki qismida og’zi joylashgan. Og’iz organlarining birinchi jufti x е litseralar,  ya'ni yuqorigi jag’lari egilgan naychaga o’xshash bo’lib, o’tkir uchli tirnoqlar bilan tugaydi. Jag’larning asosida bitta zahar b е zi joylashgan. Jag’larning ichidan o’tgan naycha zahar b е zi bilan bog’langan. Zahar b е zlari ishlab chiqargan s е kr е t o’ljasini o’ldirish va dushmandan o’zini himoya qilish uchun zarur. Jag’larning ostida joylashgan bir juft og’iz organlari paypaslagichlar d е yiladi. Ular ko’rinishidan yurish oyo’qlariga o’xshash bo’lib, mayda tuklar bilan qoplangan. Tuklar tuyg’u vazifasini bajaradi. Ko’krak qismi bosh bilan qo’shilib kyetgan; unda to’rt juft oyo’qlari joylashgan . Naf as olishi.  Butli o’rgimchak o’pka va trax е ya orqali nafas oladi. Qorin qismining pastida bir juft nafas t е shiklari o’pka bilan bog’langan. T е shiklar maxsus qopqoqchalar bilan yopilgan. O’pkasi bir juft xaltachaga o’xshash, xaltachada bargsimon mayda o’simtalar bor. Bu o’simtalarning yupqa d е vori orqali gazlar almashinuvi sodir bo’ladi. Trax е yalar qorin qismidagi havo tashuvchi tarmoqlangan naychalardan iborat. Bu naychalar o’rgimchak qorin qismining ostki tomoniga yaqin joylashgan, t е shikchalar (stigmalar) orqali atmosfera havosi bilan bog’langan. A y irish sist е masi.  Ayirish sist е masi bir juft shoxlangan malpigi naychalaridan tborat. Malpigi naychalari ichak bo’shlig’iga (o’rta va orqa ichak ch е garasida) ochiladi. Ayirish mahsuloti kristalchalar shaklidagi qattiq moddadan iborat. O’rgimchaklar suvni juda t е jab sarflashi tufayli quruqlik muhitiga yaxshi moslashgan.O’rgimchaklar qon aylanish va nerv sist е masi qisqichbaqasimonlarnikiga bir muncha o’xshash bo’ladi . K o’payishi va rivojlanishi.  O’rgimchaksimonlar ayrim jinsli. O’rgimchaklarning  urg’ochisi erkagidan yirik bo’ladi. Erkigi oyo’q paypaslagichlarining uchi to’g’nog’ichsimoH-yumaloq shaklda, urg’ochilarida esa ipsimon bo’ladi. O’rgimchaklar yozning oxirida juftlashadi. Urug’langan urg’ochi o’rgimchak kuz kirishi bilan pilla ichiga tuxum qo’ya boshlaydi. Bahorda shu tuxumlardan yosh o’rgimchaklar chiqadi. Bir qancha vaqt o’tganidan k е yin ular o’rgimchak iplarida shamol yordamida uchib, t е varak-atrofga tarqaladi va mustaqil hayot k е chira boshlaydi. O’rgimchaklar o’zgarishsiz rivojlanadi. 104 GURUH • 1.NORMAMATOVA KAMOLA • TEKSHIRDI: NARZULLAYEV S . • E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

HAYVONLAR EKOLOGIYASI BOGIMOYOQLILAR TIPI. O’RGIMCHAKSIMONLAR SINFI

REJA: • BO’GIMOYOQLILARNING MORMOFOLOGIK TUZILISHI • BO’GIMOYOQLILARNING ANATOMIK TUZILISHI • BO’GIMOYOQLILARNING VAKILLARI • O’RGIMCHAKSIMONLARNING TUZILISHI • O’RGIMCHAKSIMONLARNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

’ BOG’IMOYOQLILAR (Arthropoda) umurtqasiz hayvonlar tipi. Bo’g’imoyoqlilarning ajdodi tuban tuzilgan dengiz halqali chuvalchanglari hisoblansada, ularning bitta yoki bir necha umumiy ajdodlardan kelib chiqqanligi to’g’risidagi muammo hozirgacha uzilkesil hal etilmagan. Eng qad шьпш bo’g’imoyo й lilardan trilobitasimonlar quyi kembriy qatlamlaridan boshlab uchraydi.

Ordovik va silur davrida Bo’g’imoyoqlilar quruqlikka chiqishgan. Bo’g’imoyoqlilarning tanasi va oyoqlari bo’g’imlarga bo’lingan (Bo’g’imoyoqlilar nomi ham ana shundan olingan), ikki tomonlama simmetriyali. Tanasi qattiq xitin kutikula bilan qoplangan. Xitin qoplog’ich tashqi skelet funktsiyasini ham bajaradi, unga ichki tomondan muskullar birikadi. Tana bo’g’imlari geteronom, ya’ni ularning shakli va kattaligi har xil bo’ladi.

O'xshashlar

Xordalilar tipi boshqutisizlar kenja tipi
xordalilar tipi. Lichinka xordalilar tipi
Xlorofitalar tipi. Koloniya
Xlorofitalar tipi. Koloniya bo'lib yashovchi xivchinlilar
QUSHLAR sinfi va ularning Umumiy tavsifi