logo

Buddaviylik va xristianlik DINI tarixi va falsafasi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3947.3056640625 KB
   Bud d aviylik va 
xristi anlik  DINI  tarixi va 
f a l s a f a s i   
1.  Dinlar 
haqida 
2.  
Buddav iy lik  
dining 
v ujudga 
k elishi, 
t a‘limot i 
3.  
X rist ianlik  
dini pay do 
bo‘lishi4.  
Oqimlari, 
urf-
odat lari, 
k it oblari   
Buddav iy li
k   
Din  - insoniy at ni mav judlik  t art ibi bilan 
bog'lay digan e't iqodlar, madaniy  
t izimlar v a duny o qarashlarning 
uy ushgan t o'plami. Ko'p dinlarda hay ot  
mazmunini t ushunt irishga, Olamning 
k elib chiqishini t ushunt irishga 
qarat ilgan riv oy at lar, ramzlar v a 
muqaddas t arix lar mav jud. Kosmos v a 
inson t abiat i haqidagi e't iqodlaridan 
odamlar axloq, odob, diniy  qonunlar 
y ok i afzal qilingan t urmush t arzidan 
k elib chiqadi. Ba'zi hisob-k it oblarga 
k o'ra, duny oda t axminan 4200 din 
mav jud.   
Buddav iy lik  - ucht a duny o dinlari 
ichida eng qadimiy si hisoblanib, 
eramizdan av v algi VI  – V asrlarda 
Hidist onda y uzaga k elgan. Bu dinga 
e’t iqod qiluv chilar, asosan, J anubiy, 
J anubi – Sharqiy  v a Sharqiy  Osiy o 
mamlak at larida, Shri-Lank a, 
Hindist on, N epal, X it oy, But an, 
Singapur, Malay ziy a, Mongoliy a, 
Korey a, V’et nam, Yaponiy a, 
Kombodja, Birma, Tay land, Laosda 
v a qisman Ev ropa v a A merik a 
qit ’alarida, Rossiy aning shimoliy  
mint aqalari – Bury at iy a, 
Qalmiqist onda ist iqomat  qiladilar.   
Buddaviylki asoschisi haqiqiy 
tarixiy shaxsdir. Buni ko’plab 
buddaviylik bilan shug’ullangan 
tadqiqotchi olimlar bizgacha 
etib kelgan manbalar asosida 
isbot qilganlar.
Buddaviylik asoschisi haqida 
xabar beruvchi fol’klor va 
badiiy adabiyotlar uni 
Siddxarta, Gautama, 
Shakyamuni, Budda, 
Tadxagata, Djipa, Bxagavan 
kabi ismlar bilan zikr etadilar. Bu ismlarning ma’nolari 
quyidagicha: Siddxarta – shaxsiy 
ismi, Gautama – urug’ ismi, 
Shakyamuni – shaklar yoki shakiya 
qabilasidan chiqgan donishmand, 
Budda – nurlangan, Tadxagata – 
shunday qilib shunday ketgtan, 
Djina – g’olib, Bxagavan – tantana 
qiluvchi. Bu ismlar ichida eng 
mashhuri Budda ismi 
bo’lib, shu ismdan uning 
diniga  buddaviylik 
(buddizm, buddiylik )  nomi 
berilgan.   
Rasmiy buddaviylik hisobiga ko’ra esa 
Butama – Budda er.av. 623 yilda tug’ilib, 544 
yilda vafot etgan. Biroq, ko’pchilik 
tadqiqotchilar uning tug’lishini er. Av. 564 
yilda, o’limi esa 483 yilda deb hisoblaydilar. 
Ba’zan 560 – 480 deb to’liq sonlar bilan 
ko’rsatadilar. Budda o’zining birinchi da’vatini 
Varanasi yaqinidagi Rishipanatana 
bog’ida, o’zining besh rohib 
do’stlariga qildi va o’shalar uning 
birinchi shogirdlari bo’ldilar.   
Buddaviylik qadimiy Hind diniy - falsafiy 
ta’limotlari asosida vujudga kelgan , amaliyot 
va nazariyotdan iborat diniy tizimdir. Uning 
asosi “ Hayot – bu azob, uqubatdir ” va “ 
najot yo’li mavjud ” degan g’oyadir. 
Buddaviylik qonuniyatlariga ko’ra inson 
o’ziga moslashgan mavjudot bo’lib, o’zidan 
tug’uladi, o’zini o’zi halok qiladi yoki 
qutqaradi. Bu narsa Buddaning ilk da’vatida 
mujassamlashgan 4 haqiqatda o’z ifodasini 
topgan.Lekin har bir 
hodisa yoki 
harakatning 
birlamchi 
sababini 
aniqlash 
mumkin emas. 
Shuning uchun 
buddaviylik 
dunyoni shu 
holicha qabul 
qilishga 
chaqiradi. Tug’ilish - qiynoq, 
kasallik – qiynoq, 
o’lim – qiynoq, 
yomon narsaga 
duch kelish – 
qiynoq, yaxshi 
ko’rilgan 
narsadan ayrilish 
– qiynoq, o’zi 
hohlagan 
narsaga ega 
bo’lmaslik – 
qiynoq.
Dunyo   tuzilishining    asosiy   qonuni bir-biriga 
bog’liqlik.   Hech bir narsa   ma’lum   sababsiz 
yaralmaydi.     
Birinchi haqiqat - 
“Azob uqubat 
mavjuddir”. Har bir 
tirik jon uni 
boshidan kechiradi, 
shuning uchun har 
qanday hayot – 
qiynoq, azob – 
uqubatdir. Ikkinchi haqiqat - 
“qiynoqlarning 
sabablari mavjuddir”. 
Inson moddiy 
narsalar yoki 
ma’naviy 
qadriyatlardan 
foydalanib, ularni 
haqiqiy va doimiy 
deb hisoblaydi va 
doimo ularga ega 
bo’lishga intiladi.
Uchinchi haqiqat – 
“qiynoqlarni 
tugatish mumkin”. 
Yaxshi yoki yomon 
niyatlar, 
intilishlardan 
butunlay uzilish 
Nirvana holatiga 
to’g’ri keladi.  To’rtinchi haqiqat   – 
qiynoqlardan 
qutilish yo’li 
mavjuddir. Bu yo’l – 
quyida bayon 
etilgan uch narsaga 
amal qilish 
demakdir. Bu 
yo’ldan brogan 
inson Budda yo’lini 
tutadi.   
Meditasiya
Axloq
DonolikBuddaviylik 
ta’limoti 
asosan 3 
amaliy 
qismdan 
iborat:    
To’g’ri 
tushinis
h
To’g’ri 
niyat 
qilish
To’g’ri 
o’zini 
tutish
To’g’ri 
anglash
To’g’ri 
harakat 
qilishTo’g’ri 
muoma
lada 
bo’lishTo’g’ri 
fikr 
yuritish To’g’ri 
gapirish
Meditasiya   
O’g’irlikdan 
saqlanish;
Gumrohlikdan 
saqlanish;
Yolg’on, qalbaki 
narsalardan 
saqlanish;
Mast qiluvchi 
narsalardan 
saqlanish;Tushdan keyin 
ovqatlanishdan 
saqlanish;O’yin – kulgidan 
saqlanish;Zebu – ziynat, 
atir – upalardan 
saqlanish;
Ahloq          
Donishmandlik – bu buddaviylikning 
asosiy maqsadi bo’lib, narsalar 
tabiatini to’g’ri tushinish. Buddaviylik eramizning 
I asrida Xitoyga, IV 
asrda Koreaga, VI 
asrda Yaponiyaga, VII 
asrda Tibetga, XIII 
asrdan XVI asrgacha 
Mongoliyaga, XVII 
asrdan XVIII 
asrlargacha Bur yatiya 
va Tuvaga, XIX – XX 
asrlarda Amerika va 
Evropa qit’alariga kirib 
borgan.   
Xristianlik   
Xristianlikning vujudga 
kelishi. Xristianlik dini 
buddaviylik va islom 
dinlari qatorida jahon 
dini hisoblanadi. Bu din 
o`ziga e'tiqod 
qiluvchilarning soni 
jihatidan jahon dinlari 
orasida eng yirigi 
hisoblanadi .   
Xristianlik asosan 
Evropa, Shimoliy va 
Janubiy Amerika, 
Avstraliya qit'alarida 
hamda qisman Afrika 
qit'asining sharqiy 
qismida tarqalgan.   
Xristianlik eramizning boshida 
Rim imperiyasining sharqiy 
qismida Falastin erlarida 
vujudga keldi. Iso Masih (Iisus 
Xristos) Bibliyaning xabar 
berishiga ko`ra xristianlik 
ta'limotining asoschisi bo`lib, u 
Rim imperiyasi tashkil 
topganining 747-yili Falastining 
Nazaret qishlog`ida bokira qiz 
Mar yamdan Xudoning amri bilan 
dunyoga keldi. Yangi eraning 
boshlanishi ham Iso Masihning 
dunyoga kelishi bilan bog`liq.   
II - III 
asrlarda 
cherkovlar 
tarkib topib 
shakllandi.IV asrda Rim imperiyasida 
barcha majusiy 
ibodatxonalar ni taqiqlovchi 
farmon e'lon qilindi. Xristianlik 
Rim imperiyasining davlat 
diniga aylandi. Xristianlikda 
monastirlar paydo bo`la 
boshladi. Xristianlik rivojiga 
Konstantiopol patriarxi 
Nestroiy o`zining ilohiyotga 
doir qarashlari bilan muayyan 
hissa qo`shgan.     1) xudoga 
ishonish
2) Iso Masihning 
xaloskor-messiya 
ekanligiga 
ishonish.
3) Iso Masihning 
qayta tirilishiga 
ishonish.
4) odamning gunohkorligi 
va undan xalos bo‘lishiga 
ishonish.5) jannat va 
do‘zaxga ishonish.6) oxiratga 
ishonish. 7) axloq 
qoidalarining diniy 
ta’limotdagi katta 
ahamiyati.
Xristianlik 
ta’limoti   
Katolitsizm   aqidalari v a 
marosimlari 
prav oslav ienik iga y aqin 
t uradi. Unda 
prav oslav iedagi k abi 
« e’t iqod ramzi» ning 12 
aqidasi v a 7 t a sirli 
marosimi t an olinadi. Lek in 
e’t iqod ramzi aqidalariga 
bir qat or qo‘shimchalar 
k irit ilgan. Kat olit sizmda 
Rim papasi xrist ianlarning 
rahbari ek anligi t o‘g‘risida 
aqida mav jud.   
Prav oslav ie t a’limot iga k o‘ra, xudo bit t a, 
lek in u uch qiy ofalidir: Ot a xudo, O‘g‘il xudo 
v a Muqaddas Ruh. X udoning qiy ofalar t eng 
v a bir-biridan ajralmasdir. Muqaddas Ruh 
Ot a xudodan k elib chiqqan. Prav oslav  
xrist ianlar birinchi insonlar – A dam v a Ev a 
sodir et gan dast labk i gunoh, O‘g‘il x udo (Iso 
Masih)ning ilohiy  rav ishda t ug‘ilganligi, 
odamlar gunohini o‘limi bilan o‘z zimmasiga 
olganligi, oxirat da t irik lar v a o‘lik larni qay t a 
so‘roq qilish uchun erga qay t ib k elishi 
hamda ilohiy  podsholik ni qurishiga 
ishonadilar.SHuningdek , prav oslav ieda ham 
jannat  v a do‘zax, ruhning 
abadiy ligi,cherk ov ning xudo v a odamlar 
o‘rt asidagi v osit achilik  v azifasini bajarishi 
t o‘g‘risidagi t a’limot lar mav jud.   
Sirli marosimlar
1) cho‘qintirish marosimi
2) non va vino tortish 
marosimi
3) tavba-tazarru qilish marosimi
4) miro surtish sirli marosimi 
5) nikoh sirli marosimi
6) muqaddas zaytun moyi 
surtish marosimi
7) ruhoniylik unvonini 
berish marosimi           Ibodat qilish 
– 
dindorning yoki 
dindorlar guruhining 
xudoga, avliyolarga 
iltimos, shikoyat yoki 
minnatdorchilik bildirib, 
bevosita murojaat 
qilishi.
Xochga sig‘inish 
– Iso 
Masihning xochga mixlab 
qo‘yilishi bilan bog‘liq 
marosim. U xristianlikning 
timsoli hisoblanadi. Bu 
pravoslaviening eng muhim 
elementlaridan biri bo‘lib, 
diniy rivoyatlarda 
yozilishicha, Iso Masihning 
qoni to‘kilganligi sababli, 
xoch ilohiy kuchga ega 
bo‘lgan.   
E‘TIBORINGIZ 
UCHUN RAXMAT   
Sharof Rashidov nomidagi
Samarqand davlat universiteti 
  Filologiya fakulteti 
305-guruh talabasi Ahtamova Muhlisaning
  "Falsafa" fanidan tayyorlagan
  mustaqil ishi.

Bud d aviylik va xristi anlik DINI tarixi va f a l s a f a s i

1. Dinlar haqida 2. Buddav iy lik dining v ujudga k elishi, t a‘limot i 3. X rist ianlik dini pay do bo‘lishi4. Oqimlari, urf- odat lari, k it oblari

Buddav iy li k

Din - insoniy at ni mav judlik t art ibi bilan bog'lay digan e't iqodlar, madaniy t izimlar v a duny o qarashlarning uy ushgan t o'plami. Ko'p dinlarda hay ot mazmunini t ushunt irishga, Olamning k elib chiqishini t ushunt irishga qarat ilgan riv oy at lar, ramzlar v a muqaddas t arix lar mav jud. Kosmos v a inson t abiat i haqidagi e't iqodlaridan odamlar axloq, odob, diniy qonunlar y ok i afzal qilingan t urmush t arzidan k elib chiqadi. Ba'zi hisob-k it oblarga k o'ra, duny oda t axminan 4200 din mav jud.

Buddav iy lik - ucht a duny o dinlari ichida eng qadimiy si hisoblanib, eramizdan av v algi VI – V asrlarda Hidist onda y uzaga k elgan. Bu dinga e’t iqod qiluv chilar, asosan, J anubiy, J anubi – Sharqiy v a Sharqiy Osiy o mamlak at larida, Shri-Lank a, Hindist on, N epal, X it oy, But an, Singapur, Malay ziy a, Mongoliy a, Korey a, V’et nam, Yaponiy a, Kombodja, Birma, Tay land, Laosda v a qisman Ev ropa v a A merik a qit ’alarida, Rossiy aning shimoliy mint aqalari – Bury at iy a, Qalmiqist onda ist iqomat qiladilar.