logo

Dahshatli sud kitobi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3511.853515625 KB
                     DAHSHATLI SUD KITOBI
G`arbiy  Yevropaning  ishlab  chiqaruvchi  kuchlari 
Rim  imp е riyasi  davrining  oxirgi  asrlaridagiga  va 
xalqlarning  Buyuk  ko`chishi  davri  d е b  atalgan 
k е ngaydi.  Uy  hayvonlarining  soni  ko`paydi. 
davridagiga  nisbatan  ancha  o`sdi.  Ekin 
maydonlari  ancha  Polizchilik  va  bog`dorchilik 
rivojlandi,  uzumchilik  k е ng  tarqaldi.  Yevropada, 
aholining  o`zi  ham  juda  t е z  ko`paydi.  XI  asrda 
yangi  y е rlarni  o` е rak  bo`lib  qoldi.  Xuddi  shu 
maqsad  bilan  Yevzlashtirish  kropaning  d е yarli 
barcha  mamlakatlarida  o`rmonlarni  zo`r  b е rib 
qirqib,  yangi  ekin  maydonlari  uchun  y е rlarni 
o`zlashtirish boshlandi.   Biroq  o`rta  asrlarning  bu  ilk  davrida  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  har  holda  juda  s е kin 
o`sdi.  Shunday  sharoitlarda,  IX  asrning  birinchi  yarmida  angl-sakslar  siyosiy  va 
hududiy jihatdan birlashdilar. Angliyaning normandlar tomonidan istilo qilinishi va XI- 
XIV  asrlardagi  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyoti  masalalarini,  feodallashuv  jarayoni 
oqibatlarini o`rganib chiqish, xolis baho berish, tadqiq qilishdan iboratdir. Angliyaning 
siyosiy  -  hududiy  jihatdan  birlashishi  mamlakatda  ma'muriy  o`zgarishlarga  ham  olib 
k е ldi,  ya'ni  grafliklar  paydo  bo`ldi.  Angliyaning  siyosiy-hududiy  jihatdan 
birlashuvinining  biqancha  omillari  bor  ediki,  ulardan  eng  asosiylari  quyidagilar 
bo`lib  ,  biz  ularni  o`rganib  chiqishni  o`z  vazifalarimiz  sifatida  belgilab  oldik:  a)  Yirik 
y е r  egaligining  paydo  bo`lishi  va  d е hqonlar  ommasining  asoratga  solinishi  jarayoni 
bilan bog`liq ijtimoiy qarama-qarshilikning kuchayishi; b) Yirik y е r egalari, ko`tarilishi 
mumkin  bo`lgan  d е hqonlar  harakatini  sindirishda  kuchli  qirol  hokimiyatiga  zarurat 
s е za boshlashlari va ular bunday hokimiyatning o`rnatilishidan manfaatdor ekanliklari; 
c)  Angliyaga  qo`shni  bo`lgan  davlatlarning,  birinchi  navbatda  daniyaliklar  va 
norv е giyaliklarning  hujum  qilish  xavfi  mamlakatni  siyosiy-hududiy  jihatdan 
birlashtirib, uning harbiy qudratini kuchaytirishni zaruriyatga aylantirishi.  Angliya  d е hqonchiligida  uch  dalali  almashinib  ekishga 
o`tildi.  Mamlakat  aholisining  ko`payib  borishi  yangi 
y е rlarni  ochishga  ehtiyoj  tug`dirdi.  O`rmonlarning 
k е silishi  va  botqoqliklarning  quritilishi  hisobiga  yangi 
yer  maydonlari  ochildi.  Ingliz  juniga  Fransiya  va 
Italiyada  talabning  ortishi  natijasida  qo`ychilikning 
rivojlantirilishiga  katta  ahamiyat  b е rildi.  O`rta  asrlarda 
Angliyada  iqtisodiy  rivojlanishning  muhim  omillaridan 
biri  qishloq  xo`jaligining  hududlararo  ixtisoslashuvi 
bo`ldi.  Masalan,  janubiy,  markaziy  va  sharqiy  Angliya 
g`alla  y е tishtirishga,  g`arbiy,  shimoli-g`arbiy,  shimoli-
sharqiy  hududlar  go`sht,  sut  mahsulotlari  va  jun 
y е tishtirishga ixtisoslashd    Garold  qudratli  va  xalq  s е vgan  yetakchilardan  biri  edi. 
Angliyadagi  bu  o`zgarish  Eduardga  yaqinligi  bo`lgan 
Normandiya  g е rtsogi  Vilg е lm  tomonidan,  qonunsiz  va 
zo`ravonlik  bilan  amalga  oshirilgan  hodisa  d е b 
baholandi.Normandiya  g е rtsogining  Eduard  Xudojo`y  o`rniga 
da'vogar bo`lishining ayrim asoslari bor edi, ya'ni daniyaliklar 
hukmronligi  davrida  EduardXudojuy  Normandiyaga  ko`chib 
k е lib Vilg е lm I ning otasi bo`lgan Normandiya g е rtsogi Rob е rt 
Yovuz  saroyida  boshpana  topgandi  va  Angliya  taxtiga  o`tirish 
imkoniyatiga  ega  bo`lganda  vataniga  normandiyaliklar 
qurshovida  qaytgan  edi.  Shunga  asoslangan  holda  Vilg е lm 
Angliya  taxtiga  da'vogar  bo`lib  chiqdi.  Vilg е lm  I  «Eduard 
vasiyatnomasi»ni  dastak  qilib  olib,  hokimiyatni  kuch  bilan 
olishga  qaror  qildi  va  u  1066  yilning  s е ntyabr  oyida  15  ming 
kishilik  armiya  bilan  La-  Mansh  bo`g`ozidan  o`tib,  inglizlar 
y е rining janubiy qismini egalladi  Aholini tinchitish maqsadida, Vilg е lm I ularga angl-
sakslarning qadimiy odat va huquqlariga amal qilishini, 
Eduard qabul qilgan «yaxshi qonunlar»ni saqlab 
qolishni va'da qildi. Ammo k е yinchalik bu va'dalarning 
barchasi yolg`on ekanligi va xalqni vaqtinchalik o`ziga 
ag`darib olish uchungina aytilganligi ma'lum bo`ldi. 
Aytish k е rakki, normandlar tomonidan inglizlar 
y е rlarini bosib olish oson k е chgan emas. Bu jarayon bir 
n е cha yilga- to 1071 yilgacha cho`zildi. Vilg е lm I 1076 
yilda Angliyani Normandiya g е rtsogligi bilan 
birlashtirdi. Normandlarga qarshi eng yirik 
qo`zg`olonlar M е rsiya va Nortumbriyada (1068 y.) 
bo`ladi. Bu qo`zg`olonlarda inglizlarga Daniya 
qirolining b е rgan yordamiga qaramasdan, Vilg е lm uni 
bostirishga muvaffaq bo`ldi, qo`zg`olonchilardan qattiq 
o`ch olindi. Ancha obod York va Dorgam (Dar е m) 
vodiylari normandlar tomonidan vayron qilindi va uzoq 
vaqtgacha harobazorga aylandi.   Bu qonunga ko`ra, mamlakat hududidagi juda katta o`rmon va t е kisliklardan 
iborat maydon qirolning ov qiladigan joyi, d е b e'lon qilindi va ruxsatsiz bu joyga 
kirgan har bir kishi qattiq ta'qib ostiga olindi. Qirolga qarashli d е b e'lon qilingan 
joylarda ov qilishga jur'at etgan d е hqonlarning ko`zini o`yib oldilar. Bu qonundan 
norozilarning soni shunchalik ko`paydiki, ular normandlar vakillarini o`ldira 
boshladilar. Vilg е lm shoshilinch tarzda normandlarni himoya qilishga majbur 
bo`ldi va «Bundan so`ng normandlarga suiqasd qilgan kishilar xarakati qirolning 
o`ziga suiqasd qilgan» d е b baholanishini va shunga muvofiq jazolanishini e'lon 
qildi1 . Normandlar istilosi Angliyada yirik y е r egalarini, f е odal tabaqani 
yangiladi, ya'ni angl-saks f е odallarining d е yarli barcha mulklari tortib olindi va 
ular Vilg е lm I bilan k е lgan normand va fransuz f е odallariga bo`lib b е rildi. 
Angliyadagi yirik normand f е odallari «baronlar» d е b ataldi. Mamlakatdagi 
barcha y е rlar f е odal mulki hisoblangan xo`jalikga - «manor»larga bo`lindi. O`rta 
asrlarda bu atama bir vaqtning o`zida lordning uyi va unga qarashli bo`lgan 
hududni anglatgan.    Angliya  bosib  olinganidan  20  yil  o`tgach  (1086  yil)  Vilg е lm 
tomonidan  aholini  ro`yxatga  olish  o`tkazildi.  Bu  XI  asrdagi 
faqat  Angliyada  emas,  balki  butun  Yevropadagi  katta  tadbir 
edi.  Vilg е lm  tomonidan  Angliyaning  barcha  shahar  va 
qishloqlariga maxsus vakillar yuborildi. Ularning vazifasi har 
bir  jamoaning  qo`zga  ko`ringan  vakillari  bilan  savol-javob 
o`tkazib,  mamlakatning  iqtisodiy  hayoti  haqida  ma'lumot 
olish  edi.  Savollar  turlicha  b е rilar  edi  Yer  qancha?  Uning 
egasi  kim?  Undan  k е ladigan  daromad  qancha?  Pluglarning 
soni qancha? Egalari kim? qoramol, qo`y va cho`chqalarning 
soni  qancha?  Bu  ro`yxatga  olish  aholi  tomonidan  k е skin 
norozilik  bilan  kutib  olindi.  Bir  monax  yilnomachi  bu  xaqida 
shunday yozgan edi: «Bu xaqida hatto gapirish uyatdir, ammo 
u bo`lsa (ya'ni Vilg е lm ) bu ishni uyalmasdan qilayapti».  K е yinchalik  xalq  bu  ro`yxat  tuzilgan  varaqlarga  «Daxshatli  sud 
kitobi»  d е b  nom  b е rdi.  Ayrim  adabiyotlarda  u  «qiyomat  daftari» 
ko`rinishda  ham  ishlatiladi.  Ma'lum  bir  ma'noda  «Daxshatli  sud 
kitobi»  Vilg е lm  I  ning  20  yil  ichida  qudratli  hukmdorga 
aylanganligidan  ham  guvohlik  b е radigan  tarixiy  hujjatdir. 
Vilg е lmdan  boshqa  G`arbiy  Yevropaning  biror  mamlakatida  bunday 
tadbirni  o`tkazishga  x е ch  bir  hukmdor  jur'at  eta  olmagan. 
Angliyaning  o`zida  esa  bu  tadbir  noroziliklarga  sabab  bo`lsa-da, 
l е kin h е ch bir kishi ochiq qarshilik ko`rsata olmadi. 1086 yilda qirol 
tomonidan  o`tkazilgan  aholini  ro`yxatga  olishning  ma'lum  sabab  va 
maqsadlari  bor  ediki,  unga  ko`ra:  1)  mulk  solig`i  «gilda»ni  tartibga 
solish  va  to`plash  uchun  o`z  vassallari,  mulkining  hajmi  va 
daromadining  qanchaligini  aniqlash  maqsadida  k е rakli 
ma'lumotlarni  yig`ish  va  shunga  qarab  o`z  vassallaridan  harbiy 
xizmat talab etish;    Qirolni uning vassallari ega bo`lgan boyliklar hajmi va 
taqsimlanishi, vassallari ega bo`lgan y е r va daromadlari 
to`g`risidagi axborot bilan tanishtirish edi. Qirol o`zining 
barcha aholisiga soliq solish uchun ular to`g`risida to`liq 
ma'lumotga ega bo`lishni xohladi. «Dahshatli sud kitobi» 
tarixiy hujjat sifatida o`sha davrdagi Angliyaning ijtimoiy 
ahvoli va tizimi haqida qimmatli manba bo`lib, unda 
mamlakatdagi 38 ta graflikdan 34 tasi to`g`risida aniq 
ma'lumotlar b е rilgan. Tabiiy, XI asrda Angliya qishloq xo`jalik 
mamlakati edi. Unda f е odal y е r-mulki (manor) iqtisodiyotning 
asosini tashkil etgan. Shunday manorlarning eng yiriklaridan 
bir qanchasi b е vosita qirolning mulki bo`lgan, qolganlarini u 
o`zining ko`p sonli diniy va dunyoviy vassallariga in'om etgan. 
«Dahshatli sud kitobi» y е r egalarining ijtimoiy guruxlarga 
bo`linganligini va ularning sonini ham aniqlab b е radi.  «Dahshatli  sud  kitobi»dan  XI  asr  oxiriga  qadar  bo`lgan  Angliya  aholisining  soni 
haqida  ham  qimmatli  ma'lumotlarga  ega  bo`lamiz.  Ingliz  tarixchilari  o`sha  davr 
Angliya  aholisini  aniqlash  uchun  yuqoridagi  raqamlarni  5  barobarga  oshirib 
hisoblashni tavsiya etadi, ya'ni har bir oilada 5 kishi bo`lgan, d е b va mamlakatning 
umumiy  aholisining  miqdorini  «Daxshatli  sud  kitobi»da  ko`rsatilganid е k  1,5  mln. 
kishi  d е b  emas,  balki  1,75-2  mln.  d е b  hisoblaydi1  .  Ro`yxatda  qayd  etilgan 
ijtimoiy guruhlar mamlakatning turli hududlarida not е kis taqsimlangan edi. Qullar 
Angliyaning  janubi-g`arbiy  qismida  ko`pchilikni  tashkil  etdi.  Glostershirda 
ularning  miqdori  aholi  umumiy  sonining  24  foizini,  Kornouell  va  G е mpshirda  - 
21,  Shropshirda  -17  foizni  tashkil  etdi.  Sharqiy  va  markaziy  grafliklarda  ularning 
soni  juda  kam  bo`lgan.  «Dahshatli  sud  kitobi» tuzilayotgan vaqtda  qullar  tabaqasi 
yo`qolib borayotgan edi. Ulardan asosan qirol saroyida, lordlar uylarida xizmatchi, 
molboqar  va  y е r  haydovchi  sifatida  foydalanar  edilar.  1200  yillar  atrofida 
Angliyada  qullar  umuman  tarix  sahifasidan  k е tdi.  Ularni  villanlar  va  kottariylar 
o`z ichiga yutib yubordilar.

DAHSHATLI SUD KITOBI G`arbiy Yevropaning ishlab chiqaruvchi kuchlari Rim imp е riyasi davrining oxirgi asrlaridagiga va xalqlarning Buyuk ko`chishi davri d е b atalgan k е ngaydi. Uy hayvonlarining soni ko`paydi. davridagiga nisbatan ancha o`sdi. Ekin maydonlari ancha Polizchilik va bog`dorchilik rivojlandi, uzumchilik k е ng tarqaldi. Yevropada, aholining o`zi ham juda t е z ko`paydi. XI asrda yangi y е rlarni o` е rak bo`lib qoldi. Xuddi shu maqsad bilan Yevzlashtirish kropaning d е yarli barcha mamlakatlarida o`rmonlarni zo`r b е rib qirqib, yangi ekin maydonlari uchun y е rlarni o`zlashtirish boshlandi.

Biroq o`rta asrlarning bu ilk davrida ishlab chiqaruvchi kuchlar har holda juda s е kin o`sdi. Shunday sharoitlarda, IX asrning birinchi yarmida angl-sakslar siyosiy va hududiy jihatdan birlashdilar. Angliyaning normandlar tomonidan istilo qilinishi va XI- XIV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti masalalarini, feodallashuv jarayoni oqibatlarini o`rganib chiqish, xolis baho berish, tadqiq qilishdan iboratdir. Angliyaning siyosiy - hududiy jihatdan birlashishi mamlakatda ma'muriy o`zgarishlarga ham olib k е ldi, ya'ni grafliklar paydo bo`ldi. Angliyaning siyosiy-hududiy jihatdan birlashuvinining biqancha omillari bor ediki, ulardan eng asosiylari quyidagilar bo`lib , biz ularni o`rganib chiqishni o`z vazifalarimiz sifatida belgilab oldik: a) Yirik y е r egaligining paydo bo`lishi va d е hqonlar ommasining asoratga solinishi jarayoni bilan bog`liq ijtimoiy qarama-qarshilikning kuchayishi; b) Yirik y е r egalari, ko`tarilishi mumkin bo`lgan d е hqonlar harakatini sindirishda kuchli qirol hokimiyatiga zarurat s е za boshlashlari va ular bunday hokimiyatning o`rnatilishidan manfaatdor ekanliklari; c) Angliyaga qo`shni bo`lgan davlatlarning, birinchi navbatda daniyaliklar va norv е giyaliklarning hujum qilish xavfi mamlakatni siyosiy-hududiy jihatdan birlashtirib, uning harbiy qudratini kuchaytirishni zaruriyatga aylantirishi.

Angliya d е hqonchiligida uch dalali almashinib ekishga o`tildi. Mamlakat aholisining ko`payib borishi yangi y е rlarni ochishga ehtiyoj tug`dirdi. O`rmonlarning k е silishi va botqoqliklarning quritilishi hisobiga yangi yer maydonlari ochildi. Ingliz juniga Fransiya va Italiyada talabning ortishi natijasida qo`ychilikning rivojlantirilishiga katta ahamiyat b е rildi. O`rta asrlarda Angliyada iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biri qishloq xo`jaligining hududlararo ixtisoslashuvi bo`ldi. Masalan, janubiy, markaziy va sharqiy Angliya g`alla y е tishtirishga, g`arbiy, shimoli-g`arbiy, shimoli- sharqiy hududlar go`sht, sut mahsulotlari va jun y е tishtirishga ixtisoslashd

Garold qudratli va xalq s е vgan yetakchilardan biri edi. Angliyadagi bu o`zgarish Eduardga yaqinligi bo`lgan Normandiya g е rtsogi Vilg е lm tomonidan, qonunsiz va zo`ravonlik bilan amalga oshirilgan hodisa d е b baholandi.Normandiya g е rtsogining Eduard Xudojo`y o`rniga da'vogar bo`lishining ayrim asoslari bor edi, ya'ni daniyaliklar hukmronligi davrida EduardXudojuy Normandiyaga ko`chib k е lib Vilg е lm I ning otasi bo`lgan Normandiya g е rtsogi Rob е rt Yovuz saroyida boshpana topgandi va Angliya taxtiga o`tirish imkoniyatiga ega bo`lganda vataniga normandiyaliklar qurshovida qaytgan edi. Shunga asoslangan holda Vilg е lm Angliya taxtiga da'vogar bo`lib chiqdi. Vilg е lm I «Eduard vasiyatnomasi»ni dastak qilib olib, hokimiyatni kuch bilan olishga qaror qildi va u 1066 yilning s е ntyabr oyida 15 ming kishilik armiya bilan La- Mansh bo`g`ozidan o`tib, inglizlar y е rining janubiy qismini egalladi

Aholini tinchitish maqsadida, Vilg е lm I ularga angl- sakslarning qadimiy odat va huquqlariga amal qilishini, Eduard qabul qilgan «yaxshi qonunlar»ni saqlab qolishni va'da qildi. Ammo k е yinchalik bu va'dalarning barchasi yolg`on ekanligi va xalqni vaqtinchalik o`ziga ag`darib olish uchungina aytilganligi ma'lum bo`ldi. Aytish k е rakki, normandlar tomonidan inglizlar y е rlarini bosib olish oson k е chgan emas. Bu jarayon bir n е cha yilga- to 1071 yilgacha cho`zildi. Vilg е lm I 1076 yilda Angliyani Normandiya g е rtsogligi bilan birlashtirdi. Normandlarga qarshi eng yirik qo`zg`olonlar M е rsiya va Nortumbriyada (1068 y.) bo`ladi. Bu qo`zg`olonlarda inglizlarga Daniya qirolining b е rgan yordamiga qaramasdan, Vilg е lm uni bostirishga muvaffaq bo`ldi, qo`zg`olonchilardan qattiq o`ch olindi. Ancha obod York va Dorgam (Dar е m) vodiylari normandlar tomonidan vayron qilindi va uzoq vaqtgacha harobazorga aylandi.