logo

Sud notiqligi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1675.5341796875 KB
Mavzu: Sud notiqligi.  Reja: 
1. Sud notiqligi haqida tushuncha.
2. Sud notiqligi tarixidan.
3. Chet mamlakatlarda sud notiqligi.  G.Z.Apresyan  “ Notiqlik san’ati ”  kitobida notiqlikning 
olti turini keltirgan: ijtimoiy-siyosiy notiqlik, akademik 
notiqlik, sud notiqligi, ijtimoiy-maishiy notiqlik, diniy 
notiqlik. Ular yana o‘z navbatida quyidagilarga 
bo‘lingan: Ijtimoiy-siyosiy notiqlik: ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy mavzulardagi 
ma’ruzalar, konferensiya, syezd kabi yig‘ilishlardagi hisobot ma’ruzalari, siyosiy 
nutq, diplomatik nutq, siyosiy sharh, harbiy-vatanparvarlik nutqi, miting nutqi, 
tashviqot nutqi;
-akademik notiqlik: oliy ta‘limdagi ssiklik va epizodik ma‘ruzalar, ilmiy ma‘ruza, 
ilmiy sharh, ilmiy axborot;
-sud notiqligi: prokuror yoki qoralov nutqi, ijtimoiy-ayblov nutqi, advokat yoki 
himoya nutqi, ijtimoiy-himoya nutqi, ayblanuvchining o‘zini himoya qiluvchi nutqi; 
-ijtimoiy-maishiy notiqlik: yubiley yoki maqtov nutqi, stol atrofidagi nutq yoki tost, 
motam nutqi.
-diniy notiqlik: va’z, amru ma’ruf, cherkov nutqi. Sudya — sud	 hokimiyatini amalga	 
oshiruvchi	
 mansabdor	 shaxs.	 
Sudyaga qonun bilan	
 odil	 
sudlovni	
 amalga	 oshirish	 
vakolatlari	
 berilgan	 bo lib,	 u	 o z	 	ʻ ʻ
vazifalarini	
 professional	 asosda	 
amalga	
 
oshirad. Qonunda belgilangan	
 
sudyalik	
 vakolatlarini	 berish	 
tartibi	
 Sudya	 lavozimi	 zarur	 
professional	
 tayyorgarlik,	 tajriba	 
va	
 ma naviy	 fazilatlarga	 ega	 	ʼ
bo lmagan	
 shaxs	 tomonidan	 	ʻ
egallanishini	
 mumkin	 qadar	 
 cheklanadi.   Notiqlik san’atining ilk manbalari. 
Notiqlik san’atining sarchashmalari qadimgi 
Yunonistonga borib taqaladi va bunga oid ilk 
ma’lumotlarni Gomerning (e.a.XII asr)  “ Iliada ”  va 
“ Odisseya ”  dostonlaridan olish mumkin. Buyuk 
tarixchining ta’kidlashicha, u zamonlarda Nestor, 
Menelay, Odissey, Axill singari mashhur notiqlar 
bo‘lgan. Chunki bir qadar demokratiya ustuvor 
bo‘lgan antik jamiyat anjumanlari  xalq majlislari, 
senat majlislari va sud majlislarida o‘z platformalarini 
isbotlab, himoya qila oladigan bilimdon va notiq 
kishilarga ehtiyoj katta bo‘lgan.  Shuning uchun notiqlar tayyorlaydigan maxsus maktablar faoliyat ko‘rsatgan.
       Sinegorlar va logograflar o‘sha paytlarda yetishib chiqqan. Sinegorlar sud 
jarayonida jabrlanuvchilarning manfaatini ko‘zlab nutq so‘zlaydigan professional 
notiqlar bo‘lgan va ular hozirgi advokatlarga to‘g‘ri keladi. Logograflar nutq 
matnlarini tuzib beruvchi iqtidorli kishilar bo‘lgan va o‘zlari ham nutq 
so‘zlashgan. Keyinchalik davlat arboblari ham ana shunday kishilar orasidan 
chiqqan.  Davlat ayblovchisi  - 
jinoyat ishi bo yicha 	
ʻ
sudlanuvchiga qo yilgan 	
ʻ
aybni sudda davlat 
nomidan 
qo llabquvvatlaydigan 	
ʻ
prokuror. Prokuror 
ayblovni quvvatlaganda 
amaldagi qonunlarning 
talablariga va ishning 
barcha holatlarini 
e tiborga olishga 	
ʼ
asoslangan o z 	
ʻ
ishonchiga amal qiladi 0 ‘zbekiston	 Respublikasi	 Oliy	 Majlisi	 
Kengashining	
 ikkinchi
chaqiriq	
 to'rtinchi	 sessiyasida	 Prezidentimiz	 
I.A.Karimov	
 sud-
huquq	
 islohotiga	 oid	 masalalar	 haqida	 so‘zlar	 
ekan,	
 hozirda
eski	
 tuzumdan	 meros	 qolgan	 advokatura	 
faoliyat
ko‘rsatayotganini,	
 bugungi	 kunda	 birorta	 ham	 
nomdor,	
 elga
tanilgan,
 kuchli	 advokatlar	 yo‘qligini	 afsus	 
bilan	
 ta’kidlagan
edilar.             Professional notiqlik san’ati Afinada va Rimda, O‘rta Osiyoda va Hindistonda ham 
o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, notiqlik san’ati asoslarini o‘rgatuvchi mustaqil 
maktablar, professional ustodlar bo‘lgan.
Notiqlik san’ati atamalarining asosiy qismi Afina notiqlik maktabining faoliyati bilan 
bog‘liq. 
Sofistlar. Yunonistonda demokratik tuzum mustahkamlana borishi barobarida davlat 
arboblari oldiga qo‘yiladigan talablar ham o‘zgardi.
Avvallari davlat arboblari nasl-nasabiga qarab tayinlanib kelingan bo‘lsa, eramizdan 
oldingi V asrlarga kelib, Xalq majlislari va «Besh yuzlar kengashi»da so‘zini o‘tkaza 
oladigan kishilargina davlat arbobi darajasiga loyiq ko‘rildi.     Shuning uchun ham davlat arbobligiga da’vo qiluvchi har bir kishi notiqlik 
san’ati asoslarini o‘rganishga majbur edi. Ana shunday katta ijtimoiy-siyosiy 
ehtiyoj tufayli madaniyat tarixida sofistlar deb ataluvchi kishilar toifasi 
maydonga keldi. Har bir dono, fozil kishi sofist deb ataladigan bo‘ldi. 
Masalan, Gerodot Solon va Pifagorni sofist deb atagan.  Advokat, odatda, prokuror — davlat 
ayblovchisidan keyin
so'zga chiqadi, u himoya nutqida aniqlangan 
holatlami
yoritishi, prokuror aybloviga javoban dalillar 
keltirishi,
sudlanuvchi shaxsi tavsifini ochib berishi kerak. 
Himoya nutqida
sudlanuvchining aybdor yoki aybsizligi 
masalasini hal qilish
amalga oshiriladi, agar gumon qilinayotgan 
shaxs aybsiz
bo‘lsa, advokatning himoya nutqi uni ozod 
qilish yoxud
aybdorligi aniqlansa adolatli jazo tayinlanishiga 
asos bo‘ladi.            Sofistlar jahon madaniyati tarixida birinchi 
marta pullik o‘qishni joriy etganlar. 
O‘qituvchilar etika, ritorika, grammatika, 
mifologiya, tarix, siyosat va kosmologiya kabi 
fanlardan saboq berganlar. Ular asosiy e’tiborni 
shogirdlarining notiqlik san’ati bobida kuchli 
mutaxassislar bo‘lib yetishishlariga qaratganlar. 
Shuning uchun ham sofistlar notiqlik san’ati 
bobidagi ilk murabbiylar sanaladilar.
Sofistlar talimoti uch yo‘nalishni qamrab olgan: Sudlanuvchi — bu avvalo, o’z insoniy qadr-
qimmati har
Qanday boshqa shaxs kabi hurmat qilinishi 
lozim bo’lgan
Odamdir. Shuning uchun ham sud-tergov 
ishlari jarayonida
Sudlanuvchiga nisbatan qopol va 
tahqiromuz munosabatda
bo'lishga yo'l qo'yilmaydi. Sudda 
taraflarning so'zga chiqishi
janjalga, tom onlam ing o'zaro gap 
talashishiga aylanib
ketmasligi kerak. 1. Ritorikaning umumiy qonunlarini nazariy va 
amaliy jihatdan ishlab chiqish.
2. Siyosiy va huquqqa oid matnlarni tuzish va uni 
talqin etish uslublari.
3. Bahs qoidalari. 
Notiqlik san’atining nazariy asoslarini ishlab 
chiquvchi va shu sohadan dars beruvchi 
o‘qituvchilar ritor deb atalgan. 
Notiqlik san’atining yana bir manbasi hind 
notiqligidir. Chunki qadimgi madaniyatga ega 
bo‘lgan xalqlardan biri hindlar hisoblanadi.  Sud muhokamasi — jinoyat protsessining hal 
qiluvchi
bosqichi.
Sudda ishni ko‘rishning predmeti — bu 
davlat bilan
ayblanuvchi o ‘rtasidagi  bahs, ya’ni
aybdomi jinoiy javobgarlikka tortish        Rim sud notiqligi bilan shuhrat qozongan. Buning uchun qulay sharoit 
bo‘lgan. Chunki Rim qonunchiligida sudda himoyachilarning chiqishlari 
nazarda tutilgan bo‘lgan. Rimda nutqning uch ko‘rinishi amalda bo‘lgan: sud 
nutqi, siyosiy nutq, o‘quv (maktab) nutqi. Ba’zi manbalarda maqtov nutqining 
rivojlanganligi ham aytiladi.
Mashhur notiqlari quyidagilar: Mark Portius Katon, aka-uka Tiberiylar, Kay 
Grakx, Mark Antoniy, Mark Tuliy Sitseron, Kvintilian.
Mark Portius Katon  davlat arbobi, e.a.III-II asr. Katon nutq san’ati nazariyasi 
va amaliyoti bilan maxsus shug‘ullangan.          Sud notiqligi - oqlovchi va qoralovchi, siyosiy notiqlik, maqtov 
notiqligi. Bulardan tashqari, Yunonistonda bo‘lganidek, notiqlik san’atini 
o‘qitish uchun xizmat qiluvchi o‘quv - mashq notiqligi ham mavjud edi.
    Rimda urushning kuchayib ketganligi harbiy sarkardalar nutqining 
rivojlanishiga ham imkon berdi.Rimlik notiqlardan biri eramizdan ilgari 
III - II asrlarda yashab o‘tgan davlat arboblaridan Mark Partius Kato 
yoki Katondir. Katon notiq sifatida nutq san’ati nazariyasi va amaliyoti 
masalalari bilan maxsus shug‘ullangan.Keyinchalik Rimda aka-uka 
Tiberiy va Kay Grakx, Mark Antoniy, Mark Tulliy Sitseron kabi taniqli 
qator notiqlar yetishib chiqadi.  Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. ziyouz.com sayti.
2. Karimov S. Nutq madaniyati va mutolaa 
san’ati – Samarqand, 2020.

Mavzu: Sud notiqligi.

Reja: 1. Sud notiqligi haqida tushuncha. 2. Sud notiqligi tarixidan. 3. Chet mamlakatlarda sud notiqligi.

G.Z.Apresyan “ Notiqlik san’ati ” kitobida notiqlikning olti turini keltirgan: ijtimoiy-siyosiy notiqlik, akademik notiqlik, sud notiqligi, ijtimoiy-maishiy notiqlik, diniy notiqlik. Ular yana o‘z navbatida quyidagilarga bo‘lingan:

Ijtimoiy-siyosiy notiqlik: ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy mavzulardagi ma’ruzalar, konferensiya, syezd kabi yig‘ilishlardagi hisobot ma’ruzalari, siyosiy nutq, diplomatik nutq, siyosiy sharh, harbiy-vatanparvarlik nutqi, miting nutqi, tashviqot nutqi; -akademik notiqlik: oliy ta‘limdagi ssiklik va epizodik ma‘ruzalar, ilmiy ma‘ruza, ilmiy sharh, ilmiy axborot; -sud notiqligi: prokuror yoki qoralov nutqi, ijtimoiy-ayblov nutqi, advokat yoki himoya nutqi, ijtimoiy-himoya nutqi, ayblanuvchining o‘zini himoya qiluvchi nutqi; -ijtimoiy-maishiy notiqlik: yubiley yoki maqtov nutqi, stol atrofidagi nutq yoki tost, motam nutqi. -diniy notiqlik: va’z, amru ma’ruf, cherkov nutqi.