Eron sivilizatsiyasi
![Eron sivilizatsiyasi
Reja:
1. Mil. avv. IV-I mingliklarda Qadimgi Eron sivilizatsiyasining
shakllanishi va taraqqiyoti.
2.Ahamoniylar sulolasi va Parfiya davrida Eron](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_1.png)
![1-savolning bayoni:
Qadimgi Eron tarixida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin:
Elam sivilizatsiyasining vujudga kelishi va gullab-yashnashi (m.a. IV
ming yillik oxiridan m.a. VII asr oxirigacha); Midiya davri (m.a. VIIIVI asr o’rtalari);
Ahamoniylar davri ( m.a. VI asr o’rtasidan 330
yilgacha); Parfiya davri ( m.a. III asr o’rtasidan – taxminan 224
yilgacha).
Eron janubi-g’arbiy qismining tub aholisi elamliklar bo’lgan.
Zagrosning g’arbiy tog’oldi hududlarida va shimoliy-g’arbiy Eronda
kelib chiqishi hind-yevropalik bo’lmagan qabilalar, jumladan xurritlar,
manneylar, lullubeylar va boshqalar istiqomat qilishgan. M.a. XII-XI
asr chegaralarida G’arbiy Eronga midiya va fors qabilalari kirib kelgan,
ular keyinchalik butun Eron tog’ligini egallab, avtoxton aholini
assimilyatsiya qilgan.](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_2.png)
![Eronning hozirgi Xuziston viloyatini egallagan Elamda ishlab
chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjud
edi. Eng qadimgi dehqonchilik madaniyati shaklangan hududlardan biri
bo’lgan tekislik qismida qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik, jumladan
kulolchilik ravnaq topdi. Elamning tog’li qismi esa qurilish xomashyosiga, qazilma boyliklarga boy
bo’lib, aholi asosan chorvachilik
bilan shug’ullangan. M.a. III ming yillik boshlarida bu hududda
qabilalarning ilk davlatchilik birlashmalari vujudga keldi.
Shunday birlashmalardan birining poytaxti bo’lgan Suza Elamni
Ikkidaryo oralig’i va Sharqiy Eron bilan bog’lab turuvchi muhim savdo
yo’llarining chorrahasida joylashgan edi. Bundan tashqari Elamda
Avan, Anshan, Kimash va Simash davlatlari mavjud edi.
Asta-sekin davlat boshqaruvining o’ziga xos tizimi shakllandi.
Sukkalmax (buyuk vakil) unvoni bilan Suzada hukmronlik qilgan oliy
hukmdordan tashqari uning o’rinbosari, odatda kichik uka va bo’lajak
merosxo’r katta rol o’ynagan. U Simash sukkali (vakili) deb atalgan.
Davlat iyerarxiyasida uchinchi o’rinni Suziana viloyatining noibi,
podshoning katta o’g’li turgan.](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_3.png)
![Mil.avv. VI asrda qadimgi Eron
hududida Fors davlati vujudga keldi.
Fors podsholari bizni hududni bosib
olishga harakat qiladi. Kir II
birinchilardan boʻlib bizning hudud
bostirib kiradi. Ammo bizning
hududda massagetlarga duch
kelishadi. Kir II bu jangda halok
boʻladi. Undan keyin Doro I
faqatgina bosib olishga muvaffaq
boʻladi.](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_4.png)
![M.a. III ming yillikda Elamdagi iqtisodiy va ijtimoiy tashkilotning
asosiy shakli barcha erkin shaxslar kirgan va oqsoqollar tomonidan
boshqarilgan qishloq jamolari edi. Ammo m.a. II ming yillikdan
boshlab qul mehnatidan foydalaniladigan xususiy xo’jaliklar jadal
rivojlana boshladi. Qishloq jamolarining o’rniga paydo bo’lgan
qarindoshlardan tashkil topgan uy jamoalari ham mulkiy tengsizlikning
kuchayib borishi tufayli bora-bora o’z ahamiyatini yo’qotdi.
Elamning siyosiy tarixi Mesopotamiya tarixi bilan chambarchas
bog’liq bo’lgan. Ikki davlat bir-birlari bilan urushlar olib borgan,
tinchlik shartnomalarini tuzgan hamda qizg’in savdo va madaniy
aloqalariga ega bo’lgan. M.a. XXIV-XXIII asrlarda Elam Akkad
davlati tarkibida bo’lgan. M.a. XXII-XXI asrlarda Urning III sulolasi
davrida ham Elam Ikkidaryo oralig’ining hukmronligi ostida bo’lgan,
biroq XXI asrning ikkinchi yarmida mustaqillikka erishgan. M.a. XIV
asrdan m.a. XII asrgacha Elam bobilliklarga qaram bo’ladi. M.a.XII
asrda Elam mustaqilligini qo’lga kiritib, hatto Bobilning ko’plab
shaharlarini bosib olgan. Eronning o’zida Elam janubda Fors
ko’rfazidan shimolda hozirgi Hamadon shahrigacha bo’lgan
hududlarda hukmronlik qilgan.](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_5.png)
![Forslarning davlat birlashmasi tarixi yarim afsonaviy xususiyatga
ega. Suloa asoschisi an’anaga ko’ra Ahamon sanaladi. M.a. 675-650
yillarda Ahamonning o’g’li Chishpish forslarni boshqargan. Ossuriya
manbalarida m.a. VII asrda Oshshurbanipalning zamondoshi bo’lgan
Kurush (Kir) tomonidan boshqarilgan Parsumash viloyati xususida
so’z
boradi.
M.a. 558 yilda fors qabilalarining podshosi bo’lgan Kir II Fors
davlatining haqiqiy bunyodkoridir. Fors qabilalari ichida eng
yiriklaridan biri bo’lgan pasargadlar hududi forslar konsolidatsiyasi
markazi bo’ldi. Ular ko’p o’tmay Midiyaga qarshi kurash boshladi va
550 yilda uni mag’lub etdi. 549-548 yillarda forslar Midiyaga qaram
bo’lgan boshqa hududlarni ( Парфия, Гиркания, Арманистон) ham
bo’ysundirdilar. M.a. 547 yilda Lidiya podsholigi vayron qilindi.
Shundan so’ng Kichik Osiyodagi yunon davlatlari Kirning
hukmronligini tan oldilar. M. а. 549-548 йилларда форслар M.a. 545-
va 539-yillarda Kayxusrav hozirgi Afg’oniston, O’rta Osiyo yerlarini
bosib oladi. Fors davlat hududi Hindistonning shimoliy-g’arbiy
chegaralarigacha, Hindiqushning janubiy yonbag’irlari va Sirdaryo
havzalarigacha yetdi. Eron xalqlari](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_6.png)
![Qadimgi Fors podsholigi hududlari](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_7.png)
![M.a. 539 yil kuzida Bobil bosib olingach, barcha g’arbiy
mamlakatlar (Suriya, Falastin, Finikiya) Misr chegarasigacha forslar
qo’liga o’tadi. Kayxusrav fors davlatining shimoliy-sharqiy chegaralari
xavfsizligiga jiddiy xavf solib turadigan O’rta Osiyodagi ko’chmanchi
qabilalar ustiga yurish boshlaydi. Kayxusrav m.a. 530 yilda
Amudaryoning shimoliy qismiga o’tadi va massaget qabilalari bilan
bo’lgan jangda mag’lub bo’lib, o’zi ham halok bo’ladi.
Uning vorisi Kambiz (Kombiz, м.а. 529-522 yy) m.a. 525 Misrga
yurish qilib, uni bosib oladi va fir’avn deb e’lob qilinadi. M.a. 522
yilda Kambiz halok bo’ladi va hokimiyat uchun kurashdan so’ng taxtga
Doro I (m.a. 522-486-yillar) o’tiradi. Doro I taxtga o’tirishi bilan unga
qarshi Bobilda ko’tarilgan qo’zg’olonni bostirayotgan bir vaqtda
Fors, Midiya, Elam, Marg’iyona, Parfiya, Sattagidiya (hozirgi
Afg’onistonda) O’rta Osiyoning sak qabilalari va Misr qo’zg’olon
ko’taradilar. Bir yil davom etgan qonli urushlardan so’ng bu
qo’zg’alonlar bostiriladi.
Erishgan zafarlarini abadiylashtirish maqsadida Doro I Bobil va
Ekbatani bog’lab turuvchi qadimgi karvon yo’li ustida joylashgan,
Kirmonshohdan 30 km. sharqdagi Bexistun qoyalarida 400 qatorli bitik
va relyeflar o’yib yozdiradi.](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_8.png)
![Doro olib borgan urushlar tufayli O’rta Osiyoda saklar, Frakiya,
Makedoniya, Hindistonning shimoliy-g’arbiy qismi bo’ysundiriladi.
Shu tariqa m.a. VI asr oxiriga kelib sharqda Hind daryosidan
g’arbda
Egey dengizigacha, shimolda Armanistondan janubda birinchi Nil
ostonasigacha bo’lgan hududda cho’zilgan jahon tarixidagi
birinchi
imperiya vujudga keldi. Ahamoniylar davrida shakllangan
ijtimoiyiqtisodiy institutlar va madaniy ana’analar jahon tarixida
katta rol
o’ynadi. Ammo ko’p o’tmay Ahamoniylar saltanati kuchli raqib –
Aleksandr Makedonskiy bilan duch keldi. M.a. 329 yilda
Baqtriyaning
bosib olinishi bilan Ahamoniylar saltanati quladi.
Ahamoniylar turlicha ijtimoiy-iqtisodiy tuzumga va madaniy
an’analarga ega bo’lgan xalqlarni birlashtirgan. Bunday xilma-xil
viloyatlarni samarali boshqarish uchun Doro I tomonidan
ma’muriymoliya islohoti o’tkazilgan. Mamlakat 23 ta (Gerodotda
20 ta)
satraplikka bo’lingan. Satrapliklar mamlakatning eski davlat va
etnografik chegaralariga mos kelgan. Satrapliklar ichida avtonom
o’zo’zini boshqaradigan qabila va shaharlar - Finikiya, Kichik
Osiyodagi
yunon shaharlari mavjud bo’lgan. Persepolis shahri](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_9.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar
1. Jahon sivilizatsiyasi tarixi L.B. Qodirova
2. Jahon tarixidan universal qo’llanma [Matn] 5-nashr/
A.Sharopov. - Toshkent: Akademnashr, 2019.](/data/documents/a8f9e0ba-c9f1-4be1-9148-4dc174b21636/page_10.png)
Eron sivilizatsiyasi Reja: 1. Mil. avv. IV-I mingliklarda Qadimgi Eron sivilizatsiyasining shakllanishi va taraqqiyoti. 2.Ahamoniylar sulolasi va Parfiya davrida Eron
1-savolning bayoni: Qadimgi Eron tarixida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin: Elam sivilizatsiyasining vujudga kelishi va gullab-yashnashi (m.a. IV ming yillik oxiridan m.a. VII asr oxirigacha); Midiya davri (m.a. VIIIVI asr o’rtalari); Ahamoniylar davri ( m.a. VI asr o’rtasidan 330 yilgacha); Parfiya davri ( m.a. III asr o’rtasidan – taxminan 224 yilgacha). Eron janubi-g’arbiy qismining tub aholisi elamliklar bo’lgan. Zagrosning g’arbiy tog’oldi hududlarida va shimoliy-g’arbiy Eronda kelib chiqishi hind-yevropalik bo’lmagan qabilalar, jumladan xurritlar, manneylar, lullubeylar va boshqalar istiqomat qilishgan. M.a. XII-XI asr chegaralarida G’arbiy Eronga midiya va fors qabilalari kirib kelgan, ular keyinchalik butun Eron tog’ligini egallab, avtoxton aholini assimilyatsiya qilgan.
Eronning hozirgi Xuziston viloyatini egallagan Elamda ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjud edi. Eng qadimgi dehqonchilik madaniyati shaklangan hududlardan biri bo’lgan tekislik qismida qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik, jumladan kulolchilik ravnaq topdi. Elamning tog’li qismi esa qurilish xomashyosiga, qazilma boyliklarga boy bo’lib, aholi asosan chorvachilik bilan shug’ullangan. M.a. III ming yillik boshlarida bu hududda qabilalarning ilk davlatchilik birlashmalari vujudga keldi. Shunday birlashmalardan birining poytaxti bo’lgan Suza Elamni Ikkidaryo oralig’i va Sharqiy Eron bilan bog’lab turuvchi muhim savdo yo’llarining chorrahasida joylashgan edi. Bundan tashqari Elamda Avan, Anshan, Kimash va Simash davlatlari mavjud edi. Asta-sekin davlat boshqaruvining o’ziga xos tizimi shakllandi. Sukkalmax (buyuk vakil) unvoni bilan Suzada hukmronlik qilgan oliy hukmdordan tashqari uning o’rinbosari, odatda kichik uka va bo’lajak merosxo’r katta rol o’ynagan. U Simash sukkali (vakili) deb atalgan. Davlat iyerarxiyasida uchinchi o’rinni Suziana viloyatining noibi, podshoning katta o’g’li turgan.
Mil.avv. VI asrda qadimgi Eron hududida Fors davlati vujudga keldi. Fors podsholari bizni hududni bosib olishga harakat qiladi. Kir II birinchilardan boʻlib bizning hudud bostirib kiradi. Ammo bizning hududda massagetlarga duch kelishadi. Kir II bu jangda halok boʻladi. Undan keyin Doro I faqatgina bosib olishga muvaffaq boʻladi.
M.a. III ming yillikda Elamdagi iqtisodiy va ijtimoiy tashkilotning asosiy shakli barcha erkin shaxslar kirgan va oqsoqollar tomonidan boshqarilgan qishloq jamolari edi. Ammo m.a. II ming yillikdan boshlab qul mehnatidan foydalaniladigan xususiy xo’jaliklar jadal rivojlana boshladi. Qishloq jamolarining o’rniga paydo bo’lgan qarindoshlardan tashkil topgan uy jamoalari ham mulkiy tengsizlikning kuchayib borishi tufayli bora-bora o’z ahamiyatini yo’qotdi. Elamning siyosiy tarixi Mesopotamiya tarixi bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Ikki davlat bir-birlari bilan urushlar olib borgan, tinchlik shartnomalarini tuzgan hamda qizg’in savdo va madaniy aloqalariga ega bo’lgan. M.a. XXIV-XXIII asrlarda Elam Akkad davlati tarkibida bo’lgan. M.a. XXII-XXI asrlarda Urning III sulolasi davrida ham Elam Ikkidaryo oralig’ining hukmronligi ostida bo’lgan, biroq XXI asrning ikkinchi yarmida mustaqillikka erishgan. M.a. XIV asrdan m.a. XII asrgacha Elam bobilliklarga qaram bo’ladi. M.a.XII asrda Elam mustaqilligini qo’lga kiritib, hatto Bobilning ko’plab shaharlarini bosib olgan. Eronning o’zida Elam janubda Fors ko’rfazidan shimolda hozirgi Hamadon shahrigacha bo’lgan hududlarda hukmronlik qilgan.