Fomal,substansial va antroposentrik tilshunoslikda sintaksisga oid tadqiqotlar tahlili haqida

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197.65625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Fomal,substansial va
antroposentrik tilshunoslikda sintaksisga
oid tadqiqotlar tahlili haqida
Reja:
1) Formal sintaksis;
2) S ubstansial (struktural) sintaksis;
3)Antroposentrik tilshunoslik va unda
sintaksis masalasi.

Formal sintaksis

Formal sintaksis
bevosita kuzatishda
berilgan, nutqiy
sintaktik hodisani
o‘rganadi. Boshqacha
aytganda, u alohidalik,
hodisa, voqelik, oqibat
sifatidagi nutqiy hosila
bilan band bo‘lib, Umumiylik, mohiyat,
imkoniyat, sabab
sifatidagi lisoniy
birlikni (nutqiy
birlikning lisoniy
tomonini)
o‘rganishni
substansial sintaksis
hukmiga havola etadi.

$• Shuningdek, formal sintaksis kitob va o'qimoq so‘zlari orasidagi sintaktik aloqani ham tekshiradi. Zero, bundagi o'qimoq fe ’lining tushum kelishigidagi so'zni boshqaruvi bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisa. Formal sintaksis • Lekin bu aloqa uchun [o‘qi\ leksemasining biriktirish imkoniyati bo‘lgan obyekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa substansial sintaksis tomonidan o‘rganiladi.Substansia l sintaksis$

Formal va
substansial
sintaksisning
bog‘liqligiSubstansial sintaksis
tadqiqotlari uchun
formal sintaksis
tomonidan qo‘lga
kiritilgan yutuqlar
zamin, poydevor
vazifasini o‘taydi.
Formal sintaksissiz
substansial
sintaksisning
bo‘lishi mumkin
emas. Formal
sintaksis esa
substansial
sintaksissiz ham ish
ko‘raveradi.
Hodisani jamlash uchun
esa substansial sintaksis
tiklaydigan mohiyatga
ehtiyoj sezilmayd iSubstansial
sintaksis
mohiyatni tadqiq
etar ekan, buning
uchun hodisalar
jamlangan
bo‘lishi kerak.

Formal sintaksis nutqiy
parchani shu holida, turli
mohiyat zarralarining
qorishmasi sifatida
o‘rganadi va uning
qorishimligiga e’tibor
qaratmaydi
Formal sintaksis keltirilgan
gapni muayyan (aniq)lik
sifatida e’tirof etsa, . Substansial sintaksis esa
nutqiy parchada qorishgan,
sintaksisga daxldor
bo'lmagan jihatlarni
e’tibordan soqit qiladi.
Substansial sintaksis unda
turli hodisalar qorishganligi
sababli mohiyatini anglash
mushkulligini hisobga olgan
holda mavhum (noaniq)lik
sifatida qaraydi.

•
Qorishiq hodisalar
chetlashtirilgan mohiyat
«tozalangan »ligi uchun
substansial sintaksis
tomonidan muayyanlik.Substansia
l sintaksis
•
Bevosita kuzatishda
berilmaganligi uchun
esa u formal sintaksis
tomonidan mavhumlik
sifatida qaraladi. Formal
sintaksis

Substansial tahlilning bosh tamoyili asosida
tilimiz qurilishini yoritishda lisoniy birliklarga
umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab (UMIS ) va
ularning voqelanishi natijasida hosil bo‘lgan nutqiy
birliklarga alohidalik (yakkalik), hodisa, voqelik,
oqibat (AHVO) sifatida qaraldi.
M. Qurbonova, R.Sayfullayevalarning «O'zbek
tilining struktural sintaksisi», N .Turniyozovning
«Funksional sintaksisga kirish» kabi shu mavzuga
bag‘ishlangan tadqiqotlar mavjuddir.

Yig’iq va yoyiq gaplar…
Formal Substansial
O‘zbek tilidagi yig‘iq
gaplar formal
yondashuvda asosan rus
tili qoliplari asosida
ajratilgan. Substansial yondashuvda esa
bu masalada ham gapning eng
kichik qurilish qolipiga
tayaniladi.

Formal
sintaksis
Formal sintaksis mutlaq
hodisalar bilan
shug‘ullanadi.
Formal sintaksis
mohiyatga intiladi. Substansial
sintaksis
Substansial sintaksis esa
mutlaq mohiyat bilan
shug'ullanadi, ularning
vazifalarini butunlay
qarama-qarshi qo‘yish
mumkin emas
Substansial sintaksis ham
faqat formal sintaksis
to'plagan hodisalargagina
tayanadi
Bunda formal va substansial sintaksisning
o'rganish manbalari jihatdan qarama-qarshiligi
so'nadi.

Qo‘shma gapning ma’noviy va struktur tasnifi
ko‘p holda o‘zaro farqlanadi.
Formal sintaksis
qo'shma gap tasnifida
ko‘p hollarda ularning
nutqiy belgi-xususiyati,
zohiriy alomatiga
tayanadi. Substansial sintaksis
tasnifi esa qo‘shma
gapning lisoniy
mohiyatidaa kelib
chiqqan holda
amalga oshiriladi


Antropotsentrizm so‘zi yunoncha anthropos – odam hamda
lotincha centrum - markaz ma’nosini bildiruvchi so‘zlar
birikuvidan hosil bo‘lgan .

Antropotsentrik paradigmaning shakllanishi til sohibi –
so‘zlovchi shaxs omilini tadqiq etish bilan bog‘liqdir.
Tilshunoslikda antropotsentrik burilishning yuzaga kelishi
strukturalizmning tilni tadqiq etishning “o‘zida va o‘zi uchun”
tamoyilini chetga surib, asosiy e’tiborini shaxs omiliga qaratdi .

Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность,
концепт: становление антропоцентрической парадигмы в
языкознании // Филологические науки. – Москва, 2001. –
№ 1. – С. 64.

Antroposentri
k nazariya1. Antropotsentrizm termini
dastlab qadimgi yunon
falsafasining “Inson –
koinot markazidir” degan
g‘oyani ilgari suruvchi
qarashiga nisbatan
qo‘llangan bo‘lib, bu g‘oya
ayniqsa O‘rta asrlarda
Evropada keng tarqaldi . 2. Hozirgi vaqtda
tilshunoslikning etakchi
paradigmalaridan biri
sifatida tan olinayotgan
antropotsentrizmning
ildizlari V.fon Gumboldt
hamda L.Vaysgerberning
nazariy qarashlaridan
oziqlandi[ Antropotsentrik
paradigma asosida
yaratilgan ishlarda
til tizimi shaxs omili
bilan bog‘liqlikda
tadqiq etilgan.

Ko‘plab tadqiqotchilarning e’tirof
etishicha, kognitiv tilshunoslik va
lingvokulturologiya antropotsentrik
paradigmaning y etakchi yo‘nalishlari
hisoblanadi . N.Mahmudov
tilshunoslikda antropotsentrik
paradigmaning shakllanishi haqida
mulohaza yuritar ekan, quyidagi
fikrlarini bayon qiladi: “Tilning ana
shunday obyektiv xususiyatiga
muvofiq ravishda antropotsentrik
paradigmada inson asosiy o‘ringa
chiqariladi, til esa inson shaxsini
tarkib toptiruvchi bosh unsur
hisoblanadi ” . Маҳмудов Н. Тилнинг
мукаммал тадқиқи
йўлларини излаб... // Ўзбек
тили ва адабиёти. –
Тошкент, 2012. – № 5. – Б.
3-16.


Prof. Sh.Safarov antropotsentrik paradigmaning yuzaga kelishini
quyidagicha izohlaydi: “Sistem-struktur paradigma o‘zidan oldin
yuzaga kelgan qiyosiy-tarixiy paradigmaning “atomistik”, ya’ni
til hodisalarini alohida-alohida, bir-biridan ajratgan holda tahlil
qilinishi natijasida yuzaga kelgan nuqsonlarini bartaraf qilish
yo‘lini tutdi. Sistem-struktur yo‘nalishning asosiy samarasi
tilning tizimli hodisa ekanligini isbotlashdan iboratdir. Ammo bu
ikki paradigmaning umumiy kamchiligi borligi ham ma’lum
bo‘ldi: bu yo‘nalishlarda til o‘z egasi – insondan ajralib qoldi.
Ushbu nuqsonni yo‘qotish yo‘lidagi urinishlar pragmatik va
kognitiv tilshunoslik paradigmalarining yaratilishiga sabab
bo‘ldi”.

Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” , 2008. – Б. 35.

Antroposentrik tilshunoslik
muammolari
1. O‘zbek tilshunoslarining lingvistik semantika,
pragmatika, kognitiv tilshunoslikka oid tadqiqotlari
o‘zida antropotsentrik yo‘nalish tendensiyalarini
namoyon qilsa-da, bu boradagi tadqiqotlar hali etarli
darajada emas.
2. Kognitiv fon hodisasini metafora, metonimiya,
o‘xshatish, jonlantirish kabi hodisalar bilan bog‘liq
holda o‘rganish antropotsentrik tilshunoslikning
zaruriy muammolaridan biridir.

Xulosa
Shunday qilib, shaxs rivojlanishi ijtimoiy rivojlanishdir.
Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni mazkur jamiyat
madaniyatining o‘zlashtirilishidir. Tilni o‘zlashtirish
shaxsning rivojlanishi va ijtimoiylashuvi jarayonidagi
hal qiluvchi omildir. Til shaxs ongiga jamoaning
ijtimoiy tajribasi doirasida kirib boradi va bu
ijtimoiylashuv natijalarini to‘plash vositasi sanaladi.
Shaxs ongi uning tili bilan o’sib shakllanib boradi.
Tilshunosligimizdagi yangidan yangi yo’nalishlari,
aynan,shaxs bilan bog’liq.

Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R ., Boqiyeva G.H., Qurbonova M .M .,
Yunusova Z.Q ., Abuzalova M .Q . Hozirgi o ‘zbek adabiy tili. 0 ‘quv
qo‘llanma. — T., «Fan va texnologiya», 2009. — 416 b.
2. Маҳмудов Н. Тилнинг мукаммал тадқиқи йўлларини излаб... // Ўзбек
тили ва адабиёти. – Тошкент, 2012. – № 5. – Б. 3-16.
3. Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт:
становление антропоцентрической парадигмы в языкознании //
Филологические науки. – Москва, 2001. – № 1. – С. 64.
4. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” , 2008. – Б. 35.
5. Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт:
становление антропоцентрической парадигмы в языкознании //
Филологические науки. – Москва, 2001. – № 1. – С. 64.
6. Нурмонов А., Мадвалиев А., Маҳкамов Н. Мустақиллик даврида
ўзбек тилшунослиги тараққиеzти // Ўзбек тили ва адаби еzти журнали, -
№3, 2011. -Б. 5

Mavzu: Fomal,substansial va antroposentrik tilshunoslikda sintaksisga oid tadqiqotlar tahlili haqida Reja: 1) Formal sintaksis; 2) S ubstansial (struktural) sintaksis; 3)Antroposentrik tilshunoslik va unda sintaksis masalasi.

Formal sintaksis  Formal sintaksis bevosita kuzatishda berilgan, nutqiy sintaktik hodisani o‘rganadi. Boshqacha aytganda, u alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat sifatidagi nutqiy hosila bilan band bo‘lib, Umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi lisoniy birlikni (nutqiy birlikning lisoniy tomonini) o‘rganishni substansial sintaksis hukmiga havola etadi.

• Shuningdek, formal sintaksis kitob va o'qimoq so‘zlari orasidagi sintaktik aloqani ham tekshiradi. Zero, bundagi o'qimoq fe ’lining tushum kelishigidagi so'zni boshqaruvi bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisa. Formal sintaksis • Lekin bu aloqa uchun [o‘qi\ leksemasining biriktirish imkoniyati bo‘lgan obyekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa substansial sintaksis tomonidan o‘rganiladi.Substansia l sintaksis

Formal va substansial sintaksisning bog‘liqligiSubstansial sintaksis tadqiqotlari uchun formal sintaksis tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar zamin, poydevor vazifasini o‘taydi. Formal sintaksissiz substansial sintaksisning bo‘lishi mumkin emas. Formal sintaksis esa substansial sintaksissiz ham ish ko‘raveradi. Hodisani jamlash uchun esa substansial sintaksis tiklaydigan mohiyatga ehtiyoj sezilmayd iSubstansial sintaksis mohiyatni tadqiq etar ekan, buning uchun hodisalar jamlangan bo‘lishi kerak.

Formal sintaksis nutqiy parchani shu holida, turli mohiyat zarralarining qorishmasi sifatida o‘rganadi va uning qorishimligiga e’tibor qaratmaydi Formal sintaksis keltirilgan gapni muayyan (aniq)lik sifatida e’tirof etsa, . Substansial sintaksis esa nutqiy parchada qorishgan, sintaksisga daxldor bo'lmagan jihatlarni e’tibordan soqit qiladi. Substansial sintaksis unda turli hodisalar qorishganligi sababli mohiyatini anglash mushkulligini hisobga olgan holda mavhum (noaniq)lik sifatida qaraydi.

O'xshashlar

Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida

EKSPERIMENTAL TADQIQOTLAR

Oʻzbek tilining antroposentrik tadqiqi muammolari

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI