logo

Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.099609375 KB
Mavzu: Fomal, substansial  va antroposentrik 
tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu 
sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida 
Reja:                                                                                            
                                         
I .  Kirish.  Fomal,substansial  va  antroposentrik  tilshunoslik 
haqida 
II.Asosiy qism:
                      1.Fomal,  substansial  va  antroposentrik  tilshunoslikda 
morfonologiya;
             2. Morfonologiyaga oid tadqiqotlar;
  III. Xulosa.
   IV. Foydalanilgan adabiyotlar. Formal 
substansial
AntroposentrikStrukturaviy Tilshunoslikda 
yangicha 
qarashlar     Strukturaviy 
tilshunoslik
1. •
Tilni aniq, ajralib turadigan struktur (tarkibiy) elementlar (lisoniy birliklar, 
ularning turkumlari va boshqalar)ga ega bo lgan belgilar tizimi tarzida ʻ
tushunish va tilni qat iy (aniq fanlarga o xshatib) formal tavsiflashga 	
ʼ ʻ
intilish mazkur qarashlar va usullar asosini tashkil etadi. Struktura o z 	
ʻ
nomini til strukturasiga bo lgan alohida e tibori tufayli olgan. 	
ʻ ʼ
2. •
Til strukturasi (tuzilishi) esa, odatda, lisoniy tizimning muayyan sathlar 
doirasida iyerarxik (pog onali) bog lanishda joylashgan va tartibga solingan 	
ʻ ʻ
elementlari o rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi	
ʻ . 
3. •
Tilni struktur jihatdan tavsiflash aniq bir matndan umumlashgan invariant 
(o zgarmas) birliklar (morfemalar, fonemalar)ni ajratish va ularni aniq, 	
ʻ
nutqiy bo laklar bilan munosabatini qat iy qo llanish qoidalari asosida 	
ʻ ʼ ʻ
aniqlashga imkon beruvchi tahlilni talab qiladi    Struktura-tuzilish
Strukturalizm 
lotincha-structura-
tuzilish,qurilish 
ma’nosini anglatadiStruktural lingvistika-
tilshunoslikning o‘z 
tekshirish predmetini til 
tizimidagi ichki aloqalar 
bilan chegaralovchi;
Til va tafakkurning o‘zaro 
munosabatini ifodalovchi;Tilning jamiyat bilan 
aloqalari kabi masalalarni 
chetlab o‘tuvchi soha.(Azim 
Hojiyev.Tilshunoslik 
terminlarining izohli lug’ati)      STRUKTUR 
TILSHUNOSLIKNING 
POYDEVORI 
Tilshunoslik tarixida 
strukturalizm tasodifiy 
paydo bo'lgani yo'q. 
Strukturalizm XIX 
asrning 70-yillaridan 
boshlab hukm surgan 
yosh 
grammatikachilarning 
pozitivistik qarashlariga 
qarshi maydonga chiqa 
boshladi. Strukturaviy g oyalari ʻ
asosida strukturaviy 
(formal)  grammatika 
yuzaga keldi, mashina 
tarjimasi bilan bog liq 	
ʻ
masalalar kun tartibiga 
olib chiqildi va ma lum 
ʼ
darajada o z yechimini 	
ʻ
topdi. Tilshunoslikda 
matematik tadqiqot 
usullarining keng 
qo llanishiga imkon 	
ʻ
tug ildi.
ʻ Formal tilshunoslik
Tilshunoslikda  XIX  asrning  ikkinchi  yarmi  —  XX  asrning  boshlarida  formal 
yo‘nalish ijtimoiy ehtiyoj natijasida shakllangan va o'z oldiga, asosan:
 —  ommaviy savodxonlikni ta’minlash;  
—  zamonaviy adabiy til me’yorlarini ishlab chiqish; 
  —  adabiy  til  me’yorlarini  ommalashtirish  kabi  masalalarni  qo‘ygan  edi.
(R.Sayfullayeva va boshq.Hozirgi o‘zbek adabiy tili) XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab formal 
yo‘nalish keng ommalashdi
•
shevalararo farqlarni 
yo‘qotish, adabiy tilni 
ommalashtirish, •
til va xalqning tarixiy 
yozma yodgorliklarini 
nashr etish va yoyish,  •
ta’limni  zamonaviy 
usullarda  yo‘lga 
qo‘yish  kabi  amaliy 
vazifalar  turgan 
paytda  eng  samarali 
va  eng  qulay 
Iingvistik  tavsif  va 
ta’lim yoki  mana shu 
formal  usuldir. •
Jamiyat  oldida 
ommaviy 
savodxonlikni 
ta’minlash, 
Abdurauf 
Fitrat Elbek, 
Ayyub 
G‘ulomovQayum 
Ramazon     O‘zbek substansial  tilshunosligi asoschilari 
A.Fitrat, A .G‘ulomov;   yetuk namoyondalari 
F.Abdullayev,  M.Asqarova, O.Azizov,  A.Hojiyev, 
S.Ibrohimov, F.Kamolov,  M.Mirzayev, A.Muxtorov, 
I.Rasulov,  A.Rustamov, U.Tursunov, X.Xoliyorov,   
R.Qo‘ng‘urov, Sh.Shoabdurahmonov, S.Usmonov  
kabilar bo‘lgan o‘zbek formal tilshunosligining  
bevosita davomchilaridir. Formal grammatika
Gap qurilishida shakliy ifodaga ega 
bo‘lgan munosabatlarnigina o‘rganuvchi 
grammatika (A.Hojiyev.Tilshunoslik 
terminlarining izohli lug‘ati)
Formal sintaksis bevosita kuzatishda 
berilgan, nutqiy sintaktik hodisani 
o‘rganadi.(R.Sayfullayeva va 
boshqalar.Hozirgi o’zbek adabiy tili)
Formal sintaksis nutqiy parchani shu holida, 
turli mohiyat zarralarining qorishmasi 
sifatida o‘rganadi va uning qorishimligiga 
e’tibor qaratmaydi.     LISONIY 
SHAXS Kommunikativ 
shaxs
Shaxs Tilshunoslikda keyingi yillarda olib 
borilayotgan tadqiqotlarda lisoniy 
hodisalar markazida  inson  turishi va 
har bir hodisa unga bog`liq holda 
yuzaga chiqishi e‘tirof etilgani holda 
so`zlovchi shaxs tushunchasi  «olam 
manzarasi» va «madaniy konsept» 
tushunchalari bilan ajralmas holda 
talqin qilinmoqda.      Tilshunoslikdagi  antroposentrik  nazariyada tilni 
o‘rganishga inson va uning faoliyatining kiritilishi 
tilshunoslik bilan bog‘liq sohalarning vujudga kelishi 
va rivojlanishiga zamin yaratdi. 
Psixolingvistika Sotsiolingvistika Pragmalingvistika  
Nutqiy muloqotda inson 
faktori muhim rol 
o`ynaydi va bu faktor 
muloqot faoliyatini 
rejalashtirish, uni 
voqelantirish, uning 
strategiyasini amalga 
oshirish kabi amallarini 
boshqaruvchi 
ko`rsatkichlardan 
biridir»  Tilshunos olim 
Sh.Safarov  nutqiy 
muloqotda inson omili 
muhim ekanligini 
ta‘kidlaydi:  
Bu davrda til 
sistemalarining 
amal qilish 
xususiyatlariga 
lisoniy 
imkoniyatlardan 
kishilarning nutqda 
amaliy foydalanish 
samaradorligiga 
e’tibor qaratila 
boshladi.Baxtiyor Mengliyev 
tilshunoslikning 
antroposentrik davri 
haqida shunday deydi:       Morfonologiya 
haqida
Morfo no logiya – fonologiya va 
morfologiya oralig idagi til ʻ
bosqichi bo lib, bu terminni 	
ʻ
birinchi marta rus - chex tilshunosi 
N. S. Trubetskoy taklif etgan.Morfonologiya  
-  	
(morfologiya va 
fonologiya) —    turli 
morfemalarning fonologik 
tuzilmasini va fonologik 
farqlanishlarning morfologik 
ma q sadda qo llanishini ilmiy 	
ʻ
tadqiq   etuvchi tilshunoslik 
bo limi. 
ʻ       A.A.Abduazizov quyidagilarni 
yozadi:    
Morfonologiya grammatikaga 
ham, fonologiyaga ham kirmaydi, 
  lekin ularning 
birligi  bo‘lgan	  fonema	 va	  morfe-
madan	
  foydalanadi.   Har  qanday	  o`zgarishni	  tovushlar,	  fonemalar	    yoki            
    fonemalar	
  komplekslarning	 
almashinuvlariga	
  kiritish	  mumkin.	 S h uning	  uchu n 
ha m  	
morfonologiyaning	  asosiy	 
o‘ rganish	
 ob y ekti	  sifatida	   almashinuvchi    tovushlar,   	 
fonemalar,  fonemalar  kompleksi  	
qaralishi	  lozim .
Tilshunoslikning	
  boshqa	     bo`limlarida	    o`rganilmay d ig an 
 	
quyidagi	    masalalar	 morfonologiyada	 o`rganilishi	             
   kerak:	
 
1.	
 So`z	 va	 bo`g`inning	 fonologik	    strukturasi.	                          
                                                               
2.So`z	
 va	 morfemaning	 ma`lum	 qurshovdagi	   shakll ari .
a) A gglyutinatsiya   jarayonidagi	
 almashinuvlar.	   
Singarmonizm.	
 
b)	
 kompozitsion	 so`z	 yasalishi	 jarayonida	 fonetik	 o`zgarish
- lari.	
 Aktsent-ritmik	    strukturaning	 o`zgarishi.	 
v)	
 reduplikatsiya	    jarayonidagi	 fonetik	      o`zgarishlar.	              
O`zak	
     qisqaruvi  Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R ., Boqiyeva G.H., Qurbonova M .M ., 
Yunusova Z.Q ., Abuzalova M .Q . Hozirgi o ‘zbek adabiy tili. 0 ‘quv 
qo‘llanma. — T., «Fan va texnologiya», 2009. — 416 b. 
2. Tilshunoslik nazariyasiga kirish: Oliy o‘quv yurtlarining fil. fak. talabalari 
uchun darslik — T.: “Sharq”, 2010. — 176 b. 
3. Нурмонов А., Мадвалиев А., Маҳкамов Н. Мустақиллик даврида ўзбек 
тилшунослиги тараққие^ти // Ўзбек тили ва адаби	е^ти журнали, - №3, 
2011. -Б. 5  
4. Hozirgi  o‘zbek  tili  (kirish,  fonetik  sath,  leksik-semantik  sath)  darslik. 
Baxtiyor Mengliyev – Toshkent: «Tafakkur bo‘stoni», 2018. – 200 b .
5. Nurmonov  Abdulhamid,  Struktur  tilshumoslik:  ildizlari  va  yo‘nalishlari.   –
Toshkent; Fan va ta’lim,2019. -160 b
6. Абдуазизов  А.  Узбек  тилининг фонологияси  ва  морфонологияси.—  Т.: 
Уқитувчи, 1992.— 136 б. 
7. Abduazizov,  Abduzuhur  Tilshunoslik  nazariyasiga  kirish:  Oliy  o‘quv 
yurtlarining fil. fak. talabalari uchun darslik — T.: “Sharq”, 2010. — 176 b.

Mavzu: Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida Reja: I . Kirish. Fomal,substansial va antroposentrik tilshunoslik haqida II.Asosiy qism: 1.Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya; 2. Morfonologiyaga oid tadqiqotlar; III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Formal substansial AntroposentrikStrukturaviy Tilshunoslikda yangicha qarashlar

Strukturaviy tilshunoslik 1. • Tilni aniq, ajralib turadigan struktur (tarkibiy) elementlar (lisoniy birliklar, ularning turkumlari va boshqalar)ga ega bo lgan belgilar tizimi tarzida ʻ tushunish va tilni qat iy (aniq fanlarga o xshatib) formal tavsiflashga ʼ ʻ intilish mazkur qarashlar va usullar asosini tashkil etadi. Struktura o z ʻ nomini til strukturasiga bo lgan alohida e tibori tufayli olgan. ʻ ʼ 2. • Til strukturasi (tuzilishi) esa, odatda, lisoniy tizimning muayyan sathlar doirasida iyerarxik (pog onali) bog lanishda joylashgan va tartibga solingan ʻ ʻ elementlari o rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi ʻ . 3. • Tilni struktur jihatdan tavsiflash aniq bir matndan umumlashgan invariant (o zgarmas) birliklar (morfemalar, fonemalar)ni ajratish va ularni aniq, ʻ nutqiy bo laklar bilan munosabatini qat iy qo llanish qoidalari asosida ʻ ʼ ʻ aniqlashga imkon beruvchi tahlilni talab qiladi

Struktura-tuzilish Strukturalizm lotincha-structura- tuzilish,qurilish ma’nosini anglatadiStruktural lingvistika- tilshunoslikning o‘z tekshirish predmetini til tizimidagi ichki aloqalar bilan chegaralovchi; Til va tafakkurning o‘zaro munosabatini ifodalovchi;Tilning jamiyat bilan aloqalari kabi masalalarni chetlab o‘tuvchi soha.(Azim Hojiyev.Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati)

STRUKTUR TILSHUNOSLIKNING POYDEVORI Tilshunoslik tarixida strukturalizm tasodifiy paydo bo'lgani yo'q. Strukturalizm XIX asrning 70-yillaridan boshlab hukm surgan yosh grammatikachilarning pozitivistik qarashlariga qarshi maydonga chiqa boshladi. Strukturaviy g oyalari ʻ asosida strukturaviy (formal) grammatika yuzaga keldi, mashina tarjimasi bilan bog liq ʻ masalalar kun tartibiga olib chiqildi va ma lum ʼ darajada o z yechimini ʻ topdi. Tilshunoslikda matematik tadqiqot usullarining keng qo llanishiga imkon ʻ tug ildi. ʻ