Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.099609375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Fomal, substansial va antroposentrik
tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu
sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida
Reja:

I . Kirish. Fomal,substansial va antroposentrik tilshunoslik
haqida
II.Asosiy qism:
1.Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda
morfonologiya;
2. Morfonologiyaga oid tadqiqotlar;
III. Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Formal
substansial
AntroposentrikStrukturaviy Tilshunoslikda
yangicha
qarashlar

Strukturaviy
tilshunoslik
1. •
Tilni aniq, ajralib turadigan struktur (tarkibiy) elementlar (lisoniy birliklar,
ularning turkumlari va boshqalar)ga ega bo lgan belgilar tizimi tarzida ʻ
tushunish va tilni qat iy (aniq fanlarga o xshatib) formal tavsiflashga
ʼ ʻ
intilish mazkur qarashlar va usullar asosini tashkil etadi. Struktura o z
ʻ
nomini til strukturasiga bo lgan alohida e tibori tufayli olgan.
ʻ ʼ
2. •
Til strukturasi (tuzilishi) esa, odatda, lisoniy tizimning muayyan sathlar
doirasida iyerarxik (pog onali) bog lanishda joylashgan va tartibga solingan
ʻ ʻ
elementlari o rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi
ʻ .
3. •
Tilni struktur jihatdan tavsiflash aniq bir matndan umumlashgan invariant
(o zgarmas) birliklar (morfemalar, fonemalar)ni ajratish va ularni aniq,
ʻ
nutqiy bo laklar bilan munosabatini qat iy qo llanish qoidalari asosida
ʻ ʼ ʻ
aniqlashga imkon beruvchi tahlilni talab qiladi

Struktura-tuzilish
Strukturalizm
lotincha-structura-
tuzilish,qurilish
ma’nosini anglatadiStruktural lingvistika-
tilshunoslikning o‘z
tekshirish predmetini til
tizimidagi ichki aloqalar
bilan chegaralovchi;
Til va tafakkurning o‘zaro
munosabatini ifodalovchi;Tilning jamiyat bilan
aloqalari kabi masalalarni
chetlab o‘tuvchi soha.(Azim
Hojiyev.Tilshunoslik
terminlarining izohli lug’ati)

STRUKTUR
TILSHUNOSLIKNING
POYDEVORI
Tilshunoslik tarixida
strukturalizm tasodifiy
paydo bo'lgani yo'q.
Strukturalizm XIX
asrning 70-yillaridan
boshlab hukm surgan
yosh
grammatikachilarning
pozitivistik qarashlariga
qarshi maydonga chiqa
boshladi. Strukturaviy g oyalari ʻ
asosida strukturaviy
(formal) grammatika
yuzaga keldi, mashina
tarjimasi bilan bog liq
ʻ
masalalar kun tartibiga
olib chiqildi va ma lum
ʼ
darajada o z yechimini
ʻ
topdi. Tilshunoslikda
matematik tadqiqot
usullarining keng
qo llanishiga imkon
ʻ
tug ildi.
ʻ

Formal tilshunoslik
Tilshunoslikda XIX asrning ikkinchi yarmi — XX asrning boshlarida formal
yo‘nalish ijtimoiy ehtiyoj natijasida shakllangan va o'z oldiga, asosan:
— ommaviy savodxonlikni ta’minlash;
— zamonaviy adabiy til me’yorlarini ishlab chiqish;
— adabiy til me’yorlarini ommalashtirish kabi masalalarni qo‘ygan edi.
(R.Sayfullayeva va boshq.Hozirgi o‘zbek adabiy tili)

XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab formal
yo‘nalish keng ommalashdi
•
shevalararo farqlarni
yo‘qotish, adabiy tilni
ommalashtirish, •
til va xalqning tarixiy
yozma yodgorliklarini
nashr etish va yoyish, •
ta’limni zamonaviy
usullarda yo‘lga
qo‘yish kabi amaliy
vazifalar turgan
paytda eng samarali
va eng qulay
Iingvistik tavsif va
ta’lim yoki mana shu
formal usuldir. •
Jamiyat oldida
ommaviy
savodxonlikni
ta’minlash,
Abdurauf
Fitrat Elbek,
Ayyub
G‘ulomovQayum
Ramazon

O‘zbek substansial tilshunosligi asoschilari
A.Fitrat, A .G‘ulomov; yetuk namoyondalari
F.Abdullayev, M.Asqarova, O.Azizov, A.Hojiyev,
S.Ibrohimov, F.Kamolov, M.Mirzayev, A.Muxtorov,
I.Rasulov, A.Rustamov, U.Tursunov, X.Xoliyorov,
R.Qo‘ng‘urov, Sh.Shoabdurahmonov, S.Usmonov
kabilar bo‘lgan o‘zbek formal tilshunosligining
bevosita davomchilaridir.

Formal grammatika
Gap qurilishida shakliy ifodaga ega
bo‘lgan munosabatlarnigina o‘rganuvchi
grammatika (A.Hojiyev.Tilshunoslik
terminlarining izohli lug‘ati)
Formal sintaksis bevosita kuzatishda
berilgan, nutqiy sintaktik hodisani
o‘rganadi.(R.Sayfullayeva va
boshqalar.Hozirgi o’zbek adabiy tili)
Formal sintaksis nutqiy parchani shu holida,
turli mohiyat zarralarining qorishmasi
sifatida o‘rganadi va uning qorishimligiga
e’tibor qaratmaydi.

LISONIY
SHAXS Kommunikativ
shaxs
Shaxs Tilshunoslikda keyingi yillarda olib
borilayotgan tadqiqotlarda lisoniy
hodisalar markazida inson turishi va
har bir hodisa unga bog`liq holda
yuzaga chiqishi e‘tirof etilgani holda
so`zlovchi shaxs tushunchasi «olam
manzarasi» va «madaniy konsept»
tushunchalari bilan ajralmas holda
talqin qilinmoqda.

Tilshunoslikdagi antroposentrik nazariyada tilni
o‘rganishga inson va uning faoliyatining kiritilishi
tilshunoslik bilan bog‘liq sohalarning vujudga kelishi
va rivojlanishiga zamin yaratdi.
Psixolingvistika Sotsiolingvistika Pragmalingvistika

Nutqiy muloqotda inson
faktori muhim rol
o`ynaydi va bu faktor
muloqot faoliyatini
rejalashtirish, uni
voqelantirish, uning
strategiyasini amalga
oshirish kabi amallarini
boshqaruvchi
ko`rsatkichlardan
biridir» Tilshunos olim
Sh.Safarov nutqiy
muloqotda inson omili
muhim ekanligini
ta‘kidlaydi:
Bu davrda til
sistemalarining
amal qilish
xususiyatlariga
lisoniy
imkoniyatlardan
kishilarning nutqda
amaliy foydalanish
samaradorligiga
e’tibor qaratila
boshladi.Baxtiyor Mengliyev
tilshunoslikning
antroposentrik davri
haqida shunday deydi:

Morfonologiya
haqida
Morfo no logiya – fonologiya va
morfologiya oralig idagi til ʻ
bosqichi bo lib, bu terminni
ʻ
birinchi marta rus - chex tilshunosi
N. S. Trubetskoy taklif etgan.Morfonologiya
-
(morfologiya va
fonologiya) — turli
morfemalarning fonologik
tuzilmasini va fonologik
farqlanishlarning morfologik
ma q sadda qo llanishini ilmiy
ʻ
tadqiq etuvchi tilshunoslik
bo limi.
ʻ

A.A.Abduazizov quyidagilarni
yozadi:
Morfonologiya grammatikaga
ham, fonologiyaga ham kirmaydi,
lekin ularning
birligi bo‘lgan fonema va morfe-
madan
foydalanadi.

Har qanday o`zgarishni tovushlar, fonemalar yoki
fonemalar
komplekslarning
almashinuvlariga
kiritish mumkin. S h uning uchu n
ha m
morfonologiyaning asosiy
o‘ rganish
ob y ekti sifatida almashinuvchi tovushlar,
fonemalar, fonemalar kompleksi
qaralishi lozim .
Tilshunoslikning
boshqa bo`limlarida o`rganilmay d ig an

quyidagi masalalar morfonologiyada o`rganilishi
kerak:

1.
So`z va bo`g`inning fonologik strukturasi.

2.So`z
va morfemaning ma`lum qurshovdagi shakll ari .
a) A gglyutinatsiya jarayonidagi
almashinuvlar.
Singarmonizm.

b)
kompozitsion so`z yasalishi jarayonida fonetik o`zgarish
- lari.
Aktsent-ritmik strukturaning o`zgarishi.
v)
reduplikatsiya jarayonidagi fonetik o`zgarishlar.
O`zak
qisqaruvi

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R ., Boqiyeva G.H., Qurbonova M .M .,
Yunusova Z.Q ., Abuzalova M .Q . Hozirgi o ‘zbek adabiy tili. 0 ‘quv
qo‘llanma. — T., «Fan va texnologiya», 2009. — 416 b.
2. Tilshunoslik nazariyasiga kirish: Oliy o‘quv yurtlarining fil. fak. talabalari
uchun darslik — T.: “Sharq”, 2010. — 176 b.
3. Нурмонов А., Мадвалиев А., Маҳкамов Н. Мустақиллик даврида ўзбек
тилшунослиги тараққие^ти // Ўзбек тили ва адаби е^ти журнали, - №3,
2011. -Б. 5
4. Hozirgi o‘zbek tili (kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath) darslik.
Baxtiyor Mengliyev – Toshkent: «Tafakkur bo‘stoni», 2018. – 200 b .
5. Nurmonov Abdulhamid, Struktur tilshumoslik: ildizlari va yo‘nalishlari. –
Toshkent; Fan va ta’lim,2019. -160 b
6. Абдуазизов А. Узбек тилининг фонологияси ва морфонологияси.— Т.:
Уқитувчи, 1992.— 136 б.
7. Abduazizov, Abduzuhur Tilshunoslik nazariyasiga kirish: Oliy o‘quv
yurtlarining fil. fak. talabalari uchun darslik — T.: “Sharq”, 2010. — 176 b.

Mavzu: Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya, unga oid tadqiqotlar va shu sohada amalga oshirilgan ishlar ko’lami haqida Reja: I . Kirish. Fomal,substansial va antroposentrik tilshunoslik haqida II.Asosiy qism: 1.Fomal, substansial va antroposentrik tilshunoslikda morfonologiya; 2. Morfonologiyaga oid tadqiqotlar; III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Formal substansial AntroposentrikStrukturaviy Tilshunoslikda yangicha qarashlar

Strukturaviy tilshunoslik 1. • Tilni aniq, ajralib turadigan struktur (tarkibiy) elementlar (lisoniy birliklar, ularning turkumlari va boshqalar)ga ega bo lgan belgilar tizimi tarzida ʻ tushunish va tilni qat iy (aniq fanlarga o xshatib) formal tavsiflashga ʼ ʻ intilish mazkur qarashlar va usullar asosini tashkil etadi. Struktura o z ʻ nomini til strukturasiga bo lgan alohida e tibori tufayli olgan. ʻ ʼ 2. • Til strukturasi (tuzilishi) esa, odatda, lisoniy tizimning muayyan sathlar doirasida iyerarxik (pog onali) bog lanishda joylashgan va tartibga solingan ʻ ʻ elementlari o rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi ʻ . 3. • Tilni struktur jihatdan tavsiflash aniq bir matndan umumlashgan invariant (o zgarmas) birliklar (morfemalar, fonemalar)ni ajratish va ularni aniq, ʻ nutqiy bo laklar bilan munosabatini qat iy qo llanish qoidalari asosida ʻ ʼ ʻ aniqlashga imkon beruvchi tahlilni talab qiladi

Struktura-tuzilish Strukturalizm lotincha-structura- tuzilish,qurilish ma’nosini anglatadiStruktural lingvistika- tilshunoslikning o‘z tekshirish predmetini til tizimidagi ichki aloqalar bilan chegaralovchi; Til va tafakkurning o‘zaro munosabatini ifodalovchi;Tilning jamiyat bilan aloqalari kabi masalalarni chetlab o‘tuvchi soha.(Azim Hojiyev.Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati)

STRUKTUR TILSHUNOSLIKNING POYDEVORI Tilshunoslik tarixida strukturalizm tasodifiy paydo bo'lgani yo'q. Strukturalizm XIX asrning 70-yillaridan boshlab hukm surgan yosh grammatikachilarning pozitivistik qarashlariga qarshi maydonga chiqa boshladi. Strukturaviy g oyalari ʻ asosida strukturaviy (formal) grammatika yuzaga keldi, mashina tarjimasi bilan bog liq ʻ masalalar kun tartibiga olib chiqildi va ma lum ʼ darajada o z yechimini ʻ topdi. Tilshunoslikda matematik tadqiqot usullarining keng qo llanishiga imkon ʻ tug ildi. ʻ

O'xshashlar

Fomal,substansial va antroposentrik tilshunoslikda sintaksisga oid tadqiqotlar tahlili haqida

Madaniy meros obyektlarini saqlash va ta’mirlash borasida amalga oshiriladigan ishlar

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

Rivoyat janri.To‘maris, Shiroq va shu kabilarning vatanparvarlik tuyg‘ulari

Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi davlat milliy kutubxonasi va unga oid muhim ma’lumotlar