logo

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3116.5 KB
1LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ 
VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAV SIFI 2KIRISH .
I  BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA
1.1 Nomina t siya nazariyasi
1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar
1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi
1.4 Ya ngi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar
II  BOB .  METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI
2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati
2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin
2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar
III  BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI
3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya
3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi
3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin
3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi
  UMUMIY XULOSA
  FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
  ELEKTRON MANBALAR Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan 
natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis 
chop qilingan 
Dissertasiyaning umumiy hajmi  71 
sahifani tashkil et adiMAGISTRLIK DISERTATSIYANING  DOLZARBLIGI
TADQIQOT NATIJALARINING 
E’LON QILINGANLIGI  VA 
HAJMI
3Jahon  tilshunosligida  metaforologiya  fanlararo  aloqadorlikda 
o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson 
metaforogen  faoliyati  turadi.  Metaforaning  antroposentrik  tabiati 
metafora  va  u  hosil  qilgan  nominativlarni  turli  yo‘nalishlarda 
tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda 
metaforologiyaning  asosiy:  falsafiy,  mantiqiy,  psixologik,  lingvistik 
turlarini  ajratish  takliflari  o‘rtaga  tashlanmoqda.  Metaforaning  aniq 
tasnifini  esa  barcha  fanlarning  tadqiq  natijalariga  tayangan  holda, 
antroposentrizm  ilmiy  paradigmasi  kesimida  aniqlash  mumkin 
bo‘ladi. 
Dunyo  tilshunosligi  hamda  antik  davr  metaforologiyasida 
metafora  ko‘ringaniga  nisbatan  o‘ta  murakkab  tadqiq  obyekti 
sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri 
antroposentrik  lingvistikasida  amalga  oshirilgan  tadqiqotlar 
metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur 
quroli  ekanini  tasdiqlarkan,  uning  alohida  lug‘aviy  birliklarda 
namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda 
lisonning  makrotizimlariga  daxl  qiluvchi  tafakkurning 
lingvomantiqiy  hodisasi  ekanini  isbotladi.  Undagi  nominativ 
funksiyani  antroposentrik  yondashuv  tamoyillari  asosida  tekshirish 
muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q.    4. MUAMMONING O'RGANILGANLIK DARAJASI 
5Tadqiqot olib borgan olimlar
Vatanimiz va xorijiy mamlakat olimlaridan Shuningdek: 
Mavzuning umumiy 
metodologik asosini antik 
davrdan bugunga qadar 
o‘rganilib kelayotgan  olimlar:   O ‘zbek lisoniy tizimida hosila 
nominativlarni tashkil etuvchi 
alohida birliklar formal 
tilshunoslik doirasida 
tekshirilgan, tegishli mavzu 
doirasida nazariy asos vazifasini 
o‘tovchi fundamental tadqiqotlar 
mavjud. Jumladan: 
•
frazeologik sathda 
(Sh.Rahmatullayev, 
A.Mamatov), 
•
paremiologik sathda (P.Bakirov, 
B.Jo‘rayeva), 
•
evfemik sathda 
(A.Omonturdiyev),
•
ikkilamchi nominatsiya, 
•
xususan, perifrazalar 
(R.Normurodov) 
borasidagi tadqiqotlar 
mundarijasida metaforik hosila 
nomlar masalasi ilmiy 
sharhlangan
S.A.Karimov B.R.Jo’rayeva  Metaforalarning 
nominativ funksiyasiga doir  
ilmiy izlanishlar bilan:
  
S.A.Karimov A.P.Chudinov     TADQIQOT METODLARI
▰ Mavzu bo‘yicha berilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish va bildirilgan  
fikrlarni umumlashtirish;   
▰ Kuzatuv, qiyoslash, interpretasiya, tavsiflash ;  
▰ F alsafiy-gnoseologik, lingvokulturologik, kognitiv  tahlil;  
▰ S ubstansial, diskursiv tahlil .
6              TADQIQOTNING VAZIFASI
▰ J ahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish;
▰ jahon tilshunosligida metaforik nominatsiya nazariyasining tadqiqini o‘rganish;
▰   Ingliz va  o‘zbek   tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan 
tadqiqotlarni tanqidiy ko‘rib chiqish;
▰ fanda kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir ilmiy 
qarashlarga munosabat bildirish;
▰ nominativ nazariya doirasida jahon ilm-fanida metaforik nom-terminlarni hosil 
qilish usulining   ingliz va  o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash .
7 TADQIQOTNING ILMIY YANGILIGI
▰ Ingliz va  o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan 
tadqiqotlar tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik 
paradigma tamoyillari asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi;
▰ kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir munosabat 
bildirildi;
▰ metaforaning ilmiy bilishning usuli ekani aniqlandi hamda uning ilmiy atama va 
terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi;
▰ metaforalarni tilning milliy korpusida berishning muammolari tanqidiy ko‘rib 
chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi .
8     TADQIQOT NATIJALARINING  NAZARIY  
VA AMALIY AHAMIYATI
▰ M etaforaning yuzaga chiqish mexanizmiga doir nazariy qarashlar, umuman, 
metaforik  tafakkurni  harakatlantiruvchi  kognitiv  qonuniyatlar,  metafora 
tashuvchi  bilimlarni  qabul  qilish,  qayta  ishlash,  saqlash  va  uzatish 
(reprezentasiya)  funksiyalarini  tahlildan  o‘tkazish  orqali  olingan  ilmiy 
xulosalar  tilning  turli  sohalari  uchun  muhim  ilmiy-nazariy  ma’lumotlar 
berishi,  shuningdek,  psixolingvistika,  kognitiv  tilshunoslik,  korpus 
lingvistikasi,  umumiy  tilshunoslik  kabi  fanlar  bo‘yicha  yaratiladigan  darslik 
va o‘quv qo‘llanmalarining mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan;
▰ metaforalarning  lingvokognitiv  sathdagi  konseptual  xususiyati  tushuntirib 
berilgan .
9 10Kirish  qismida  mavzuning  dolzarbligi  asoslangan,  tadqiqotning 
maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti tavsiflangan, respublika 
fan  va  texnologiyalari  rivojlanishining  ustuvor  yo’nalishlariga 
mosligi  ko’rsatilgan,  ilmiy  yangiligi  va  amaliy  natijalari  bayon 
qilingan,  olingan  natijalarning  ilmiy  va  amaliy  ahamiyati  ochib 
berilgan,  natijalarni  amaliyotga  joriy  qilish,  nashr  etilgan  ishlar  va 
dissertasiya tuzilishi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan. 11I   BОB.  METAFORA VA NOM MASALASI
           ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA  
Magistrlik  d issertasiyaning  “Metafora  va  nom  masalasi  ilmiy 
tadqiq  obyekti  sifatida”  deb  nomlangan  birinchi  bobida 
nomina t siya  nazariyasi,  Antik  davr  metaforologiyasida  metafora 
va  ism  (nom)ga  doir  bahslar,  metaforik  nominasiyaning 
o’rganilish  tarixi,  j ahon  metaforologiyasida  nomina t siya 
nazariyasi,  y angi  davr  metaforologiyasida  metaforaning 
nominativ  xususiyatlariga  doir  tadqiqotlar  muhokamasi 
borasidagi masalalarni jamlaydi N А ZARIYALAR
▰ Nomina t siya  nazariyasi  va  umuman,  onomasiologiyaga  yondashuv  antik  davrlarda  Platon, 
Aristotel,  Diogen  Vavilonskiy,  Varron  tomonidan  amalga  oshirilgan  deb  hisoblanadi. 
Tilshunoslikda  nom(nominasiya)  masalasi  uzoq  tarixga  ega  bo’lib,  ism  obyektni  shartli 
belgilash,  belgilanayotgan  predmetga  nisbatan  munosabat  qoidalari  yoki  inson  xarakteri  va 
hatti-harakatlarini tushuntirish, anglatish vositasi bo’lgan. 
▰ Ism,  nomina t siya  to’g’risida  Aflotun  qarashlari  ham  salmoqqa  ega  bo’lgan.  U  bundayin 
yondashuvni  to’g’ri  deb  topadi  va  har  bir  buyumga  mos  keluvchi  nomda  obrazlik  mavjud 
deb  biladi.  Ushbu  ideal  obraz  o’zida  shakl  hosil  qiluvchi  tamoyilni  aks  ettiradi.  Aflotunga 
ko’ra, ism – buyumning ideal tasavvuri hamda taqlid qilishdan iborat ikkita o’zaro o’xshash 
bo’lmagan jarayonning hosilasidir.
12 N А ZARIYALAR
▰ Antik  falsafa  so’z  (ism)ning  semantik  aspektini  mantiq  va  ontologiyaga  mansub  deb 
biladi,  so’zning  faqat  fonetik  tomonigina  uning  tomonidan  nutqiy  hodisa  deb  olinadi. 
Aristotel  ham,  ushbu  an’anaga  muvofiq,  ism  (so’z)ni  poetik  va  ritorik  turlarga  bo’ladi. 
Nutqiy faoliyat (so’zlarni tanlash, ularning joylashuvi, birgalikdagi uyg’unligi) ritorika 
va  she’riyatda  mumkin  bo’lgan  va  zaruriy  mantiqqa  bo’ysunadi.  Boshqacha  aytganda, 
ushbu faoliyat intellektuallashadi. 
▰ XX asrga kelib nomina t siyaning ikkilamchi, hodisaviy, jumlaga oid, anaforik, bilvosita 
turlariga  alohida  e’tibor  qaratildi.  Bu  davrga  kelib  nominativ  birliklar  qatoriga  nafaqat 
leksemalar,  balki  gapga  teng  jumlalar,  turli  okkazional  vositalar  kiritildi.  Bu  borada 
N.D. Arutyunova, V.G. Gak, Ye.S. Kubryakova, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov, 
Yu.S. Stepanov, V.N. Teliya, A.A. Ufimsevalarning xizmati katta bo’ldi
13 N А ZARIYALAR
▰ Kognitiv  tilshunoslik  ham  metaforik  nominasiya  nazariyasiga  befarq  emas  (J.  Lakoff,  R. 
Langakr,  N.  Xomskiy,  L.  Telmi,  U.  Kroft,  L.G.  Luzina,  V.A.  Maslova,  Yu.G.  Pankras, 
V.Z.  Demyankov,  Ye.S.  Kubryakova).  Kognitivistlar  bu  borada  nominasiyani  til 
formalarining  ularning  kognitiv  muqobillariga  nisbati  yoki  voqyelikning  obyektiv  tarzda 
idrok etilishi bilan bog’liq jarayon va shu jarayonning natijasi sifatida tushuntiradilar. 
▰ Fanda  hosila  nomina t siya  “ikkilamchi  signifika t siya”  (Ye.A.  Zemskaya),  “semantik 
deriva t siya”  (D.N.  Shmelev),  “semantik  innova t siya”  (V.N.  Zabotkina)  degan  terminlar 
ostida  ham  o’rganiladi.  Hosila  nomina t siya  muayyan  tilda  har  bir  g’oyani  unga  tegishli 
bo ’ lgan  nom  bilan  atash  imkonining  chegaralanganligi  sababidan  yuzaga  chiqadi. 
Vaholanki, insoniy jamiyatning bilish va kommunikativ faoliyatining dinamik taraqqiyoti 
yangi  realiyalar,  moddiy  va  ma’naviy  madaniyat  predmetlarining  vujudga  kelishi  til 
oldidagi  asosiy  vazifalardan  biri  bo’lgan  inson  faoliyati  sohalarini  yangi  nomlar  bilan 
ta’minlash  masalasini belgilaydi
14 FANDA NOMINA T SIYANING TO’RT TURI 
AJRATILADI
15H osil bo’lishiga ko’ra  normal  yoxud  tabiiy 
nomina t siyalar M utasiyalar  – metafora, metonimiya ta’sirida 
yuzaga kelgan nomina t siyalar
O ngli ravishda (lug’at tarkibiga kiritish 
maqsadiga yo’naltirilgan nutq) vujudga 
kelgan  sun’iy nomina t siyalar P atologik nomina t siya , lisoniy mezonlardan 
og’ishish, ekstralingvistik faktorlar evaziga 
hosil bo’lgan nomina t siyalar . Biroq  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  avvalidagi  texnokratik  jamiyatning  yuzaga  kelish  jarayoni,  kognitiv 
fanlarning rivoji, Amerika  lingvistik maktablari va yo’nalishlarining kuchli ta’siri  ostida metaforani 
yangicha  nigoh  bilan  jiddiy  va  chuqur  tekshirish  zaruratini  yuzaga  chiqardi.  Metaforologiyaning 
aynan shu davrda gullab-yashnaganligini asosiy ikki omil bilan tushuntirish mumkin :
▰ Birinchi  sabab  -  Mantiqan  tushunarsiz  mohiyatlarni  oson  yetkazish  va  bu  mohiyatlarga  nom  berishda 
sermahsul  qurol,  biroq  na  mantiq  va  na  lisoniy  kategoriyalar  bilan  izohlash  mumkin  bo’lmagan  metafora 
fenomenini  tushuntirib  berishda  tilshunoslik  va  adabiyot  ojiz  edi.  Q olaversa,  tildagi  milliy-mental  tabiat, 
ruhiyat,  madaniyatga  bevosita  dahldor  ramz,  belgi,  axborot,  shakl  va  mazmun,  ma’no  va  tushuncha  singari 
hodisalarga  
taalluqli  belgilarning  o’ziga  xos  indikatori,  fanlararo  ko’lamlarni  qurshagan  metaforik  nomlarning 
mexanizmini  anglash  masalasi  aniq  va  tabiiy  fanlarning  ko’zga  ko’ringan  vakillarini  bezovta  qila  boshladi. 
Holbuki,  ilmiy  terminologiyaning  aniqlik,  leksik-semantik  chegaralanganlik,  bir  ma’nolilik  kabi  mezonlariga 
mutlaqo  javob  bera  olmaydigan  metaforaning  shu  terminlar  doirasidagi  mo’jizakor  ishtiroki,  oxir-oqibat 
ma’noning  torayishi,  til  sathlari,  lisoniy  shaxs,  olamning  modeli,  emo t sional  aspekt   singari  nomina tsiyalarni  
aniq ifoda etuvchi terminlarning ijod qilinishiga olib keldi.
▰ Ikkinchi  sabab  -  Gustav  Bergman  tomonidan  taklif  etilgan  va  Richard  Rorti  qarashlarida  tasdig’ini  topgan 
“lingvistik  burilish”  termini  bilan  bog’liq  izlanishlar  tufayli  til,  uning  ichki  va  tashqi  xususiyatlariga  fanlararo 
ko’lamdagi qiziqishlar kuchaydi. 
 
16 17II BОB.  METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK 
YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI 
“ Metaforalarni  antroposentrik  yo’nalishda  tekshirish  zarurati” 
deb  nomlangan  ikkinchi  bobda   ingliz  va   o’zbek  tilshunosligida 
metaforani  antroposentrik  talqinda  tushuntirish  zarurati  va 
metaforalar  tasnifida  antroposentrik  talqin,  kognitiv  va  konseptual 
metafora  tasnifiga  doir  yondashuvlarda  ixtiloflar  singari  masalalar 
muhokama etiladi.  N А ZARIYALAR
▰ O’zbek  tilida  metaforalarni  o’rganishning  tarixi  asosan  Sharq  mumtoz  adabiyoti  va  falsafa 
maktablariga taqaladi (Ibn Xaldun, Umar Rodiyoniy, Rashididdin Vatvot, Qays Roziy, Atoulloh 
Husayniy,  Shayx  ibn  Xudoydod  Taroziy,  keyinchalik  Fitrat).  Tilshunos  O.Ya.  Karimov 
keltirilgan  dalillarni  davr  nuqtayi  nazaridan  tahlil  qila  turib,  metafora  borasidagi  qarashlarning 
asrdan-asrga taraqqiy eta borganini qayd etadi.
▰ Rus  tilshunosligida  metaforalarni  semasiologiyadan  farqli,  uslubiyat  doirasida  o’rganish,  bu 
hodisani, o’z navbatida, frazeologik birliklardan ayro holda tushuntirishga intilishlar bor bo’lib , 
r us  tili  frazeologiyasi  tabiatini  semantik  belgilaridagi  milliy  aloqadorlik  orqali  sharhlashga 
harakat  qilgan  V.Vinogradovning  ta’limoti  o’zbek  frazeologiyasining  keyingi  istiqbolida 
deyarli asos nazariya vazifasini o’tadi. 
18 N А ZARIYALAR
▰ XX  asrning  70-80  yillari  o’zbek  tilshunosligida  tilning  ifoda  vositalarini  tekshirish  doirasida 
metaforaga  ham  nisbatan  teran,  antik  davr  qarashlaridan  yiroq  bo’lmagan  tavsiflar  berildi 
(M.Mukarramov,    S.A.Karimov   va  b.)  Tahlillarimiz  XX  ikkinchi  yarmi  va  XIX  asr  dastlabki 
o’n  yilliklari  o’zbek  tilshunosligida  metaforik  jarayonlarning  asosiy  3  (an’anaviy,  sistem-
struktur  va  antroposentrik)  yo’nalishda  hamda  8  ta  aspektda  o’rganilganini  ko’rsatdi.  Bular: 
semasiologik;  leksikologik;  stilistik  (xususan,  lingvopoetik  aspektda),  sistem  -struktur, 
antroposentrik  yo’nalishda  (xususan,  kognitiv,  lingvokulturologik,  pragmatik   yondashuv 
asosida), leksikografik aspektda
19 N А ZARIYALAR
▰ XX  asrning  80-yillari  AQSh  tilshunoslik  maktabi  va  kognitivizmdagi  “portlash”  rus 
tilshunosligiga  o’z  ta’sirini  o’tkaza  boshlagach  (shunda  ham  bir  necha  o’n  yilliklardan  so’ng), 
o’zbek tilshunosligida ham tafakkurning ushbu fenomen mo’jizasiga e’tibor qayta jonlandi, uni 
noan’anaviy yo’nalishlarda tekshirishga ishtiyoq kuchaydi. 
▰ O’zbek  leksikologiyasi,  semasiologiyasining  yirik  va  ko’zga  ko’ringan  atoqli  namoyandasi, 
professor  M.Mirtojiyevning  bu  boradagi  xizmatlari  beqiyos.  Xususan,  nominativ  va  hosila 
ma’nolar,  figural  ma’nolarni  ajratish,  leksik  ma’no  asosidagi  referentlararo  aloqadorlikning 
namoyon  bo’lishi  singari  nozik  jihatlar  M.Mirtojiyev  tomonidan  yuksak  sinchkovlik  bilan, 
mavjud nazariy qarashlar misolida yuqori tanqidiy ruhda sharhlangan. 
20 N А ZARIYALAR
▰ Antroposentrik  g’oyalarni  o’zbek  tilshunosligiga  ilmiy  jihatdan  tom  ma’noda  to’g’ri, 
mohiyatini  teran  anglatgan  holda  olib  kirgan  tilshunos  olima  D.S.Xudayberganovaning 
metaforadagi  antroposentrik  tabiatga  tegishli  ilmiy  qarashlari  hyech  bir  e’tirozsiz  qabul 
qilinadi.  Jumladan,  olimaning  kognitiv  metaforani  bilish,  tushunchani  kategoriyalashtirish, 
konseptuallashtirish,  baholash  va  olamni  tushuntirishning  samarali  usullaridan  biri  sifatida 
baholab,  uni  shaxs  kognitiv  faoliyatiga  tegishli,  bir  tushuncha  yoki  hukm  haqidagi  bilim 
tuzilmalari  asosida  ikkinchi  tushuncha  yoki  hukmni  konseptuallashtirish  hodisasi  sifatida 
ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy metaforologiyaning g’oyalariga hamohangdir. 
▰ Mazkur  bobda,  shuningdek,  M.N.Kojina,  P.  Nyumark,  V.P.  Moskvin,  N.D.Arutyunova, 
M.A.Jurinskaya,  T.G.  Skrebsova  singari  tilshunoslarning  metafora  borasidagi  tasniflari  o’zbek 
tili  materiallari  asosida  tushuntirildi  hamda  kognitiv  metafora,  konseptual  metafora, 
antroposentrik metafora terminlariga sharh berildi.
21 ▰
derivat semantik 
tarkibidagi “tashqi 
belgi” - implisit yoxud 
eksplisit semalarining 
arxisema bilan 
almashinuvi va 
fo a llashuvi; ▰
“ ichki belgi”ni 
bildiruvchi bir yoki 
bir necha 
semalarning 
arxisema bilan 
almashinuvi va 
faollashuvi; ▰
“ tegishlilik”ni 
anglatuvchi 
fuksional sema 
hosila ma’nosining 
arxisema bilan 
almashinuvi va 
faollashuvi
22ANTROPOSENTRIK METAFORANING SEMANTIK GENEZISI 
SEMANTIK TO’PLAMNING 4 XIL USULDAGI 
TRANSPOZISI T YASINI NAMOYISH ETADI :
▰
arxisemaning 
almashinuvi va yadroviy 
(markaziy) semaning 
yashirin periferiya 
semasiga yoxud 
periferiya semasining 
(denotat, konnotat) 
yadroviy semaga o’tishi. 23Metaforaning ifoda va mazmun ko ’ lamida  antroposentrik talqinUMUMIY HOLDA METAFORANI ANTROPOSENTRIK 
TUSHUNISH UNING NEGIZIDA QAMRALGAN QUYIDAGI 
MOHIYATLARNI TERAN ANGLASH IMKONINI BERADI N А ZARIYALAR
▰ Bugungi  kunda  metaforalarni  asosiy  ikkita:  kodlash  lingvometaforologiyasi  (neyrolingvistika,  ontolingvistika, 
kognitivistika,  nutqiy  aktlar,  pragmatika,  semiotika  yo’nalishidagi  tadqiqotlar)  va  dekodlash 
lingvometaforologiyasi (lingvostilistika, matn lingvopoetikasi, interpretasion lingvistika, zamonaviy germenevtika, 
leksikografiya,  lingvokulturologiya,  sosiolingvistika  singari  yo’nalishdagi  tadqiqotlar)  yo’nalishida  tekshirishga 
urg’u berilmoqda. 
▰ Umumiy  holda  esa,  metaforaning  xossalari  fanlararo  kesimda  quyidagi  tadqiq  obyektini  tashkil  qiladi:  1) 
metaforaning  tabiati  va  mohiyati  –  essen t ial  yo’nalish  (falsafiy  va  mantiqiy  metaforologiya,  kognitiv  fanlar) ;  2) 
atributiv  xususiyatlari  (lingvistika,  kognitiv  fanlar,  germenevtika) ;  3)kauzal  xususiyatlari  (til  tarixi,  madaniyat 
tarixi, etologiya tarixi) ;  4) strukturaviy jihatlari (kognitiv fanlar va interpretasion semantika) ;  5) vazifaviy xossalari 
(germenevtika va nutqiy kommunikasiya nazariyasi) .
▰ “ Kognitiv  metafora”  hamda  “konseptual  metafora”  terminlari  J.Lakoffning  kognitiv  paradigma  borasidagi 
qarashlari negizida XX asrning 80-yillaridan boshlab keng ilmiy iste’molga kirdi. 
▰ J.Lakoff  konseptual  va  kognitiv  metafora  turlarini  farqlashda  ularning  bosh  miya  faoliyatidagi  neyron  yoxud 
konseptual  sathga  talluqli  («a  reality  at  either  the  neural  or  conceptual  level»)  xususiyatini  namoyon  etuvchi 
belgilariga tayanadi
24 25Metafora 
turi Belgilari  Xususiyati
Lokusi
Konseptual 
metafora manba va nishon 
konseptual sohalari 
o’rtasidagi mental 
proyeksiyalarni namoyon 
etadi  inson tafakkurining 
tushunchalar, 
mulohaza va 
xulosalash bilan 
kechuvchi jarayonini 
ifoda etadi aqliy faoliyat,
tafakkurdagi 
tushunchaviy 
jarayon
Kognitiv 
metafora neyrofiziologik faollikning 
neyronlar faollashuvi 
darajasidagi jarayonlar 
bilan bog’liq mexanizm 
sifatida talqin etiladi bosh miyaning 
neyrofiziologik 
substratini ifoda 
etadi, yangi 
ma’nolarni kashf 
etadi bosh miyaning 
neyrofiziologik 
substratiKONSEPTUAL VA KOGNITIV METAFORANING O ’ ZARO FARQLI 
JIHATLARI (J.LAKOFF, AQSH HAMDA RUS TILSHUNOSLARINING 
QARASHLARI BO ’ YICHA) III BОB.  METAFORA – KOGNITIV AXBOROT 
TARAQQIYOTINING MAHSULI 
26T adqiqotning  “ Metafora -kognitiv  axborot  taraqqiyotining  mahsuli ”  deb 
nomlangan  uchinchi  bobi  metaforaning  kognitiv  axborot  taraqqiyotining  mahsuli 
sifatidagi  sharhi,  birlamchi  va  hosila  nominasiya,  fanda  nominativ  zanjir  
tushunchasi,  nominasiyaning  approksimasion  turida  metaforaning  o’rni,  o’zbek 
tilida  metaforaning  nominativ  funksiyasi,  o’zbek  siyosiy-ijtimoiy,  publisistik 
diskursida metaforalar, metaforik modellar va nomina t siyalar,  metafora va ezoterik 
talqinli nomina t siyalar borasida bahs yuritiladi. N А ZARIYALAR
▰ N.D.Arutyunova  “Metafora  narsaning  o‘zi”  va  “Metaforani  sinchkovlik  bilan  tanlash,  uni  to‘g‘ri  tanlash 
haqidagi  bahs-munozara  predmetning  asl  mohiyati  to‘g‘risidagi  bahsdir”  deydi.  F.Ankersmit  o‘zining 
“Hisoblash  mantig‘i”  nomli  asarida  voqelikni  tasvirlashda  metaforadan  foydalanish  haqiqatni  ifodalashning 
eng kuchli usuli ekanligini ta’kidlab, bayon bayonini metaforik bayon bilan tenglashtiradi
▰ S.  D.  Kasnelson  leksik  ma’nolar  orqali  beriladigan  bilimlar  lingvistik  bilim  ekanligini  va  uni  olam  haqidagi 
bilimlar  bilan  aralashtirib  yubormaslik  kerakligini  ta’kidlaydi.  Chunki  olam  haqidagi  bilim  doirasi  har  bir 
shaxsning  dunyoqarashi,  qiziqish  va  qiziqish  doirasi,  bilim  darajasi  bilan  belgilanadi .  Demak,  semantikada 
har bir leksik ma’noni shu bilimning minimal darajasi deb h isoblash to‘g‘ri bo‘ladi.
▰ V.V.Gak  ta’biriga  ko‘ra,  odamlarning  tildan  qay  taxlit  foydalanishlarini,  so‘zlovchilarining  lisoniy  ichki 
sezgilarini bilish, lisonning faoliyatiga baho berish uchun bevosita tilning in’ikos jarayonini tekshirish lozim. 
Holbuki, bunda “til – tafakkur – ekstralingvistik vaziyat” semantik uchburchagi asosida ish ko‘rish maqsadga 
muvofiq
27 N А ZARIYALAR
▰ Approksimasiya  (lot.  approximare  –  «yaqinlashmoq»)  matematika  fanining  ta’sirida  yaqin  yillarda 
kashf  etilgan  lingvistik  tushuncha  hisoblanadi.  Tilshunoslikdagi  noaniqlik  (aniqlik/noaniqlik) 
kategoriyasiga aloqador mazkur termin o‘zaro yaqin semantik lokusga aloqador terminologik lakunani 
to‘ldirish maqsadida fanga kiritilgan. 
▰ Approksimasion  nominatsiya  yuqorida  tilga  olingan  til  hosilasidan  tashqari,  voqelikning  o‘ziga  xos 
tasviri  va  tasavvuri  ham  uning  kuchayishiga  hissa  qo‘shadigan  harakatlar  orqali  hosil  bo‘ladi.  Bunda 
umumiy  o`xshashlik  (metafora),  butun/qism  (sinekdoxa),  umumiy  bog`lanish  (metonimiya)ni  aks 
ettiruvchi  talqinga  havola  kuchayadi.  Demak,  izohlashda  (tushuntirish,  tavsiflash,  sharhlash)  joy 
o‘zgartirishlarning  ishtiroki  noaniqlik  darajasiga  qarab  ortadi.  Bunday  holda:  a)  tegishli  vaziyat  bilan 
bog'liq  tajriba  va  ko‘nikmalarning  zarari  /  yo‘qligi,  b)  ushbu  vaziyat  bilan  bevosita  bog'liq  bo‘lgan 
nutq  ishtirokchilarining  tegishli  bilimlarining  etishmasligi  /  mavjud  emasligi  tomoshabinlarning 
ishtirok etishiga to‘sqinlik qiladi. yuqori darajadagi taxminiy nominatsiya kafolatlangan. 
28 O‘ZBEK  ADABIYO TLARIDA 
QUYIDAGIDEK KELTIRILADI:
▰ Seni  ilk marta  uchratganimda, aytdim-k i ,  ichimda yuz bergan...  to‘fonmi,  ofatmi...  nima uchun  qiyosi 
yo‘q  mana  shunday nurli tuyg‘uni  ofatga o‘xshatishim kerak?!  (H.Do‘stmuhammad, Hijronim mingdir 
mening).  –  inson  kechinmalari  tafsiloti  (ichki  omil:  metaforik  nominatsiya  mavjud.  Ko‘chimni  qiyosi 
yo‘q  o‘lchov  belgisi  yuzaga  chiqarib,  shunday  aniqlovchisi  botindagi  tuyg‘uning  kuchiga  doir  to‘fon, 
ofat, nurli tuyg‘u  metaforalari orqali noaniqlikni aniqlik sari yaqinlashtirmoqda). 
▰ Qizning soch tolalari Tirkashning yuziga tegib turar,  allanechuk  notanish , ammo  totli his  anqir, uning 
butun vujudi tarang tortilib, oyoqlari titrar, qizning yelkalari ham bilinar-bilinmas silkinayotganini his 
qilib  turardi.  (O‘.Hoshimov,  Muhabbat)  –  inson  kechinmalari  tafsiloti  (ichki  omil:  metaforik 
nominatsiya mavjud ( notanish, totli his )).  
29 INGLIZ ADABIYO TLARIDA 
QUYIDAGIDEK KELTIRILADI:
▰ Why,  I  know  things,  good  and  bad,  big  and  little,  about  men  and  women  and  life  that  sometimes  I 
almost doubt  myself that they're true. But I know them. (London 1916:11)
▰ He  rode  through  what  was  almost  a  village,  save  that  there  were  neither  shops  nor  hotels.  (London 
1916:9)
From  these  examples  it  becomes  clear  that  the  meaning  of  the  approximator  “almost”  in  both  cases  is  the 
same-“not  quite”,  while  the  position  of  the  adverbs  is  different.  “Almost”  is  used  with  adjectives,  time 
expressions and periods of time or quantities of things but before pronouns like any, anybody, anything, etc.
▰ On  the  right  is  the  garden  of  Madame  Olivier's  villa,  on  the  left  the  garden  of  another  villa  –  and  from 
that garden, mark you, the tree fell – so nearly on us. (Christie 1927:95)
Our  analysis  shows  that  “almost”  is  used  much  more  frequently  than  “nearly”  and  is  therefore  likely  to  be  less 
specialized than the latter; “nearly” is used to indicate that something is not quite the case, or not completely 
the case. They are both used to express ideas connected with progress, measurement or counting.
30 31Demak,  aproxsimatsiya,  asosan,  badiiy  nutq  uchun  qo‘llaniladi  va 
muallifning  individual  nutqi  va  shunga  mos  ravishda  dunyoni  idrok 
etish  xususiyatlarini  ko‘rsatadi.  Aniqlik/noaniqlik  kategoriyasiga 
asoslanib,  u  o‘quvchiga  o‘z  qarashlari,  fikrlari  va  mulohazalarini 
yetkazishda  qo‘llaniladigan  asosiy  belgilarga  ishora  qiladi  va 
muallifning  kontseptual  dunyosining  qismlarini  ifodalaydi.    Matn  va 
dunyo  o rtasidagi  til  shaxsining  o ziga  xos  xususiyatini  ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ
Shunga  qaramay,  alohida  tanlab  olingan  yaqinlashuvchilar  vaziyatga 
ko‘ra  lug‘atda  mavjud  bo‘lmagan  leksik-semantik  bo‘shliqni  ma’lum 
darajada  metafora  orqali  to‘ldirishga  muvaffaq  bo‘ladilar, 
yaqinlashtiruvchilarni  keltirib  chiqargan  analitiklar  esa  ma’lum 
noaniqliklarni oydinlashtirishga xizmat qiladi .  UMUMIY XULOSA
Mumtoz  ritorika  metaforani  me’yordan  chetlashish  –  predmet  nomining  boshqa  predmetga  ko’chishi  tarzida 
izohlaydi  va  ko’chimning  vazifasi  o’rnida  leksik  lakunani  to’ldirish  (nominativ  funksiya)  yoxud  nutqni  boyitish  va 
ritorikaning  bosh  maqsadi  bo’lmish  “ishontirish”ga  xizmat  qilish  tushunilgan.  Antik  metaforologiyada  metafora 
nom  ko’chishining  har  qanday  turi  (Aristotel);  metonimiyaning  zidi  (Kvintilian)  sifatida  qaralib,  uning:  nominativ, 
baholovchi, dekorativ  vazifasi tavsiflangan hamda nomukammal metaforalarga ham baho berib o’tilgan. 
Metafora  olam  to’g’risidagi  haqqoniy  axborotni  tashuvchi  konseptual  hodisa  sifatida  olamni  kategoriyalashda 
so’zsiz  ishtirok  etadi.  O’z  navbatida,  kategoriya  ham  o’z-o’zidan  vujudga  kelmaydi:  u  insonning  borliq  haqidagi 
bilimlarni  tushunchalar  barobarida  saqlash  shaklidir.  Binobarin,  metaforik  nominasiyada  antroposentrik  sababiyat 
ilgari  suriladi:  konseptual  metafora  manba  va  nishon  konseptual  sohalari  o’rtasidagi  mental  proyeksiyalarni 
namoyon etadi.
XX  ikkinchi  yarmi  va  XIX  asr  dastlabki  o’n  yilliklari  o’zbek  tilshunosligida  metaforik  jarayonlarning  asosiy  3 
(an’anaviy,  sistem-struktur  va  antroposentrik)  yo’nalishda  hamda  8  ta  aspektda  o’rganilganini  ko’rsatdi.  Bular: 
semasiologik;  leksikologik;  stilistik  (xususan,  lingvopoetik  aspektda),  sistem-struktur,  antroposentrik  yo’nalishda 
(xususan, kognitiv, lingvokulturologik, sosiopsixolingvistik, pragmatik yondashuv asosida), leksikografik aspektda. 0101
0202
0303
0404 O’zbek  antroposentrik  tilshunosligi  ta’limotining  asoschisi  D.S.Xudayberganovaning  kognitiv  metaforani  bilish, 
tushunchani  kategoriyalashtirish,  konseptuallashtirish,  baholash  va  olamni  tushuntirishning  samarali  usullaridan 
biri  sifatida  baholab,  uni  shaxs  kognitiv  faoliyatiga  tegishli,  bir  tushuncha  yoki  hukm  haqidagi  bilim  tuzilmalari 
asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni konseptuallashtirish hodisasi sifatida ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy 
metaforologiyaning g’oyalariga hamohangdir. 
32     UMUMIY XULOSA
Konseptual  metafora  manba  va  nishon  konseptual  sohalari  o’rtasidagi  mental  proyeksiyalarni  namoyon  etsa, 
kognitiv metaforani neyrofiziologik faollikning neyronlar faollashuvi darajasidagi jarayonlar bilan bog’liq mexanizm 
sifatida  talqin  etish  maqsadga  muvofiq.  Metafora  o’z-o’zidan  antroposentrikdir  va  u,  tabiiyki,  lisonning 
antroposentrikligiga yorqin dalil. 
Nominativ  zanjirda  ishtirok  etuvchi  metafora,  qahramonning  hissiyoti,  kayfiyatini  aniq-tiniq  yetkazib  berish 
omilidir.   Metafora  o’zidagi  nominativ  funksiya  orqali  tilda  omonimlarni  hosil  qiladi.  Metaforada  asosiy  ikki  jihatni 
bir-biridan  farqlamoq  lozim  bo’ladi:  1)metafora  –  bilishning  asosiy  uch  mexanizmlaridan  biri  (bilish:  rasional, 
empirik va metaforik turlarga bo’linadi); 2)metaforik tafakkur bilishning ma’lum bosqichi.  Metaforaning  xossalari  fanlararo  kesimda  quyidagi  tadqiq  obyektini  tashkil  qiladi:  1)  metaforaning  tabiati  va 
mohiyati  –  essensial  yo’nalish  (falsafiy  va  mantiqiy  metaforologiya,  kognitiv  fanlar);  2)  atributiv  xususiyatlari 
(lingvistika,  kognitiv  fanlar,  germenevtika);  3)kauzal  xususiyatlari  (til  tarixi,  madaniyat  tarixi,  etologiya  tarixi);  4) 
strukturaviy  jihatlari  (kognitiv  fanlar  va  interpretasion  semantika);  5)  vazifaviy  xossalari  (germenevtika  va  nutqiy 
kommunikasiya nazariyasi).
0606
0707
330505    ILMIY MAQOLALAR
Almuratova A.  The Need To Check Metaphors In An Anthropocentric Direction ,  International 
scientific journal “Interpretation and researches”   Volume 1  I ssue 6 , 46-53, 2023.0101
0202
0303
34Khayrullayev  Kh.,  Kuldoshov  U.,  Almuratova  A.   The  Role  Of  Metaphors  In  Naming  Objects  And 
Concepts:  An  Analysis  Based  On  The  Theory  Of  Nomination  In  Metaphor ,  International  scientific 
journal  “Science shine”, Issue 4,  96-101, 2023.
Khayrullayev  Kh.,  Kuldoshov  U.,  Almuratova  A.   The  Importance  Of  Cognitive  Metaphor  In  The 
Language ,  Respublika  ilmiy-amaliy  anjumani,  “Zamonaviy  tilshunoslik  va  derivatsion  qonuniyatlar” 
Samarqand, 18-may, 58-61, 2023.    35

1LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAV SIFI

2KIRISH . I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA 1.1 Nomina t siya nazariyasi 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi 1.4 Ya ngi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi UMUMIY XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ELEKTRON MANBALAR

Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis chop qilingan Dissertasiyaning umumiy hajmi 71 sahifani tashkil et adiMAGISTRLIK DISERTATSIYANING DOLZARBLIGI TADQIQOT NATIJALARINING E’LON QILINGANLIGI VA HAJMI 3Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q.

4.

MUAMMONING O'RGANILGANLIK DARAJASI 5Tadqiqot olib borgan olimlar Vatanimiz va xorijiy mamlakat olimlaridan Shuningdek: Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan olimlar: O ‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: • frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), • paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), • evfemik sathda (A.Omonturdiyev), • ikkilamchi nominatsiya, • xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan S.A.Karimov B.R.Jo’rayeva Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir ilmiy izlanishlar bilan: S.A.Karimov A.P.Chudinov