logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3116.5 KB
Ko'chirib olish
1LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAV SIFI 2KIRISH . I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA 1.1 Nomina t siya nazariyasi 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi 1.4 Ya ngi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi UMUMIY XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ELEKTRON MANBALAR Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis chop qilingan Dissertasiyaning umumiy hajmi 71 sahifani tashkil et adiMAGISTRLIK DISERTATSIYANING DOLZARBLIGI TADQIQOT NATIJALARINING E’LON QILINGANLIGI VA HAJMI 3Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q. 4. MUAMMONING O'RGANILGANLIK DARAJASI 5Tadqiqot olib borgan olimlar Vatanimiz va xorijiy mamlakat olimlaridan Shuningdek: Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan olimlar: O ‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: • frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), • paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), • evfemik sathda (A.Omonturdiyev), • ikkilamchi nominatsiya, • xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan S.A.Karimov B.R.Jo’rayeva Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir ilmiy izlanishlar bilan: S.A.Karimov A.P.Chudinov TADQIQOT METODLARI ▰ Mavzu bo‘yicha berilgan ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish va bildirilgan fikrlarni umumlashtirish; ▰ Kuzatuv, qiyoslash, interpretasiya, tavsiflash ; ▰ F alsafiy-gnoseologik, lingvokulturologik, kognitiv tahlil; ▰ S ubstansial, diskursiv tahlil . 6 TADQIQOTNING VAZIFASI ▰ J ahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish; ▰ jahon tilshunosligida metaforik nominatsiya nazariyasining tadqiqini o‘rganish; ▰ Ingliz va o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarni tanqidiy ko‘rib chiqish; ▰ fanda kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir ilmiy qarashlarga munosabat bildirish; ▰ nominativ nazariya doirasida jahon ilm-fanida metaforik nom-terminlarni hosil qilish usulining ingliz va o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash . 7 TADQIQOTNING ILMIY YANGILIGI ▰ Ingliz va o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik paradigma tamoyillari asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi; ▰ kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir munosabat bildirildi; ▰ metaforaning ilmiy bilishning usuli ekani aniqlandi hamda uning ilmiy atama va terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi; ▰ metaforalarni tilning milliy korpusida berishning muammolari tanqidiy ko‘rib chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi . 8 TADQIQOT NATIJALARINING NAZARIY VA AMALIY AHAMIYATI ▰ M etaforaning yuzaga chiqish mexanizmiga doir nazariy qarashlar, umuman, metaforik tafakkurni harakatlantiruvchi kognitiv qonuniyatlar, metafora tashuvchi bilimlarni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va uzatish (reprezentasiya) funksiyalarini tahlildan o‘tkazish orqali olingan ilmiy xulosalar tilning turli sohalari uchun muhim ilmiy-nazariy ma’lumotlar berishi, shuningdek, psixolingvistika, kognitiv tilshunoslik, korpus lingvistikasi, umumiy tilshunoslik kabi fanlar bo‘yicha yaratiladigan darslik va o‘quv qo‘llanmalarining mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan; ▰ metaforalarning lingvokognitiv sathdagi konseptual xususiyati tushuntirib berilgan . 9 10Kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslangan, tadqiqotning maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti tavsiflangan, respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi ko’rsatilgan, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, natijalarni amaliyotga joriy qilish, nashr etilgan ishlar va dissertasiya tuzilishi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan. 11I BОB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA Magistrlik d issertasiyaning “Metafora va nom masalasi ilmiy tadqiq obyekti sifatida” deb nomlangan birinchi bobida nomina t siya nazariyasi, Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar, metaforik nominasiyaning o’rganilish tarixi, j ahon metaforologiyasida nomina t siya nazariyasi, y angi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar muhokamasi borasidagi masalalarni jamlaydi N А ZARIYALAR ▰ Nomina t siya nazariyasi va umuman, onomasiologiyaga yondashuv antik davrlarda Platon, Aristotel, Diogen Vavilonskiy, Varron tomonidan amalga oshirilgan deb hisoblanadi. Tilshunoslikda nom(nominasiya) masalasi uzoq tarixga ega bo’lib, ism obyektni shartli belgilash, belgilanayotgan predmetga nisbatan munosabat qoidalari yoki inson xarakteri va hatti-harakatlarini tushuntirish, anglatish vositasi bo’lgan. ▰ Ism, nomina t siya to’g’risida Aflotun qarashlari ham salmoqqa ega bo’lgan. U bundayin yondashuvni to’g’ri deb topadi va har bir buyumga mos keluvchi nomda obrazlik mavjud deb biladi. Ushbu ideal obraz o’zida shakl hosil qiluvchi tamoyilni aks ettiradi. Aflotunga ko’ra, ism – buyumning ideal tasavvuri hamda taqlid qilishdan iborat ikkita o’zaro o’xshash bo’lmagan jarayonning hosilasidir. 12 N А ZARIYALAR ▰ Antik falsafa so’z (ism)ning semantik aspektini mantiq va ontologiyaga mansub deb biladi, so’zning faqat fonetik tomonigina uning tomonidan nutqiy hodisa deb olinadi. Aristotel ham, ushbu an’anaga muvofiq, ism (so’z)ni poetik va ritorik turlarga bo’ladi. Nutqiy faoliyat (so’zlarni tanlash, ularning joylashuvi, birgalikdagi uyg’unligi) ritorika va she’riyatda mumkin bo’lgan va zaruriy mantiqqa bo’ysunadi. Boshqacha aytganda, ushbu faoliyat intellektuallashadi. ▰ XX asrga kelib nomina t siyaning ikkilamchi, hodisaviy, jumlaga oid, anaforik, bilvosita turlariga alohida e’tibor qaratildi. Bu davrga kelib nominativ birliklar qatoriga nafaqat leksemalar, balki gapga teng jumlalar, turli okkazional vositalar kiritildi. Bu borada N.D. Arutyunova, V.G. Gak, Ye.S. Kubryakova, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov, Yu.S. Stepanov, V.N. Teliya, A.A. Ufimsevalarning xizmati katta bo’ldi 13 N А ZARIYALAR ▰ Kognitiv tilshunoslik ham metaforik nominasiya nazariyasiga befarq emas (J. Lakoff, R. Langakr, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, L.G. Luzina, V.A. Maslova, Yu.G. Pankras, V.Z. Demyankov, Ye.S. Kubryakova). Kognitivistlar bu borada nominasiyani til formalarining ularning kognitiv muqobillariga nisbati yoki voqyelikning obyektiv tarzda idrok etilishi bilan bog’liq jarayon va shu jarayonning natijasi sifatida tushuntiradilar. ▰ Fanda hosila nomina t siya “ikkilamchi signifika t siya” (Ye.A. Zemskaya), “semantik deriva t siya” (D.N. Shmelev), “semantik innova t siya” (V.N. Zabotkina) degan terminlar ostida ham o’rganiladi. Hosila nomina t siya muayyan tilda har bir g’oyani unga tegishli bo ’ lgan nom bilan atash imkonining chegaralanganligi sababidan yuzaga chiqadi. Vaholanki, insoniy jamiyatning bilish va kommunikativ faoliyatining dinamik taraqqiyoti yangi realiyalar, moddiy va ma’naviy madaniyat predmetlarining vujudga kelishi til oldidagi asosiy vazifalardan biri bo’lgan inson faoliyati sohalarini yangi nomlar bilan ta’minlash masalasini belgilaydi 14 FANDA NOMINA T SIYANING TO’RT TURI AJRATILADI 15H osil bo’lishiga ko’ra normal yoxud tabiiy nomina t siyalar M utasiyalar – metafora, metonimiya ta’sirida yuzaga kelgan nomina t siyalar O ngli ravishda (lug’at tarkibiga kiritish maqsadiga yo’naltirilgan nutq) vujudga kelgan sun’iy nomina t siyalar P atologik nomina t siya , lisoniy mezonlardan og’ishish, ekstralingvistik faktorlar evaziga hosil bo’lgan nomina t siyalar . Biroq XIX asr oxiri va XX asr avvalidagi texnokratik jamiyatning yuzaga kelish jarayoni, kognitiv fanlarning rivoji, Amerika lingvistik maktablari va yo’nalishlarining kuchli ta’siri ostida metaforani yangicha nigoh bilan jiddiy va chuqur tekshirish zaruratini yuzaga chiqardi. Metaforologiyaning aynan shu davrda gullab-yashnaganligini asosiy ikki omil bilan tushuntirish mumkin : ▰ Birinchi sabab - Mantiqan tushunarsiz mohiyatlarni oson yetkazish va bu mohiyatlarga nom berishda sermahsul qurol, biroq na mantiq va na lisoniy kategoriyalar bilan izohlash mumkin bo’lmagan metafora fenomenini tushuntirib berishda tilshunoslik va adabiyot ojiz edi. Q olaversa, tildagi milliy-mental tabiat, ruhiyat, madaniyatga bevosita dahldor ramz, belgi, axborot, shakl va mazmun, ma’no va tushuncha singari hodisalarga taalluqli belgilarning o’ziga xos indikatori, fanlararo ko’lamlarni qurshagan metaforik nomlarning mexanizmini anglash masalasi aniq va tabiiy fanlarning ko’zga ko’ringan vakillarini bezovta qila boshladi. Holbuki, ilmiy terminologiyaning aniqlik, leksik-semantik chegaralanganlik, bir ma’nolilik kabi mezonlariga mutlaqo javob bera olmaydigan metaforaning shu terminlar doirasidagi mo’jizakor ishtiroki, oxir-oqibat ma’noning torayishi, til sathlari, lisoniy shaxs, olamning modeli, emo t sional aspekt singari nomina tsiyalarni aniq ifoda etuvchi terminlarning ijod qilinishiga olib keldi. ▰ Ikkinchi sabab - Gustav Bergman tomonidan taklif etilgan va Richard Rorti qarashlarida tasdig’ini topgan “lingvistik burilish” termini bilan bog’liq izlanishlar tufayli til, uning ichki va tashqi xususiyatlariga fanlararo ko’lamdagi qiziqishlar kuchaydi. 16 17II BОB. METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI “ Metaforalarni antroposentrik yo’nalishda tekshirish zarurati” deb nomlangan ikkinchi bobda ingliz va o’zbek tilshunosligida metaforani antroposentrik talqinda tushuntirish zarurati va metaforalar tasnifida antroposentrik talqin, kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar singari masalalar muhokama etiladi. N А ZARIYALAR ▰ O’zbek tilida metaforalarni o’rganishning tarixi asosan Sharq mumtoz adabiyoti va falsafa maktablariga taqaladi (Ibn Xaldun, Umar Rodiyoniy, Rashididdin Vatvot, Qays Roziy, Atoulloh Husayniy, Shayx ibn Xudoydod Taroziy, keyinchalik Fitrat). Tilshunos O.Ya. Karimov keltirilgan dalillarni davr nuqtayi nazaridan tahlil qila turib, metafora borasidagi qarashlarning asrdan-asrga taraqqiy eta borganini qayd etadi. ▰ Rus tilshunosligida metaforalarni semasiologiyadan farqli, uslubiyat doirasida o’rganish, bu hodisani, o’z navbatida, frazeologik birliklardan ayro holda tushuntirishga intilishlar bor bo’lib , r us tili frazeologiyasi tabiatini semantik belgilaridagi milliy aloqadorlik orqali sharhlashga harakat qilgan V.Vinogradovning ta’limoti o’zbek frazeologiyasining keyingi istiqbolida deyarli asos nazariya vazifasini o’tadi. 18 N А ZARIYALAR ▰ XX asrning 70-80 yillari o’zbek tilshunosligida tilning ifoda vositalarini tekshirish doirasida metaforaga ham nisbatan teran, antik davr qarashlaridan yiroq bo’lmagan tavsiflar berildi (M.Mukarramov, S.A.Karimov va b.) Tahlillarimiz XX ikkinchi yarmi va XIX asr dastlabki o’n yilliklari o’zbek tilshunosligida metaforik jarayonlarning asosiy 3 (an’anaviy, sistem- struktur va antroposentrik) yo’nalishda hamda 8 ta aspektda o’rganilganini ko’rsatdi. Bular: semasiologik; leksikologik; stilistik (xususan, lingvopoetik aspektda), sistem -struktur, antroposentrik yo’nalishda (xususan, kognitiv, lingvokulturologik, pragmatik yondashuv asosida), leksikografik aspektda 19 N А ZARIYALAR ▰ XX asrning 80-yillari AQSh tilshunoslik maktabi va kognitivizmdagi “portlash” rus tilshunosligiga o’z ta’sirini o’tkaza boshlagach (shunda ham bir necha o’n yilliklardan so’ng), o’zbek tilshunosligida ham tafakkurning ushbu fenomen mo’jizasiga e’tibor qayta jonlandi, uni noan’anaviy yo’nalishlarda tekshirishga ishtiyoq kuchaydi. ▰ O’zbek leksikologiyasi, semasiologiyasining yirik va ko’zga ko’ringan atoqli namoyandasi, professor M.Mirtojiyevning bu boradagi xizmatlari beqiyos. Xususan, nominativ va hosila ma’nolar, figural ma’nolarni ajratish, leksik ma’no asosidagi referentlararo aloqadorlikning namoyon bo’lishi singari nozik jihatlar M.Mirtojiyev tomonidan yuksak sinchkovlik bilan, mavjud nazariy qarashlar misolida yuqori tanqidiy ruhda sharhlangan. 20 N А ZARIYALAR ▰ Antroposentrik g’oyalarni o’zbek tilshunosligiga ilmiy jihatdan tom ma’noda to’g’ri, mohiyatini teran anglatgan holda olib kirgan tilshunos olima D.S.Xudayberganovaning metaforadagi antroposentrik tabiatga tegishli ilmiy qarashlari hyech bir e’tirozsiz qabul qilinadi. Jumladan, olimaning kognitiv metaforani bilish, tushunchani kategoriyalashtirish, konseptuallashtirish, baholash va olamni tushuntirishning samarali usullaridan biri sifatida baholab, uni shaxs kognitiv faoliyatiga tegishli, bir tushuncha yoki hukm haqidagi bilim tuzilmalari asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni konseptuallashtirish hodisasi sifatida ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy metaforologiyaning g’oyalariga hamohangdir. ▰ Mazkur bobda, shuningdek, M.N.Kojina, P. Nyumark, V.P. Moskvin, N.D.Arutyunova, M.A.Jurinskaya, T.G. Skrebsova singari tilshunoslarning metafora borasidagi tasniflari o’zbek tili materiallari asosida tushuntirildi hamda kognitiv metafora, konseptual metafora, antroposentrik metafora terminlariga sharh berildi. 21 ▰ derivat semantik tarkibidagi “tashqi belgi” - implisit yoxud eksplisit semalarining arxisema bilan almashinuvi va fo a llashuvi; ▰ “ ichki belgi”ni bildiruvchi bir yoki bir necha semalarning arxisema bilan almashinuvi va faollashuvi; ▰ “ tegishlilik”ni anglatuvchi fuksional sema hosila ma’nosining arxisema bilan almashinuvi va faollashuvi 22ANTROPOSENTRIK METAFORANING SEMANTIK GENEZISI SEMANTIK TO’PLAMNING 4 XIL USULDAGI TRANSPOZISI T YASINI NAMOYISH ETADI : ▰ arxisemaning almashinuvi va yadroviy (markaziy) semaning yashirin periferiya semasiga yoxud periferiya semasining (denotat, konnotat) yadroviy semaga o’tishi. 23Metaforaning ifoda va mazmun ko ’ lamida antroposentrik talqinUMUMIY HOLDA METAFORANI ANTROPOSENTRIK TUSHUNISH UNING NEGIZIDA QAMRALGAN QUYIDAGI MOHIYATLARNI TERAN ANGLASH IMKONINI BERADI N А ZARIYALAR ▰ Bugungi kunda metaforalarni asosiy ikkita: kodlash lingvometaforologiyasi (neyrolingvistika, ontolingvistika, kognitivistika, nutqiy aktlar, pragmatika, semiotika yo’nalishidagi tadqiqotlar) va dekodlash lingvometaforologiyasi (lingvostilistika, matn lingvopoetikasi, interpretasion lingvistika, zamonaviy germenevtika, leksikografiya, lingvokulturologiya, sosiolingvistika singari yo’nalishdagi tadqiqotlar) yo’nalishida tekshirishga urg’u berilmoqda. ▰ Umumiy holda esa, metaforaning xossalari fanlararo kesimda quyidagi tadqiq obyektini tashkil qiladi: 1) metaforaning tabiati va mohiyati – essen t ial yo’nalish (falsafiy va mantiqiy metaforologiya, kognitiv fanlar) ; 2) atributiv xususiyatlari (lingvistika, kognitiv fanlar, germenevtika) ; 3)kauzal xususiyatlari (til tarixi, madaniyat tarixi, etologiya tarixi) ; 4) strukturaviy jihatlari (kognitiv fanlar va interpretasion semantika) ; 5) vazifaviy xossalari (germenevtika va nutqiy kommunikasiya nazariyasi) . ▰ “ Kognitiv metafora” hamda “konseptual metafora” terminlari J.Lakoffning kognitiv paradigma borasidagi qarashlari negizida XX asrning 80-yillaridan boshlab keng ilmiy iste’molga kirdi. ▰ J.Lakoff konseptual va kognitiv metafora turlarini farqlashda ularning bosh miya faoliyatidagi neyron yoxud konseptual sathga talluqli («a reality at either the neural or conceptual level») xususiyatini namoyon etuvchi belgilariga tayanadi 24 25Metafora turi Belgilari Xususiyati Lokusi Konseptual metafora manba va nishon konseptual sohalari o’rtasidagi mental proyeksiyalarni namoyon etadi inson tafakkurining tushunchalar, mulohaza va xulosalash bilan kechuvchi jarayonini ifoda etadi aqliy faoliyat, tafakkurdagi tushunchaviy jarayon Kognitiv metafora neyrofiziologik faollikning neyronlar faollashuvi darajasidagi jarayonlar bilan bog’liq mexanizm sifatida talqin etiladi bosh miyaning neyrofiziologik substratini ifoda etadi, yangi ma’nolarni kashf etadi bosh miyaning neyrofiziologik substratiKONSEPTUAL VA KOGNITIV METAFORANING O ’ ZARO FARQLI JIHATLARI (J.LAKOFF, AQSH HAMDA RUS TILSHUNOSLARINING QARASHLARI BO ’ YICHA) III BОB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI 26T adqiqotning “ Metafora -kognitiv axborot taraqqiyotining mahsuli ” deb nomlangan uchinchi bobi metaforaning kognitiv axborot taraqqiyotining mahsuli sifatidagi sharhi, birlamchi va hosila nominasiya, fanda nominativ zanjir tushunchasi, nominasiyaning approksimasion turida metaforaning o’rni, o’zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi, o’zbek siyosiy-ijtimoiy, publisistik diskursida metaforalar, metaforik modellar va nomina t siyalar, metafora va ezoterik talqinli nomina t siyalar borasida bahs yuritiladi. N А ZARIYALAR ▰ N.D.Arutyunova “Metafora narsaning o‘zi” va “Metaforani sinchkovlik bilan tanlash, uni to‘g‘ri tanlash haqidagi bahs-munozara predmetning asl mohiyati to‘g‘risidagi bahsdir” deydi. F.Ankersmit o‘zining “Hisoblash mantig‘i” nomli asarida voqelikni tasvirlashda metaforadan foydalanish haqiqatni ifodalashning eng kuchli usuli ekanligini ta’kidlab, bayon bayonini metaforik bayon bilan tenglashtiradi ▰ S. D. Kasnelson leksik ma’nolar orqali beriladigan bilimlar lingvistik bilim ekanligini va uni olam haqidagi bilimlar bilan aralashtirib yubormaslik kerakligini ta’kidlaydi. Chunki olam haqidagi bilim doirasi har bir shaxsning dunyoqarashi, qiziqish va qiziqish doirasi, bilim darajasi bilan belgilanadi . Demak, semantikada har bir leksik ma’noni shu bilimning minimal darajasi deb h isoblash to‘g‘ri bo‘ladi. ▰ V.V.Gak ta’biriga ko‘ra, odamlarning tildan qay taxlit foydalanishlarini, so‘zlovchilarining lisoniy ichki sezgilarini bilish, lisonning faoliyatiga baho berish uchun bevosita tilning in’ikos jarayonini tekshirish lozim. Holbuki, bunda “til – tafakkur – ekstralingvistik vaziyat” semantik uchburchagi asosida ish ko‘rish maqsadga muvofiq 27 N А ZARIYALAR ▰ Approksimasiya (lot. approximare – «yaqinlashmoq») matematika fanining ta’sirida yaqin yillarda kashf etilgan lingvistik tushuncha hisoblanadi. Tilshunoslikdagi noaniqlik (aniqlik/noaniqlik) kategoriyasiga aloqador mazkur termin o‘zaro yaqin semantik lokusga aloqador terminologik lakunani to‘ldirish maqsadida fanga kiritilgan. ▰ Approksimasion nominatsiya yuqorida tilga olingan til hosilasidan tashqari, voqelikning o‘ziga xos tasviri va tasavvuri ham uning kuchayishiga hissa qo‘shadigan harakatlar orqali hosil bo‘ladi. Bunda umumiy o`xshashlik (metafora), butun/qism (sinekdoxa), umumiy bog`lanish (metonimiya)ni aks ettiruvchi talqinga havola kuchayadi. Demak, izohlashda (tushuntirish, tavsiflash, sharhlash) joy o‘zgartirishlarning ishtiroki noaniqlik darajasiga qarab ortadi. Bunday holda: a) tegishli vaziyat bilan bog'liq tajriba va ko‘nikmalarning zarari / yo‘qligi, b) ushbu vaziyat bilan bevosita bog'liq bo‘lgan nutq ishtirokchilarining tegishli bilimlarining etishmasligi / mavjud emasligi tomoshabinlarning ishtirok etishiga to‘sqinlik qiladi. yuqori darajadagi taxminiy nominatsiya kafolatlangan. 28 O‘ZBEK ADABIYO TLARIDA QUYIDAGIDEK KELTIRILADI: ▰ Seni ilk marta uchratganimda, aytdim-k i , ichimda yuz bergan... to‘fonmi, ofatmi... nima uchun qiyosi yo‘q mana shunday nurli tuyg‘uni ofatga o‘xshatishim kerak?! (H.Do‘stmuhammad, Hijronim mingdir mening). – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik nominatsiya mavjud. Ko‘chimni qiyosi yo‘q o‘lchov belgisi yuzaga chiqarib, shunday aniqlovchisi botindagi tuyg‘uning kuchiga doir to‘fon, ofat, nurli tuyg‘u metaforalari orqali noaniqlikni aniqlik sari yaqinlashtirmoqda). ▰ Qizning soch tolalari Tirkashning yuziga tegib turar, allanechuk notanish , ammo totli his anqir, uning butun vujudi tarang tortilib, oyoqlari titrar, qizning yelkalari ham bilinar-bilinmas silkinayotganini his qilib turardi. (O‘.Hoshimov, Muhabbat) – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik nominatsiya mavjud ( notanish, totli his )). 29 INGLIZ ADABIYO TLARIDA QUYIDAGIDEK KELTIRILADI: ▰ Why, I know things, good and bad, big and little, about men and women and life that sometimes I almost doubt myself that they're true. But I know them. (London 1916:11) ▰ He rode through what was almost a village, save that there were neither shops nor hotels. (London 1916:9) From these examples it becomes clear that the meaning of the approximator “almost” in both cases is the same-“not quite”, while the position of the adverbs is different. “Almost” is used with adjectives, time expressions and periods of time or quantities of things but before pronouns like any, anybody, anything, etc. ▰ On the right is the garden of Madame Olivier's villa, on the left the garden of another villa – and from that garden, mark you, the tree fell – so nearly on us. (Christie 1927:95) Our analysis shows that “almost” is used much more frequently than “nearly” and is therefore likely to be less specialized than the latter; “nearly” is used to indicate that something is not quite the case, or not completely the case. They are both used to express ideas connected with progress, measurement or counting. 30 31Demak, aproxsimatsiya, asosan, badiiy nutq uchun qo‘llaniladi va muallifning individual nutqi va shunga mos ravishda dunyoni idrok etish xususiyatlarini ko‘rsatadi. Aniqlik/noaniqlik kategoriyasiga asoslanib, u o‘quvchiga o‘z qarashlari, fikrlari va mulohazalarini yetkazishda qo‘llaniladigan asosiy belgilarga ishora qiladi va muallifning kontseptual dunyosining qismlarini ifodalaydi. Matn va dunyo o rtasidagi til shaxsining o ziga xos xususiyatini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ Shunga qaramay, alohida tanlab olingan yaqinlashuvchilar vaziyatga ko‘ra lug‘atda mavjud bo‘lmagan leksik-semantik bo‘shliqni ma’lum darajada metafora orqali to‘ldirishga muvaffaq bo‘ladilar, yaqinlashtiruvchilarni keltirib chiqargan analitiklar esa ma’lum noaniqliklarni oydinlashtirishga xizmat qiladi . UMUMIY XULOSA Mumtoz ritorika metaforani me’yordan chetlashish – predmet nomining boshqa predmetga ko’chishi tarzida izohlaydi va ko’chimning vazifasi o’rnida leksik lakunani to’ldirish (nominativ funksiya) yoxud nutqni boyitish va ritorikaning bosh maqsadi bo’lmish “ishontirish”ga xizmat qilish tushunilgan. Antik metaforologiyada metafora nom ko’chishining har qanday turi (Aristotel); metonimiyaning zidi (Kvintilian) sifatida qaralib, uning: nominativ, baholovchi, dekorativ vazifasi tavsiflangan hamda nomukammal metaforalarga ham baho berib o’tilgan. Metafora olam to’g’risidagi haqqoniy axborotni tashuvchi konseptual hodisa sifatida olamni kategoriyalashda so’zsiz ishtirok etadi. O’z navbatida, kategoriya ham o’z-o’zidan vujudga kelmaydi: u insonning borliq haqidagi bilimlarni tushunchalar barobarida saqlash shaklidir. Binobarin, metaforik nominasiyada antroposentrik sababiyat ilgari suriladi: konseptual metafora manba va nishon konseptual sohalari o’rtasidagi mental proyeksiyalarni namoyon etadi. XX ikkinchi yarmi va XIX asr dastlabki o’n yilliklari o’zbek tilshunosligida metaforik jarayonlarning asosiy 3 (an’anaviy, sistem-struktur va antroposentrik) yo’nalishda hamda 8 ta aspektda o’rganilganini ko’rsatdi. Bular: semasiologik; leksikologik; stilistik (xususan, lingvopoetik aspektda), sistem-struktur, antroposentrik yo’nalishda (xususan, kognitiv, lingvokulturologik, sosiopsixolingvistik, pragmatik yondashuv asosida), leksikografik aspektda. 0101 0202 0303 0404 O’zbek antroposentrik tilshunosligi ta’limotining asoschisi D.S.Xudayberganovaning kognitiv metaforani bilish, tushunchani kategoriyalashtirish, konseptuallashtirish, baholash va olamni tushuntirishning samarali usullaridan biri sifatida baholab, uni shaxs kognitiv faoliyatiga tegishli, bir tushuncha yoki hukm haqidagi bilim tuzilmalari asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni konseptuallashtirish hodisasi sifatida ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy metaforologiyaning g’oyalariga hamohangdir. 32 UMUMIY XULOSA Konseptual metafora manba va nishon konseptual sohalari o’rtasidagi mental proyeksiyalarni namoyon etsa, kognitiv metaforani neyrofiziologik faollikning neyronlar faollashuvi darajasidagi jarayonlar bilan bog’liq mexanizm sifatida talqin etish maqsadga muvofiq. Metafora o’z-o’zidan antroposentrikdir va u, tabiiyki, lisonning antroposentrikligiga yorqin dalil. Nominativ zanjirda ishtirok etuvchi metafora, qahramonning hissiyoti, kayfiyatini aniq-tiniq yetkazib berish omilidir. Metafora o’zidagi nominativ funksiya orqali tilda omonimlarni hosil qiladi. Metaforada asosiy ikki jihatni bir-biridan farqlamoq lozim bo’ladi: 1)metafora – bilishning asosiy uch mexanizmlaridan biri (bilish: rasional, empirik va metaforik turlarga bo’linadi); 2)metaforik tafakkur bilishning ma’lum bosqichi. Metaforaning xossalari fanlararo kesimda quyidagi tadqiq obyektini tashkil qiladi: 1) metaforaning tabiati va mohiyati – essensial yo’nalish (falsafiy va mantiqiy metaforologiya, kognitiv fanlar); 2) atributiv xususiyatlari (lingvistika, kognitiv fanlar, germenevtika); 3)kauzal xususiyatlari (til tarixi, madaniyat tarixi, etologiya tarixi); 4) strukturaviy jihatlari (kognitiv fanlar va interpretasion semantika); 5) vazifaviy xossalari (germenevtika va nutqiy kommunikasiya nazariyasi). 0606 0707 330505 ILMIY MAQOLALAR Almuratova A. The Need To Check Metaphors In An Anthropocentric Direction , International scientific journal “Interpretation and researches” Volume 1 I ssue 6 , 46-53, 2023.0101 0202 0303 34Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A. The Role Of Metaphors In Naming Objects And Concepts: An Analysis Based On The Theory Of Nomination In Metaphor , International scientific journal “Science shine”, Issue 4, 96-101, 2023. Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A. The Importance Of Cognitive Metaphor In The Language , Respublika ilmiy-amaliy anjumani, “Zamonaviy tilshunoslik va derivatsion qonuniyatlar” Samarqand, 18-may, 58-61, 2023. 35

1LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAV SIFI

2KIRISH . I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA 1.1 Nomina t siya nazariyasi 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi 1.4 Ya ngi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi UMUMIY XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ELEKTRON MANBALAR

Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis chop qilingan Dissertasiyaning umumiy hajmi 71 sahifani tashkil et adiMAGISTRLIK DISERTATSIYANING DOLZARBLIGI TADQIQOT NATIJALARINING E’LON QILINGANLIGI VA HAJMI 3Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q.

4.

MUAMMONING O'RGANILGANLIK DARAJASI 5Tadqiqot olib borgan olimlar Vatanimiz va xorijiy mamlakat olimlaridan Shuningdek: Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan olimlar: O ‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: • frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), • paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), • evfemik sathda (A.Omonturdiyev), • ikkilamchi nominatsiya, • xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan S.A.Karimov B.R.Jo’rayeva Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir ilmiy izlanishlar bilan: S.A.Karimov A.P.Chudinov

O'xshashlar

Lingvistik va etnolingvistik tasniflash
O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI
V.Shekspir va ingliz adabiyoti
Khorezm ingliz tilida
ANOMAL BOLALAR VA ULARNING TAVSIFI