logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Lingvistik va etnolingvistik tasniflash

Lingvistik va etnolingvistik tasniflash

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

536.6533203125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Lingvistik va etnolingvistik tasniflash Reja:  Lingvistik klassifikatsiya haqida tushuncha  Til oilalarining kelib chiqishi  Etnolingvistik tasniflash  Hind – yevropa tillarining tarqalishi Hind-yevropa tillari  Hind-yevropa tillari — Yevro siyoda mavjud bo lgan, ʻ keyingi asr mobaynida esa Shimoliy va Janubiy Amerika , Avstraliya , qisman Afrikada ham tarqalgan yirik til oilalaridan biri. Qiyosiy-tarixiy metod. Shunga muvofiq ravishda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik ham keyinchalik hind-yevropa tillari deb atalgan bir qancha tillarni o rganish asosida paydo bo lgan. Shu sababli ʻ ʻ ham Hind-Yevropa tillari genetik aloqalariga ko ra ʻ tillarning alohida birlashish shakli sifatida faraz qilingan dastlabki til oilasi hisoblanadi. Odatda fanda boshqa til oilalarini ajratish, belgilash bevosita yoki bilvosita Hind-Yevropa tillarini o rganish tajribasiga ʻ tayanadi. Shuningdek, boshqa til guruhlari uchun qiyosiy-tarixiy grammatika va (etimo-logik) lug atlar ʻ tuzishda ham Hind-Yevropa tillari uchun tuzilgan ana shunday ishlar tajribasi hisobga olinadi  Hind-Yevropa tillarining tarkibi quyidagilardan iborat: I) xett-luviy yoki anatoliy guruhi (Kichik Osiyo-da) 2 xilma-xil xronologik davrga mansub bir qancha tillarni qamrab oladi. Bular: mil.av 18–13-asrlardagi mixxatl\\ xett yoki nesit (ilk yodgorligi – xett podshosi Anittasning bitiklari, keyinroq – diniy maro-sim, mifologik, tarixiy, siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy, epik va boshqa maz-mundagi matnlar), mixxatli luviy, palay tillari; oraliq davr deb hisoblanuvchi miloddan avvalgi 9–8-asrlardagi iyerog-lifik xett tili; miloddan avvalgi 7–3-asrlarda (antik davrda) mavjud bo lgan likiy, lidiy, kariy, sidet va ʻ boshqa qad. tillar-dir. 19-asr oxirlari va 20-asrda xett-luviy tillari materiallarining o rga-nilishi qadimgi Hind-Yevropa tillarining tipi haqidagi ʻ tasavvurlarga ham, hindev-ropa bobo tilining qurilishi qanday bo lganligi ʻ haqidagi tushunchaga ham juda katta o zgartirishlar kiritdi; 2) hind yoki hind- ʻ oriy gu-ruhi (Hindiston yarim orolining shimoliy qismi, Shri Lanka oroli) 3 davrga mansub tillardan iborat.  Roman tillari — hindevropa tillari oilasiga mansub qardosh tillar guruhi; ularning barchasi lotin tilidan kelib chiqqanligi, umumiy rivojlanish qonuniyatlari va til qurilishidagi ko plab umumiy unsurlar bilan o zaro ʻ ʻ bog lanadi. "Roman" termini (lot. romanus — "Rimga ʻ tegishli", "Rim imperiyasiga alokador" ma nosida) dastlab, ʼ ilk o rta asrlarda, klassik lotin tilidan hamda german ʻ lahjalaridan farq qiluvchi xalq tilini ifodalagan; Ispaniya va Italiyada Roman tillari "yangi lotin tillari" deb ham atalgan. Roman tillari 60 dan ortiq mamlakatda (mas,: fransuz tili 30 ta, ispan tili 20 ta, portugal tili 7 ta, italyan tili 3 ta mamlakatda) milliy yoki rasmiy til sifatida qo llanadi: ularda 600 mln.dan ortiq kishi so zlashadi. ʻ ʻ  Tilshunoslikda Roman tillarining soni haqida yagona fikr yo q. Hozirgi tegishli ishlarda ular ko pincha 12 ta deb ʻ ʻ ko rsatiladi: ispan, galisi(ya), portugal, katalan, oksitan ʻ (provansal), fransuz, italyan, sard, retoroman, rumin, moldavan va 19-asrdan ulik hisoblanadigan dalmat tillari. Roman tillarining bir tekis rivojlanmaganligi ham ularni chegaralash, aniq sonini belgilashni qiyinlashtiradi.  Portugal tili — roman tillaridan biri. Portugaliya , Braziliyada , Afrikaning bir qancha mamlakatlarida, Osiyoda Aominda va Hindistonning ayrim hududlarida tarqalgan. So zlashuvchilarning umumiy soni 190 mln. kishidan ʻ ortiqroq (jumladan, Portugaliyada 15 mln.ga yaqin, Braziliyada 160 mln. kishidan ortiq). Portugaliya, Braziliya, Angola, Mozambik, Gvineya-Bisau, Kabo-Verde, San-Tome va Prinsipi respublikalarining rasmiy tili. Portugal tili 12— 14-asrlardajan. va shim. por-tugalgalisiy shevalarining aralashuvi natijasida shakllangan. 16-asr boshida Portugaliyaning mustamlakachilik harakatlari tufayli Braziliyaga kirib keladi va asta-sekin mahalliy indeys tillarini siqib chiqaradi. Hozirgi Portugal tilining 2 asosiy varianti — portu-galcha va brazilcha variantlari mavjud (ular, asosan, fonetika va leksika sohasida o zaro farqlanadi); brazilcha ʻ variantda mahalliy narsa-ashyolarni ifodalovchi indeys so zlari ko plab uchraydi. Portugal tili ning afrikancha ʻ ʻ varianti esa shakllanish arafasida. Portugaliya hududida 3 ta lahja guruhi mavjud; Jan., Markaziy va Shimoliy Braziliyada shim. va jan. laxjalarga ajralsada, ular deyarli o zaro ʻ farqlanmaydi.  Portugal tilining fonetik qurilishi urg usiz bo g inlarning, ʻ ʻ ʻ asosan, so z oxirida reduksiyaga uchrashi, ochiq va yopiq, ʻ shuningdek, burun unlilarining, ay-niqsa, burun diftonglarining mavjudligi bilan boshqa roman tillaridan farqlanadi. Hozirgi Portugal tilida lotincha zamon shakllaridan uzoq o tgan zamon (ga suf-fiksli) va shartli ʻ kelasi zamon (-re suffiksli) shakllari saqlanib qolgan.  Italyan tili ( italyancha : italiano — „italyancha“ yoki italyancha : lingua italiana — „italyan tili“) roman tillaridan biri bo lib, unda asosan ʻ Italiya , Shveysariya , San Marino , Vatikanda gaplashishadi; bundan tashqari Malta , Monako , Xorvatiya , Sloveniya , Fransiya , Liviya , Eritreya va Somali kabi mamlakatlarning ayrim viloyatlarida italyancha gaplashadigan aholi istiqomat qiladi. Amerika va Avstraliya qit alarida ham ba zi immigrantlar ʼ ʼ italyan tilini ona tili deb hisoblaydi. [3]  Italyan tili shevalari 3 katta guruhga bo linadi: shim., markaziy va jan. Jonli ʻ lotin tili asosida yuzaga kelgan. Lotin tilining asta-sekin Italyan tili sifatida qayta tarkib topishi 6— 10-asrlarga to g ri keladi. 13-asrdan boshlab, ʻ ʻ ijtimoiy-iqti-sodiy va siyosiy taraqqiyot bilan Italiya shevalari ichida Florensiya (Toskan) shevasi alohida o rin egalladi va shu asosda italyan ʻ adabiy tili shakllandi. Italyan tilidagi so zlar deyarli qo sh undoshli bo lib, ʻ ʻ ʻ unli tovushlar bilan tugaydi. Urgu so zning oxiridan ikkinchi bo g iniga ʻ ʻ ʻ tushadi. Egalik olmoshi artikl bilan keladi. Gapda so z tartibi erkin. Yozuvi ʻ lotin alifbosi asosida. [4] Yevropa Ittifoqi statistikasiga binoan italyancha 59 million nafar aholi uchun ona tilidir, yana 14 million kishi undan ikkinchi til sifatida foydalanadi  Rumin tili — roman tillarining bolqonroman guruhiga mansub til, Ruminiya Respublikasining rasmiy tili. Ruminiyadan tashqari Moldova , Ukraina , Vengriya , Makedoniya , Bolgariya , Gretsiya , Germaniya , Slovakiya , Albaniya , AQSh va Kanadada tarqalgan. So zlashuvchilarning umumiy soni 25 mln. kishiga ʻ yaqin. Rumin tilida banat, krishan, valashmoldavan, maramuresh; Ruminiyadan tashqarida makedonrumin, meglanrumin, istrorumin lahjalari mavjud.  Rumin tilida flektiv va analitik unsurlar birlashib kelgan. Unli tovushlar kattik va yumshoq talaffuz etiladi. Aniqlik artikli otdan keyin keladi; aniqlik va noaniqlik artikllari turlanadi; otlarda jins (rod) kategoriyasi 3 ta: mujskoy, jenskoy, sredniy. Rumin tilida slavyan tillariga xos so z yasovchi qo shimchalar ʻ ʻ ishlatiladi; leksikasida ham janubiy slavyan tillarining ta siri kuchli. ʼ  Rumin tilidagi dastlabki yozma yodgorliklar (maktublar, rasmiy ish qog ozlari, diniy matnlarning ʻ tarjimalari) 16-asr boshlariga taalluqli. Adabiy Rumin tilining shakllanishi 17-asrdan boshlangan, badiiy adabiyot esa 18-asr oxirida paydo bo lgan. Dastlabki ʻ davrlarda kirill alifbosidan foydalanilgan, 1860-yilda u lotin alifbosi bilan almashtirilgan.  Oltoy tillari — turkiy tillar , mo g ul tillari va tungus-manjur tillarini ularning kelib chiqishi bir degan taxmin ʻ ʻ asosida birlashtiradigan tillar makrooilasini biddiruvchi shartli termin. Ayrim olimlar ushbu makrooilaga koreys va yapon tillarini ham kiritganlar. "Oltoy" atamasi ushbu tillarning ehtimoldagi qad. vataniga ishoradir.  G. Ramsted, N. N. Poppe, Ye. D. Polivanov, V. L. Kotvich, M. Ryasyanen kabi turkiyshunoslarning asarlarida turli davrlarda turlicha nuqtai nazardan isbotlashga harakat qilingan oltoy nazariyasining kelib chiqishiga quyidagi omillar sabab bo lgan: sanab o tilgan til oilalaridagi anchagina umumiy leksika; so zning tovush ʻ ʻ ʻ tarkibidagi, fonetik va morfologik qurilishidagi o xshashliklar (singarmonizm va agglyutinatsiya); so z ʻ ʻ yasalishi va sintaksis sohasidagi kategoriyalarning struktura va mazmun jihatdan bir xilligi yoki o xshashligi ʻ va boshqa Shuningdek, deyarli barcha Oltoy tillarida maxsus so roq yuklamalari mavjud, old qo shimcha ʻ ʻ (prefiks)lar qo llanmaydi, egalik kategoriyasi taraqqiy etgan, ravishdosh va sifatdoshlarning qo llanish doirasi ʻ ʻ keng va h.k.  Biroq 20-asr 50-yillarida to plangan materiallarni yoppasiga o rganishdan shu narsa ma lum bo ldiki, sonlar, ʻ ʻ ʼ ʻ tana a zolari, yil fayellari va sutka bo laklari, osmon jismlari, ob-havo hodisalari nomlari kabi asosiy lug aviy ʼ ʻ ʻ guruhlar sohasidagi o xshashliklar foizi juda past ekan. Bu holat oltoy bobotilining mavjud bo lganligini ʻ ʻ shub-ha ostida qoldiradi.  Oltoy tillar ining qarindoshligi haqidagi faraziyani, bir tomondan, materiallar yetarli bo lmaganligidan, ʻ isbotlangan deb hisoblab bo lmaydi; ikkinchi ʻ tomondan, tavsiya etilgan ko plab chog ishtirishlarning ʻ ʻ ishonarliligi tufayli, asossiz, puch deb ham bo lmaydi. ʻ Bu masalani chuqur o rganish va uzil-kesil hal qilish ʻ oltoyshunoslikning dolzarb vazifalaridandir. [1]  Oltoy tillari — Osiyo va Sharqiy Evropada , Balkandan Magadan viloyatigacha va Taymardan Eron va Ryukyu orollarigacha tarqagan, 60 ga yaqin tillardan iborat [2] .  Oltoy tillarida gaplashuvchi xalq soni taxminan 380 million kishi ( 2004 yilgi sanoq bo yicha). Tashkil ʻ qiluvchi til butoqlari genetik yaqinligi isbotlanmagan: ayrim olimlarning fikricha, ular qadimgi davrdagi tillarning tarang aloqalaridan olingan [3] .  Keng tarqalgan taxmin bo yicha, oltoy tiliga ʻ turkiy tillari , mo'g'ul tillari , Tungus- manchjur tillari , maksimal darajada koreys tili yapon- ryukyu tillari kiradi.  Glottoxronologiya ma lumotlari bo yicha, qadimgi ʼ ʻ oltoy tilining bo linishi miloddan avvalgi 5000-yil avval ʻ tarqagan.  Avstraliya tillari – Avstraliya tub aholisining tillari. Papua tili, miriam va tasman tillari bundan mustasno, to la o rganilmagan. Tillarning umumiy ʻ ʻ soni (dialektlar o rtasidagi 1 farqning kattaligidan) ʻ 200 dan 600 gacha deb hisoblanadi. Avstraliya tillari hududiy belgiga ko ra quyidagicha tasnif qilinadi: ʻ Shimoliy Kimberlin tillari (varoro, kokoyimidir va boshqalar); Janubi-Sharqiy Avstraliya tillari (buandiq, kulin, kurpai va boshqalar); Markaziy Avstraliya tillari (parnkala, diyeri, aranta va boshqalar); G arbiy Avstraliya tillari (yungar, loritya ʻ va boshqalar) hamda Kvinslend va Yangi Uels tillari. Ularning lug at tarkibi boy, ko p ma’noli ʻ ʻ so zlar ko p. Hozirgi kunga kelib ko pgina tillar ʻ ʻ ʻ barham topgan yoki yo qolib bormoqda ʻ  Ispan tili ( ispancha : el español, el castellano ) — hind- yevropa tillari oilasining roman tillari guruhiga mansub. U ushbu til sohiblarining soni bo yicha dunyoda ʻ xitoy tilidan keyingi ikkinchi tildir. Dunyo bo ylab 590 ʻ million ispan tili sohiblari mavjud. [6] Shuningdek, ispan tili dunyodagi eng ko p o rganilayotgan ikkinchi til ʻ ʻ bo lib, uni kamida 22 million talaba o rganmoqda. ʻ ʻ [6] Boshqa manbalarga ko ra, bu raqam 90 mamlakatda 46 ʻ million talabadan oshadi. [7] Ispaniya va Lotin Amerikasidagi 19 mamlakatning (Peruda kechua, Boliviyada kechua va aymara, Puerto — Rikoda ingliz tili b-n bir qatorda) rasmiy tili. Filippin va AQSH ning jan.-g arbida ham tarqalgan. ʻ  Jonli lotin tili asosida shakllangan, ko p dialektli, lug ati ʻ ʻ tarkibida arab tilidan o zlashgan so zlar anchagina, ʻ ʻ Ispan adabiy tiliga kastil dialekti asos qilib olingan. Shuning uchun Ispan tili 15-asr gacha "kastil tili" deb ham atalgan. Ispan tiliga oid dastlabki yozuv namunalari 10— 11-asrlarga oid rasmiy hujjatlarda uchraydi. Ispan tili tovush qurilishi uchun 5 unli, diftong va triftonglar xos. Ur-g uning o rni qat iy emas. Ot va sifat ʻ ʻ ʼ turlanmaydi, jins va son kategoriyalari, artiklning 3 turi (aniq, noa-niq va nol) mavjud. Faqat kishilik olmoshlarigina turlanadi. Gapda so zlar tartibi nisbatan ʻ erkin. Yozuvi lotin alifbosi asosida.  Xitoy-tibet tillari , sin tibet tillari — jahondagi eng yirik til oilalaridan biri; XXR, Myanma (Birma), Nepal, Butanda va Hindistonning shim.sharqiy qismida tarqalgan 100 dan ortiq, ba zi ma lumotlarga kura, ʼ ʼ bir necha yuz qabilaviy va milliy tilni o z ichiga oladi. ʻ So zlashuvchilarning umumiy soni, 2003 yil ma lumotlariga ko ra, 1 mlrd. ʻ ʼ ʻ 360 mln.dan ortadi (shundan 1 mlrd. 320 mln.dan ortiqrog i xitoy tilida ʻ so zlashadi). ʻ  Hozirgi tilshunoslikda Xitoy-tibet tillarit., odatda, ularning ichki bo linishi ʻ va dunyo lingvistik xaritasidagi o rniga qarab 2 asosiy tarmoqqa ajratiladi: ʻ 1tarmoqni ko plab lahjalar va sheva guruhlariga ega bo lgan xitoy tili ʻ ʻ tashkil etadi. Ba zi tasniflarda dungan tili ham shu tarmoqqa mansub deb ʼ ko rsatiladi; 2tarmoqni tibetbirma tillari tashkil etadi. Ushbu tarmoqdagi ʻ asosiy tillar yoki qarindosh tillar guruxlari quyidagilardir: birma tili — Myanma davlatining rasmiy tili (35 mln.ga yaqin kishi so zlashadi); tibet ʻ tili — asosan XXRda, qisman Nepal va Butanda, Hindistonning Kashmir hududida tarqalgan (6 mln.ga yaqin kishi so zlashadi), karen tillari — ʻ Myanma va Tailandsa tarqalgan (tegishli ravishda 3,5 mln.dan va 200 mingdan ortiq kishi so zlashadi); xani — XXRda tarqalgan (1,5 mln.ga ʻ yaqin kishi so zlashadi), manipuri — Hindistonning Assom va Tripuri ʻ shtatlarida, shuningdek, Bangladesh va Myanmada tarqalgan (1 mln. 300 mingga yaqin kishi so zlashadi); bodo (kachari) — Hindistonda tarqalgan ʻ (800 ming kishi so zlashadi); g ar o — Hindistonda tarqalgan (800 ming ʻ kishi so zlashadi); szinpo (kachin ) — XXR va Myanmada tarqalgan (600 ʻ mingdan ortiq kishi so zlashadi); lisu — XXRda tarqalgan (600 mingga ʻ yaqin kishi so zlashadi); tamang, nevar va gurun tillari — Nepalda ʻ tarqalgan (har birida 500 mingdan ortiq kishi so zlashadi) va boshqa ʻ  Uyg ur tiliʻ , yangi uyg ur tili ( ʻ Andoza:Lang-ug3 ) — turkiy tillardan biri. Asosan, XXRning SintszyanUyg ur ʻ muxtor rayoniaa , shuningdek, O zbekiston ʻ , Qozog iston ʻ , Qirg iziston ʻ respublikalarida, Afgoniston , Rossiya Federatsiyasi va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. So zlashuvchilarning umumiy soni 7,7 mln. (jumladan ʻ XXR da 7,5 mln.) kishidan ortiq. „Uyg ur“, „Uyg ur tili“ ʻ ʻ atamalari 1921-yilda yagona etnolingvistik jamoa uchun SE. Maloye tomonidan taklif etilgan (avvalgi nomlari: G arbiy Xitoy tatar tili, Xitoy musulmonlari tili, G arbiy ʻ ʻ Xitoyning turkiy lahjalari, Sharqiy Turkiston tili va boshqalar) Uyg ur tili kad. uygur tilining davomchisi ʻ hisoblanmaydi.  Uyg ur tili 3 lahjaga bo linadi: markaziy (ili, turfon, ʻ ʻ qashqar, ko mul, urumchi, karashar, ko chor, qo rlin oqsu, ʻ ʻ ʻ yorkand shevalaridan iborat) — hozirgi adabiy Uyg ur ʻ tiliga asos bo lgan; sharqiy (lobnor) va jan. (xo tan). O rta ʻ ʻ ʻ Osiyo va Qozog istonda yashovchi uyg urlarning 2 lahjasi ʻ ʻ bo lib, ularning nomlanishida (iliyettisuv, ʻ qashqarfarg ona) uyg urlarning G arbiy Xitoydan Yettisuv ʻ ʻ ʻ va Farg onaga ko chib o tganliklari aks etgan. ʻ ʻ ʻ  Arab tili – Somiy tillar guruhining janubiy tarmog iga mansub til. Yaqin va O rta ʻ ʻ Sharq hamda Afrika shim.586dagi yigirmadan ortiq mamlakatning rasmiy davlat tili hisoblanadi. Arab tilida 200 mln. dan ortiq aholi gaplashadi (1997). Qadimiy Arab tili miloddan avvalgi 5 – 4-asrlarga taalluqli obidalar orqali ma lumdir. U mumtoz ʼ arab tilining paydo bo lishiga zamin bo lgan. Mumtoz Arab tilining leksik va ʻ ʻ grammatik shakllanishi johiliya davri (5 – 7-asrlar) shoirlarining og zaki ijodlarida ʻ namoyon bo la boshlagan. Qur’oni Karimning nozil bo lishi natijasida mumtoz ʻ ʻ Arab tili badiiyati yanada go zallashdi va grammatik me yorlari mukammallashdi. ʻ ʼ 8 – 9-asrlarda mumtoz Arab tili grammatikasi ishlab chiqildi, islom yoyilgan o lkalarda rasmiy va ilmiy til bo lib qoldi. Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy va boshqa ʻ ʻ ilmiy asarlarini ana shu tilda yozganlar. Mumtoz Arab tili leksik jihatdan bir oz o zgargan holda, hozirga qadar arablarning adabiy tili bo lib kelmoqda. Buning ʻ ʻ asosiy sababi arab dunyosini birlashtirib turuvchi Qur’oni Karim, Hadisi Sharif va boshqa mo ’tabar manbalardir. ʻ  Fors (Pors) tili yo Forscha , forsiy (porsiy) — hindevropa tillari oilasidagi eroniy tillar guruhining jan.g arbiy tarmog iga mansub ʻ ʻ til; asosan, Eronda (Eron Islom Respublikasining rasmiy tili hamda millatlararo aloqa tili).  Fors tilining ko plab lahja va shevalari ʻ bo lib, tehron lahjasi ularning eng asosiysi va ʻ eng ko p o rganilganidir. Bu lahja hozirgi ʻ ʻ adabiy Fors tiliga asos bo lgan. Fonetik ʻ xususiyatlari: 6 ta unli harf, 2 ta diftong, 22 ta undosh fonema mavjud. Chuqur til orqa va bo g iz undoshlari bor, urg u, odatda, oxirgi ʻ ʻ ʻ bo g inga tushadi. Morfologik qurilishi ʻ ʻ analitik xususiyatga ega, kelishik va jins kabi grammatik kategoriyalar mavjud emas. Otlar son, aniklik va noaniklik kategoriyalariga, fe llar shaxs, zamon, nisbat va mayl ʼ kategoriyalariga ega. Fe l yagona tuslanish ʼ turiga ega va tuzilishiga ko ra sodda va ʻ qo shma fe llarga ajraladi. ʻ ʼ  Niger-kongo tillari – nigerkordofan tillari makrooilasiga mansub til oilasi. Afrikaning Sahroi Kabir jan.rog idagi katta hududda (Markaziy Sudan, ʻ Sharqiy va Janubiy Afrikaning ba zi mintaqalari bundan mustasno) keng ʼ tarqalgan. Umuman, bu tillarda 300 mln. dan ortiq kishi so zlashadi. Son- ʻ sanoqsiz katta-kichik tillardan iborat. Niger-kongo tillari amerikalik tilshunos J. Grinberg tasnifi bo yicha 6 ta kichik oilaga bo linadi: 1) g arbiy atlantika ʻ ʻ ʻ tillari; 2) mande tillari; 3) gur (volta) tillari; 4) kva (gvineya) tillari; 5) benue- kongo tillari; 6) adamaua-sharqiy (adamaua-ubangi) tillari (oilachalar g arbdan ʻ sharqqa qarab sanalgan). Boshqa olimlarning fikricha, bu tasnif shartli, taxminan xususiyatga ega, chunki g arbiy atlantika va mande tillari oilachalari ʻ boshqalaridan sezilarli farqutanadi; aksincha, kva tillari benua-kongo tillariga juda yaqin turadi. Niger-kongo tillaridan akan, bamana, volof, zande, igbo, yoruba, lingala, malinke, nyanja, rundi, sango, suaxili, fula, shona, eve kabilar 2,5 mln.dan 20 mln.gacha so zlashuvchisi bo lgan tillardir. Niger-kongo ʻ ʻ tillarining ba zi xususiyatlari va yozuvlari haqida (qarang Nigerkordofan ʼ tillari.  Kreol tillari (lotincha criare "yaratish", "o'sish" dan) pidginlar evolyutsiyasining ikkinchi bosqichidir. Pidgin (ingliz. distorted. pidgin) - o'zaro tushunishga erishish uchun favqulodda ehtiyoj bilan millatlararo aloqalarning ekstremal vaziyatida yuzaga keladigan tillarning umumiy nomi. Pidgin shakllanishida, qoida tariqasida, uch yoki undan ko'p tillar aloqada bo'ladi. Odatda pidginizatsiyalangan tillar Evropa tsivilizatsiyasi vakillarining mustamlaka qilingan xalqlar bilan aloqalari paytida paydo bo'lgan. Qoida tariqasida, bu shakllanishlar ibtidoiy bo'lib, faqat millatlararo aloqa vositalari bo'lib qoladi. Bunday tilning so'z boyligi odatda 1500 so'zdan oshmaydi. Agar pidgin bolalar tomonidan asrab olinsa va ularning ona tiliga aylansa (masalan, plantatsiyalardagi qullarning bolalari bilan sodir bo'lgan), u kreol tili holatiga rivojlanishi mumkin. Pidginning birinchi misoli ingliz (keltlar), sakson (german) va frantsuzlarning aralashmasi sifatida yaratilgan ingliz tilidir.  Nostratik tillar ( lotincha : nostrātis “bizning”, “mahalliy”) — Yevropa, Osiyo va Afrikaning bir qancha til oilalari va tillarini, shu jumladan Oltoy, Kartvel, Dravid, Hind-yevropa, Ural, ba zan Afroosiyo, Chukot- ʼ kamchatka va Eskimos-aleut tillarini birlashtiruvchi tillarning faraziy makrooilasidir. Nostratik gipotezaga ko ra, bu tillarning barchasi bitta ʻ pranostratik tilning bo linishidan hosil bo lgan. ʻ ʻ  Nostratik tillarning qarindoshligining asosiy dalili bu tillarning ko pchiligidagi asosiy olmoshlar (xususan, ʻ “men”, “sen”, “kim” va “bu”)ning o xshashligidir ʻ [1] . Rus tilshunoslari ko pincha nostratik tillarning ʻ qarindoshligi tasdiqlangan haqiqat sifatida qarashadi. Biroq g arb olimlarida esa bu gipotezaga shubha bilan ʻ qarash yoki uni bevosita rad etishmoqda.  Kavkaz tillari , Iber-kavkaz tillari (Iboriy-kavkaz tillari) — Kavkazdagi 50 ga yaqin tillarning majmui. Shartli ravishda Kavkaz tillari deb ataladi. Kavkaz tillari Shimoliy Kavkaz, Turkiyada va kichik guruhlari Suriya, Eron va ba zi Yaqin Sharq ʼ mamlakatlarida tarqalgan. Kavkaz tillari 3 guruhga bo linadi: abxaz-adigey (G arbiy Kavkaz), kartvel ʻ ʻ (Jan. Kavkaz) vanax-dog iston (Sharqiy Kavkaz). ʻ  Kavkaz tillari dan 12 tasi (gruzin, abxaz, abazin, adigey, kabardin-cherkas, chechen, ingush, avar, lak, dargin, lazgin, tabasaran) o z yozuviga ega. ʻ Ulardan faqat gruzin tili ko p asrlik adabiy an anaga ʻ ʼ ega bo lib, uning qad. yodgorliklari mil. av. 5-asr ga ʻ oid. Boshka Kavkaz tillari yozuvi 14 — 16-asrlarda yaratilgan. Abxaz-adigey tillarida undosh tovushlar ko p. Otlarning turlanishi kam rivojlangan, ʻ fe llarning tuslanishiga boy. ʼ Kartvel tillari undoshlarga boyligi, fe l nisbatlari borligi va ʼ ergashgan qo shma gaplarning turlari rivojlangani ʻ bilan ajralib turadi. Nax-dog iston tillarida ham ʻ undosh tovushlari ko p, kelishiklar ancha ʻ rivojlangan (ba zan 40 taga yetadi). ʼ  Urdu (Mahalliy ravishda Lashkari nomi bilan tanilgan)— Pokistonning ingliz tili bilan bir qatorda rasmiy va Hindistonning Konstitutsiyada tan olingan 15 ta asosiy adabiy tilidan biri. Genetik va tuzilish jihatidan hindiy tiliga o xshaydi. Hindevropa tillari oilasining hindoriy ʻ tillari guruhiga mansub. Pokistonda, asosan, yirik shaharlar (Karochi, Ravalpindi, Lohur, Islomobod va boshqalar), Hindistonda esa UttarPradesh, Bihar, Maharashtra, AndhraPradesh shtatlaridagi musulmon aholi gaplashadi. So zlashuvchilar soni Hindistonda 30 mln.dan ʻ ortiq, Pokistonda 20 mln. ga yaqin kishi (20-asrning 90-yillari). Dehli atrofidagi khari bo li ʻ deb ataladigan lahjalar asosida tashkil topgan. Shular asosida 13—14-asrlardamillatlararo og zaki muomala tili — hindistoniy (hindaviy) shakllangan. Mazkur tilning Dakan (Janubiy ʻ Hindiston) dagi shakli dakhiniy ("janubiy") deb nom olgan. Hindistoniyning avval rexta, keyinchalik U. deb atalgan adabiy shakliga, uning leksikasiga fors tili kuchli ta sir o tkazgan. ʼ ʻ Hozirgi U. 19-asr boshlarida asosan shakllanib bo lgan. U hindiy tilitsan alifbosi va leksikasi ʻ bilan farq qiladi. U. bir qancha yangi belgilar qo shilgan arab alifbosiga asoslangan ʻ yozuvdan foydalanadi. 1947-yildan keyin U. ikkala davlatda turli sharoitlarda rivojlandi. Shu sababli Pokiston urdusida leksikaning boyish manbai, asosan, arab va fors tillari bo lsa, ʻ Hindiston urdusida hindiy (sanskrit) tilidir  Turkiy tillar — hozirgi va qadimgi turkiy xalqlar va elatlarning tillari. Asosan, O zbekiston ʻ , Turkiya , Ozarbayjon , Qozog iston ʻ , Qirg iziston ʻ , Turkmaniston , XXR , Afg oniston ʻ Eron , Tojikistonda , shuningdek, Bolgariya , Ruminiya , Ukraina , Germaniya , Kipr , Shimoliy Makedoniya , Albaniya , AQSh , Saudiya Arabistoni va boshqa bir kancha mamlakatlarda tarqalgan. O tgan asr ʻ oxiridagi ma lumotlarga ko ra, Turkiy tillarda ʼ ʻ so zlashuvchilarning umumiy soni 130 million ʻ kishidan ortiq.  Turkiyada ko pchilik bilan turkiy tillar o rniga ʻ ʻ turk lahjalari atamasi qabul qilinadi. Turkiya, Ozarbayjon, O zbek va shuningdek hammasi turk ʻ tilining lahjalari hisob qilinadi. Turk tili deganda Turkiya turkchasi emas, butun lahjalarni qamraydigan til sifatida tushuniladi. Universitetlarda Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları nomidagi kafedralarda turkiy tillar va ularning adabiyotlari o rgatiladi. ʻ Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Pentti Aalto (1955) Turkiy-mo’g’ul- tungus-koreys. 2. Anna V. Dybo (2003) Storostin. 3. Karl H. Menges (1957) Oltoy tillarining umumiy ajdodi. 4. Andras Rona- Tas. Oltoy va turkiy til munosabatlari. Xulosa: Xulosa o’rnida shuni aytish joizki: Dunyoda mavjud bo’lgan 6 ta yirik til oilalarining kelib chiqishi va tarqalishi haqidagi dastlabgi fikrlar turli olimlar tomonidan turlicha o’rganilgan. Tillar insonlarning kelib chiqishi va tarqalishiga ko’ra mavjud bo’lgan yirik til oilalarining turli turkumlariga mavjud hisoblaniladi. Arab tili dastlab vujudga kelgan paytda faqat Arabiston yarimorolining janubiy sharqida vujudga kelgan bo’lsa, keyinchalik tilning ommalashishi natijasida Butun Arabiston yarimoroli va shimoliy Afrikada keng tarqalgan. Ingliz tili dastlab vujudga kelgan paytda Priney yarimorolida vujudga kelgan bo’lsa, keyinchalik Shimoliy Amerika va Avstraliya hamda Yangi Zellandiya davlatlarida asosiy til hisoblaniladi.

Mavzu: Lingvistik va etnolingvistik tasniflash Reja:  Lingvistik klassifikatsiya haqida tushuncha  Til oilalarining kelib chiqishi  Etnolingvistik tasniflash  Hind – yevropa tillarining tarqalishi

Hind-yevropa tillari  Hind-yevropa tillari — Yevro siyoda mavjud bo lgan, ʻ keyingi asr mobaynida esa Shimoliy va Janubiy Amerika , Avstraliya , qisman Afrikada ham tarqalgan yirik til oilalaridan biri. Qiyosiy-tarixiy metod. Shunga muvofiq ravishda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik ham keyinchalik hind-yevropa tillari deb atalgan bir qancha tillarni o rganish asosida paydo bo lgan. Shu sababli ʻ ʻ ham Hind-Yevropa tillari genetik aloqalariga ko ra ʻ tillarning alohida birlashish shakli sifatida faraz qilingan dastlabki til oilasi hisoblanadi. Odatda fanda boshqa til oilalarini ajratish, belgilash bevosita yoki bilvosita Hind-Yevropa tillarini o rganish tajribasiga ʻ tayanadi. Shuningdek, boshqa til guruhlari uchun qiyosiy-tarixiy grammatika va (etimo-logik) lug atlar ʻ tuzishda ham Hind-Yevropa tillari uchun tuzilgan ana shunday ishlar tajribasi hisobga olinadi

 Hind-Yevropa tillarining tarkibi quyidagilardan iborat: I) xett-luviy yoki anatoliy guruhi (Kichik Osiyo-da) 2 xilma-xil xronologik davrga mansub bir qancha tillarni qamrab oladi. Bular: mil.av 18–13-asrlardagi mixxatl\\ xett yoki nesit (ilk yodgorligi – xett podshosi Anittasning bitiklari, keyinroq – diniy maro-sim, mifologik, tarixiy, siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy, epik va boshqa maz-mundagi matnlar), mixxatli luviy, palay tillari; oraliq davr deb hisoblanuvchi miloddan avvalgi 9–8-asrlardagi iyerog-lifik xett tili; miloddan avvalgi 7–3-asrlarda (antik davrda) mavjud bo lgan likiy, lidiy, kariy, sidet va ʻ boshqa qad. tillar-dir. 19-asr oxirlari va 20-asrda xett-luviy tillari materiallarining o rga-nilishi qadimgi Hind-Yevropa tillarining tipi haqidagi ʻ tasavvurlarga ham, hindev-ropa bobo tilining qurilishi qanday bo lganligi ʻ haqidagi tushunchaga ham juda katta o zgartirishlar kiritdi; 2) hind yoki hind- ʻ oriy gu-ruhi (Hindiston yarim orolining shimoliy qismi, Shri Lanka oroli) 3 davrga mansub tillardan iborat.

 Roman tillari — hindevropa tillari oilasiga mansub qardosh tillar guruhi; ularning barchasi lotin tilidan kelib chiqqanligi, umumiy rivojlanish qonuniyatlari va til qurilishidagi ko plab umumiy unsurlar bilan o zaro ʻ ʻ bog lanadi. "Roman" termini (lot. romanus — "Rimga ʻ tegishli", "Rim imperiyasiga alokador" ma nosida) dastlab, ʼ ilk o rta asrlarda, klassik lotin tilidan hamda german ʻ lahjalaridan farq qiluvchi xalq tilini ifodalagan; Ispaniya va Italiyada Roman tillari "yangi lotin tillari" deb ham atalgan. Roman tillari 60 dan ortiq mamlakatda (mas,: fransuz tili 30 ta, ispan tili 20 ta, portugal tili 7 ta, italyan tili 3 ta mamlakatda) milliy yoki rasmiy til sifatida qo llanadi: ularda 600 mln.dan ortiq kishi so zlashadi. ʻ ʻ  Tilshunoslikda Roman tillarining soni haqida yagona fikr yo q. Hozirgi tegishli ishlarda ular ko pincha 12 ta deb ʻ ʻ ko rsatiladi: ispan, galisi(ya), portugal, katalan, oksitan ʻ (provansal), fransuz, italyan, sard, retoroman, rumin, moldavan va 19-asrdan ulik hisoblanadigan dalmat tillari. Roman tillarining bir tekis rivojlanmaganligi ham ularni chegaralash, aniq sonini belgilashni qiyinlashtiradi.

 Portugal tili — roman tillaridan biri. Portugaliya , Braziliyada , Afrikaning bir qancha mamlakatlarida, Osiyoda Aominda va Hindistonning ayrim hududlarida tarqalgan. So zlashuvchilarning umumiy soni 190 mln. kishidan ʻ ortiqroq (jumladan, Portugaliyada 15 mln.ga yaqin, Braziliyada 160 mln. kishidan ortiq). Portugaliya, Braziliya, Angola, Mozambik, Gvineya-Bisau, Kabo-Verde, San-Tome va Prinsipi respublikalarining rasmiy tili. Portugal tili 12— 14-asrlardajan. va shim. por-tugalgalisiy shevalarining aralashuvi natijasida shakllangan. 16-asr boshida Portugaliyaning mustamlakachilik harakatlari tufayli Braziliyaga kirib keladi va asta-sekin mahalliy indeys tillarini siqib chiqaradi. Hozirgi Portugal tilining 2 asosiy varianti — portu-galcha va brazilcha variantlari mavjud (ular, asosan, fonetika va leksika sohasida o zaro farqlanadi); brazilcha ʻ variantda mahalliy narsa-ashyolarni ifodalovchi indeys so zlari ko plab uchraydi. Portugal tili ning afrikancha ʻ ʻ varianti esa shakllanish arafasida. Portugaliya hududida 3 ta lahja guruhi mavjud; Jan., Markaziy va Shimoliy Braziliyada shim. va jan. laxjalarga ajralsada, ular deyarli o zaro ʻ farqlanmaydi.  Portugal tilining fonetik qurilishi urg usiz bo g inlarning, ʻ ʻ ʻ asosan, so z oxirida reduksiyaga uchrashi, ochiq va yopiq, ʻ shuningdek, burun unlilarining, ay-niqsa, burun diftonglarining mavjudligi bilan boshqa roman tillaridan farqlanadi. Hozirgi Portugal tilida lotincha zamon shakllaridan uzoq o tgan zamon (ga suf-fiksli) va shartli ʻ kelasi zamon (-re suffiksli) shakllari saqlanib qolgan.

O'xshashlar

Tarix darslarining turlari va ularni tasniflash
LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI
TILLARNI TASNIFLASH FUNKSIONAL, AREAL, TIPOLOGIK VA GENEOLOGIK TASNIF
Oʻzbek tilining psixolingvistik, gender lingvistik, kognitiv tadqiqi
O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI