Geografiyani o’qitish jarayonida didaktik o’yinli darslardan foydalanish yo’llari.
![GEOGRAFIYA O’QITISHDA
INNOVATSION
TEXNALOGIYALAR
Mav zu:
Geografi y ani o’qit ish
jaray onida didak t ik o’y inli
darslardan foy dalanish
y o’llari.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_1.png)
![R E J A
Geografiya ta'limida didaktik o'yinlardan foydalanish ahamiyati
Geografiya ta'limida didaktik o'yinlardan foydalanish ahamiyati
Geografiya ta'limida didaktik ko'rgazma qurollar tayyorlash
Modellar va undan foydalanish usullari](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_2.png)
![Geografiya ta'limida didaktik o'yinlardan foydalanish ahamiyati
Didaktik o'yinlar o'zining asosiy mazmuniga ko'ra ma'naviy-ahloqiy, aqliy rivojlantiruvchi, bilish jarayoniga
doir o'yinlar bo'lishi mumkin. Bunday o'yinlarning o'ziga xos xususiyati - guruhiy jipslashish, ijodiy hamkorlik,
musobaqadir.
Mustaqil hamdo'stlik mamlakatlari va xorijdagi metodist - geograflar uzoq vaqtlardan berli o'yinlar nazariyasi
bilan qiziqib keladilar, ular bu nazariyani geografiyani o'qitish jarayonida tadbiq etishga urinib ko'rganlar.O'yinlarni
geografiyani o'qitishga kiritish g'oyasi 60-yillarning boshlarida Amerika va Angliyada paydo bo'lgan edi. Hozirgi
vaqtda xorijlik hamkasblar tajribasida imtiatsion o'yinlarni, shu jumladan komp'yuter o'yinlarini amalda barcha
sinflarda keng tadbiq etish mayli aniq ko'zga tashlanadi. Bundan ko'zda tutilgan asosiy maqsad fanga bo'lgan
qiziqishni oshirish, ijodiy tafakkurni rivojlantirishdan iboratdir.
Keyingi yillarda geografiya darslarida o'yinlar tadbiq etish to'g'risida L.M.Pancheshnikova, S.N.Proslova,
P.Musaev, R.Qurbonniyozov, V.V.Nikolina, G.S.Kulinich, O'.Safarov, A.Hayitov va boshqalarning tadqiqotlari
paydo bo'ldi. Bu tadqiqotlarda o'yinlarni tasnif qilish, ularni darslarda va darsdan tashqari vaqtlarda tashkil etish va
o'tkazish metodikasi masalalari qarab chiqilgan, lekin tadqiqotchilardan hech kim geografiya darsida o'yinlarni
tadbiq etish yordamida ta'lim samaradorligini oshirish muammolarini maxsus ravishda ajratib ko'rsatmagan.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_3.png)
![Didaktik o'yinlardan foydalanish usullari
Didaktika - ta'lim nazariyasi tushunchasini anglatadi. Ta'lim nazariyasi ta'lim - tarbiya jarayonida amal qilinishi
shart bo'lgan tamoyillar, ta'lim usullari, ta'lim-tarbiya shakllari va pedagogikadagi asosiy tushunchalarni o'z ichiga oladi.
Demak, didaktika yosh avlodni «nimaga o'qitish?», «nimani o'qitish?», «qanday o'qitish?» kabi savollarga javob
beradi. Didaktik o'qitishning umumiy qonun va qonuniyatlarini aniqlab berish bilan birga, har bir o'quv fanining o'qitish
usullari uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Didaktika butun pedagogik faliyat uchun, ya'ni ta'lim-tarbiya bilan shug'ullanuvchilarning nazariy va amaliy
harakatlari uchun metodologik asos vazifasini o'taydi.
Geografik o'yinlarni qo'yidagi guruhlarga bo'lishimiz mumkin:
a) geografik mashqli o'yinlar, topishmoqlar, chaynvordlar, krossvordlar, rebuslar, viktorina, loto, domino va boshqalar;
b) sayohat o'yinlari: berilgan ma'lum yo'nalish bo'yicha, alohida region bo'yicha kartalar asosida sayohat yoki
«Ekspeditsiya» tariqasida olib boriladi;
v) musobaqa o'yinlari, sinf o'quvchilari guruhlarga bo'linib, ma'lum topshiriqlar asosida o'zaro musobaqalashadilar,
topshiriqlarning tez va aniq topilishi g'olibni aniqlab beradi.
g) rolli o'yinlar: o'quvchilar ma'lum muammoni hal qilishda qatnashadilar.
O'quvchilar o'yinlar jarayonida o'lka materiallaridan keng foydalanib, mavjud muoammalar: ekologik; iqtisodiy va
ijtimoiy masalalarni ochish, ularni bartaraf qilishning yo'llarini o'rganadilar. Bu esa o'yinlar orqali o'quvchilarni
mamlakat miqiyosida sodir bo'layotgan voqealar bilan tanishtirish, Vatanga muhabbat tuyg'usini singdirish, turli kasblar
bilan tanishtirish, mehnat ko'nikmalarini egallash imkoniyatlarini yaratishga olib keladi.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_4.png)
![Geografiya ta'limida guruhlararo o'yinlarning mazmuni, unga tayyorgarlik bosqichi va uning jarayonini nihoyatda
murakkab bo'lsa - da, o'ning uziga hos xususiyatlarini ko'rsatishga harakat qilamiz. Yuqorida aytilganidek, tayyorgarlik bosqichida
ko'yidagilar hal etiladi.
1. O'yinning maqsadini belgilash, ya'ni o'yin orqali o'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilim, malaka va ko'nikmalar hajmi aniqlanadi.
2. Qo'yidagi talablarga javob beradigan vaziyatni yaratish:
a) o'yinning o'quvchilar tayyorgarlik darajalari va yosh hususiyatlariga, o'quv ishlaridagi aniq muammolarga mos bo'lishi;
b) o'yin ko'rinishlarini aniq belgilash, ya'ni o'yin tarkibiga kiruvchi xolatlarni ayrim qismlarga ajiratish;
3. o'yin qoidasini ishlab chiqish, har bir ishtirokchiga alohida-alohida vazifalar belgilash, tasodifiy holatlar sodir bo'lganda nimalar qilish
kerakligi, o'yinning boshlanishi va tugashi, harakatlar soni ko'zda tutiladi;
4. o'yin tafsilotini yozish. Bunda boshqaruvchi va har bir ishtirokchi harakatlarini tasvirlab, o'yinchilar uchun mahsus ko'rsatma
tayyorlanadi.
Ikkinchi bosqich - o'yinni tashkil etish. Bunda avvalo o'rganilayotgan bo'limga oid o'yinning boshlanishi haqida o'quvchilarga xabar
qilish; o'yinni tayyorlash va o'tkazish uchun boshqaruvchi tanlash va saylash amalga oshiriladi. Boshqaruvchi qilib odatda guruh
boshliqlari ko'rsatilib, ular o'yin qoidasini puxta o'rganadilar, o'yin jarayonidagi holatlarini mustaqil ishlab chiqadilar. O'yinning natijalari
turlicha bo'lishi mumkinligini oldindan tasavvur qiladilar.
Uchinchi bosqich - o'yinni o'tkazish. O'yinni o'tkazish uslubiy qat'iy belgilanmaydi, o'quvchilarga erkinlik beriladi va ularning
ijodkorligi rag'batlantiriladi.
To'rtinchi bosqich - o'yin natijalarini tahlil qilish. Bu o'rinda o'qituvchi hal qiluvchi mavqega ega bo'ladi: u o'quvchilarning o'yin
jarayonida o'zlashtirgan bilimlarini tartibga solish, o'yin ishtirokchilarning fikrlarini aniqlash singari masalalarni hal qiladi.
Guruhlararo o'yinlar o'quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini o'stiradi, natijada geografik bilimlari ortib boradi. Demak, har qanday
o'yinga tayyorgarlik davrida uning maqsadini aniq belgilash kerak. O'yin qatnashchilariga uning qoidasini tanishtirish lozim. Bu
bosqichda vazifalar to'la bajarilishi zarur. O'yin qoidalarini og'zaki tushuntirish bilan chegaralanmagan, aniq ko'rsatmalar berish, estalik
tuzib o'larga tarqatish ham foydalidir.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_5.png)
![Didaktik o'yinlardan foydalanish
tajribalari
Umumiy ta'lim maktablarining geografiya o'qituvchilari o'z faoliyatlari davomida o'quvchilarga ta'lim va
tarbiya berish borasida boy tajriba to'plaganlar. Dastlab geografiyaga oid sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlarda
turli o'yinlardan foydalanish tajribasi keng taralgan bo'lsa, keyingi yillarda geografiya darslarida ham o'yinning
ayrim qismlaridan foydalanish ommalashib bormoqda. Hatto ayrim o'qituvchilar to'la bir darsni o'yin bilan
o'tadilar.
O'yinlarga bu qadar e'tiborning ortib borishiga asosiy sabab o'quvchilar qiziqishini orttirish va ularning darsda
o'zlarini erkin tutishlarini ta'minlashdan iboratdir.
O'qituvchilarning fikrlashicha, geografiya darslarida o'yinlar orqali o'quvchilar qiziqishi ortib boradi,
bilimlarni o'zlashtirish jarayonini engillashtiradi, qisqa vaqt ichida sifatli bilim olishga erishadilar.
Ijodiy mehnat qiladigan o'qituvchi, - deb yozadi L.V.Zankov, - ma'lum darajada ta'lim va tarbiyaning ob'ektiv
qonunlariga muvofiq ish ko'radi. Bunda u qisman allaqachon ma'lum bo'lgan nazariy qoidalarga tayanadi, qisman
induktiv yo'l bilan qay yo'sinda bo'lsada, hali ochilmagan qonunlarni sinab ko'radi.
O'quvchilar qiziqishini orttirish, tasavvurlarini kengaytirish maqsadida darsning takrorlash va o'tilganlarni
kengaytirish mustahkamlash qismida chaynvord, krossvord, viktorinalardan unumli foydalanadi. Darslarda bu
xildagi o'yinlardan foydalanish orqali o'quvchilar faoliyatini oshirish, geografiyaga oid tushunchalarni osonlik
bilan o'zlashtirishiga erishmoqda.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_6.png)
![Geografik o'yinlarni qo'yidagi bo'lishimiz mumkin:
mashqli geografik o'yinlar, topishmoqlar, chaynvordlar,
krossvordlar, rebuslar, viktorina, loto, domino va boshqalar;
sayohat o'yinlar: berilgan ma'lum yo'nalish bo'yicha, alohida
region bo'yicha kartalar asosida sayohat yoki «Ekspeditsiya»
tariqasida olib boriladi;
musobaqa o'yinlari: sinf o'quvchilari guruhlarga bo'linib,
ma'lum topshiriqlar asosida o'zaro musobaqalashadilar,
topshiriqlarning tez va aniq topilishi g'olibni aniqlab beradi;
rolli o'yinlar: o'quvchilar ma'lum muammoni hal qilishda
qatnashadilar](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_7.png)
![Geografiya ta'limida didaktik ko'rgazma qurollar
tayyorlash
Geografiya ta'limida o'quvchilarning har tomonlama etuk bilimdon bo'lib etishishda, ta'limini hayot bilan
bog'lab borishda o'quv vositalarini geografik tasavvur doiralarini kengayshida, mavzuni tushunarli bo'lishida va
puxta o'zlashtirishiga imkon beradi. Turli o'quv ko'rsatmalari, asboblar geografik bilimlar o'zlashtirishga imkon
beradi. Bu haqida K.D.Ushinskiy shunday degan edi: « Biz ravshan tassurotlarni ko'rish orqali hosil qilamiz,
shunki biz o'zimiz eshitgan narsalardan ko'ra, ko'zimiz bilan ko'rgan narsalarni tassavur qilamiz. Ayni bir
vaqtda ham ko'rish, ham eshitish, ham mushkul harakati yordami bilan hosil qilagan taasurot esa...
ayniqsa ravshan tassavur hosil qiladi va xotirada uzoq saqlanadi ».
Bugungi kunda ta' limning zamonaviy ta' lim vositalaridan foydalanish ta' lim jarayoniga ularni tadbiq
qilish davr talabidir, ammo ta'lim samaradorligini oshirishda har bir fanning o' ziga xos xususiyatlari mavjuddir.
Geografiya fani kabi hech bir fan ko'rgazmalilikni ko'p talab qilmaydi. Unda o'rganiladigan har bir mavzu uchun
tabiatning bir bo'lagi tasviri yoki qandaydir asboblar zarurdir. Darsning mazmunli bo'lishi uchun ana shu tabiat
bo'lagini sinf xonasiga kiritishimiz lozimdir. O'quvchilarni bir lahza bo'lsa ham tabiatning voqea, hodisa va
jarayonlarning guvohi qilishimiz mumkin. Buning uchun esa barcha geografiya ta'limida didaktik ko'rgazmali
qurollar tayyorlashni puxta bilishimiz va amalda sinab ko'rishimiz lozim.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_8.png)
![Applikatsiyalar
Ranglar bilan yomon chizuvchilar uchun applikatsiyalar ancha qulay. Ranglar bilan qilingan xatoni to'g'rilab bo'lmaydi.
Applikatsiyada esa rangli qog'ozlarni oldin o'lchab keyin elimlash mumkin.
Masalan, tog' manzarasini qilish mumkin. Bunda oldingi yasalgan tog'lar qoramtir, orqadagilari esa sal ochiqroq qora rangda,
eng oxirgi qismi esa ko'kimtir rangda tayyorlanadi. Demak, qog'ozlarni uch xil rangda tayyorlash kerak.
Buning uchun chuqurroq yoyiq idishda iliq suvda matolarni bo'yashda ishlatiladigan anilin bo'yog'ini ishlash lozim. Eritma
sovugach unga kerakli o'lchamdagi qog'ozni tushiriladi va dog' bo'lib bo'yalmasligi uchun idishni tebratib turish kerak.
Applikatsiya yana shunisi bilan qulayki, unga oxirgi daqiqada har biron narsa qo'shish, olib tashlash yoki o'zgartirish
mumkin.
Rangli bo'rlardan foydalanish va ularni tayyorlash usullari
Bo'rlarni ishlatganda har xil ranglar miyaga bir xil ta'sir etmasligini hisobga olish kerak. Masalan, qizil rang -
hayojonlantiradi, to'liqtiradi, yashil rang - nerv sistemasini tinchlantiradi, ko'k rang - sovuqlik hissasini uyg'otadi.
Deyarli hamma geografik hodisalar: issiqlik, sovuq, qor, suv, quruqlik, o'simlik - doskada har xil ranglar bilan ko'rsatilishi
mumkin. O'quvchi o'qituvchidan o'z daftariga rangli qalamlar bilan chizadi. Hamma tasvirning aniq bo'lishini kuzatib borishi
kerak. Rasm o'quvchilar tomonidan daftariga chizilgandan keyin uni nazariy bilimlar bilan mustahkamlash mumkin.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_9.png)
![Pape - mashe gipsdan qilinadigan ishlar
Sinfda ko'rgazmali qurollar pape-mashe uchun qog'oz yoki gips tanlanadi. Pape-mashe tayyorlash
uchun o'qituvchi e.Belyanivskayaning oddiy retseptini beradi. Retsept shunday tayyorlanadi:
4 kilogramm maydalangan qog'oz olinadi, uni bir sutka davomida suvga ezib quyiladi. Ikkinchi kuni bu qog'oz
bir soat mobaynida suvi singib ketguncha qaynatiladi. Qaynatilgan qog'oz sovutilib, unga 2 kg bo'r solib
aralashtiriladi. Bu aralashmaning ichiga bir bo'lak yog'och elimi solib aralashtiriladi. Aralashmani 10-15
minutdan keyin ishlatiladi.
Pape-mashedan tepalik, botiqlar, tog'lar, vulqon, daryo oqimi, dengiz qirg'og'ini va boshqa
modellarni yasasa bo'ladi. Daryo oqimi yoki dengiz qirg'og'ini yasash uchun 40x50 sm.li oyna olinib, uning orqa
tomonini ko'k yoki ochiq ko'k rang bilan bo'yaladi, qora rang bilan qirg'oq chiziqlari bo'yaladi. Undan keyin
qirg'oqdan boshlab pape-mashedan tog' yasaladi. Uning ustiga salfetka yopishtirilib rang beriladi.
Pape-mashedan Shimoliy muz okeani qirg' oqlari judayam chiroyli model bo'ladi. Buning uchun
hayqaltoroshlar ishlatadigan gipsdan foydalaniladi. Gips olinadi va uning o'zi bilan teng miqdorda suv solib
aralashtiriladi. Aralashma tez quriydigan bo'lishi lozim. Ishlatiladigan gipsni oldindan qancha ishlatishni aniqlab,
keyin aralashma tayyorlash kerak. Chunki gipsdan tayyorlangan aralashma tez qotib qolishi mumkin. Qirg'oq
bo'yini yasayotganimizda paxta ham ishlatamiz. Paxta qor bilan qoplangan maydonni tasvirlashda zarur bo'ladi.
Yasalgan manzara ustiga eskimoslarni, it rasmini yoki bug'i rasmini yasab qirqib qo'yish mumkin. Bug'i yoki itni
plastilindan ham yasash mumkin.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_10.png)
![Pape-mashedan tayyorlanadigan diagrammalar
Barrel'efGeografik ma'lumotlarni o'rganayotganimizda raqamlarga duch kelamiz. Masalan, mamlakatimiz boyligi neftni
qazib olishda. Buni pape-mashedan yoki xamirdan qilish mumkin. Neft' qozib olish hajmini ko'rsatish uchun pape-
mashedan yoki xamirdan neft' minoralari yasaladi. Yasalgan minoralar ustidan bo'yaladi. Yoki qo'mir qazib olish hajmini
ko'mir bo'lagi shaklida pape-mashe yoki xamirdan tayyorlanib, qora ranga bo'yaladi. Yaltirab turishi uchun uning ustidan lak
bilan bo'yaladi. Bundan tashqari, Xitoyni o'rganayotganimizda choy ekspertini, boshqa mamlakatlarga yuboriladigan
qadoqlangan shaklini ko'rsatish mumkin. Buning uchun choy bo'lagi pape-mashedan yoki plastilindan yasaladi. Bunday
diagrammani devorga ham osib qo'ysa bo'ladi.
Harakatdagi vulqon: Harakatlanuvchi vulqon modelini yasash uchun barel'ef tayyorlash lozim. Barel'efda bug', ko'l, vulqon bombasi va
lavani ko'rsatish oson.
O'lchami 50x60 sm bo'lgan fanerga vulqon konturi chiziladi. Fanerni qolgan qismi fon bo'ladi. Avvalo kulrangroq ko'k rang bilan osmon
bo'yaladi, to'q kulrang bilan kul bo'yaladi, to'q jigarrang bilan vulqon bombasi bo'yaladi.
Bombalarni fonga yopishtirib bo'yash mumkin. Bo'yashda yog'li buyoqlardan foydalanish kerak. Bo'yalgan osmon qurigach qog'oz va
gipsdan vulqon shakli yasaladi. Rel'ef shakllarini hosil qilishda har xil shakldagi pichoqchalarni foydalaniladi.
Vulqon ostida esa kraterda pastga qarab yug'onlashtirilib qoldiqlar yopishtiriladi. Vulqon tayyor bo'lgach uni sariqroq jigarrang ranga
bo'yaladi. Lavani to'q jigar rangga bo'yaladi. Faqat ba'zi joylarini qizil bilan buyash mumkin. Bunda rel'efli tasvir vujudga keladi. Shunday
tarzda tog'lar balandligini taqqoslovchi pape-mashedan tayyorlangan modellarni yasash mumkin.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_11.png)
![Kartalar va geografik kartalarni kattalashtirish
Siz Afrikaning o'simlik dunyosi o'rganyapsiz. Darslik kartalari sizni qanoatlandirmayapti. U unchalik katta emas
va unchalik tiniq emas. Sizga devoriy karta lozim bo'lib, undan o'qituvchi o'simliklarni ko'rsata bilsin. Siz Afrikani
o'simlik duniyosini devoriy karta qilishga axd qildingiz, lekin bunday kattalikdagi kontur sizda io'q. Nima qilish kerak?
Buning uchun Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi atlasidan Afrika materigini kartasini topish yoki darslikdan
olib uni kattalashtirish lozim.
Iloji boricha kattaroq masshtabli karta olish kerak, chunki karta masshtabi qanchalik kichik bo'lsa, u shunchalik
noaniq bo'ladi. Karta kvadratlar orqali kattalashtiriladi. Kartaga qalam bilan kvadratlar to'ri chiziladi, qog'ozdagi
kvadratlar kerakli kattalikda chiziladi. Buning uchun o'qituvchi o'z ishini tezlashtirish va atlas tozaligini saqlash
maqsadida kvadratlarni yupqa qog'oz yoki kal'ka qog'ozga chizib olishi maqsadga muvofiqdir. Bu qog'ozni u boshqa
kartalarni chizishda ham foydalanishi mumkin. Yaxshisi selluloidga chizgani maqul.
Selluloid qog'oz bukilmaydi, g'ijimlanmaydi, yiritilmaydi va unga AVSD to'ri chiziladi. Xar bir kvadratning bir
tomon o'lchovi 1-2 sm dan bo'lishi mumkin. Bunday o'lchovda bo'lishiga sabab, to'r darslik betini yoki atlas varag'ini
to'la qoplashi lozim.
To'r atlasga yoki darslikka qo'ilib, kattalashtiriladigan rasm qancha kvadrat egallashi xisoblanadi. Shuncha
kvadratga qog'ozni bo'lib chiqamiz. Qog'ozda kvadratlarni chizib, kvadratdan-kvadratga ko'chib, chiza boshlaymiz. Bu
unchalik qiyin emas, faqat ko'shirishda aniqlikka etibor bering. Qog'ozdagi kvadratlarni chizish uchun, u oson bo'lishi
uchun raqamlanadi va kvadratlarni yumshoq qalamni qattiq bosmasdan chizish lozim. Kontur yakunlangash tekshirib,
yumshoq o'chirgish bilan o'chiriladi. Keyin chizilgan chiziqlar ruchka yoki tush bilan chiziladi, agar karta qog'ozga
tushirilgan bo'lsa. Kattalashtirilgan kartadan bizga kerak bo'lgan ob'ektlarni topish oson.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_12.png)
![Qog'ozdagi devoriy kartalar
Odatta ko'proq ishlatiladigan kartalarnigina nusxasini tez va
aniq ko'chirish maqsadida kal'ka qog'ozga nusxasini
tushiradilar. Kattalashtirishni birdagina kal'ka qog'ozda bajarish
mumkin emas, chunki kal'ka qog'oz ancha yupqa va kvadratlar
chizgan paytda yoki uni o'chirayotganda yirtilishi mumkin.
Buni yaxshisi yorug'likdan foydalanib oddiy qog'ozga tushirgan
maqul. Ya'niy qog'ozni toza, ko'chaga qaragan oynaga tutgan
xolda nusxa ko'chirish mumkin. Devoriy yozuvsiz karta
Geografiya fanida yozuvsiz karta muhim o'rin tutadi. Qora
kontur karta yordamida o'quvchilar osongina yangi materialni
o'rganishlari mumkin. Chunki unda shaharlar nomlari,
joylashish nuqtalari, davlat shegaralari, daryolar o'rni ancha
tiniq va aniq ko'rinadi. Keyinchalik bu kartada qo'shishcha
topshiriqlarni ham bajarish mumkin. Masalan shahar nomlarini
yoniga yanvar oyi haroratlarini yozish o'simlik dunyosini
o'rganayotganida, unda faqat o'simliklarini taxminan belgilab
olmasdan, balki sxematik chizmalar bilan chizish mumkin.
Yozuvsiz kartaning ustinligi undagi materialni tezda yodlash,
esga olish oson bo'ladi.
Qirqiladigan rasmlar
Quyosh sistemasining Sayyoralari, Sayyoralar kattaligi,
nomlari, Quyosh va erdan qancha uzoqlikda ekanligi bilish juda
qiziq. Shuning uchun uni qirqib olib ko'rgazmali qurol yasash
mumkin.
Buning uchun esa sayyoralar radiuslarini bilish lozim, shu bilan
ularni Quyosh va erdan qanchalik uzoqdaligini ham bilish
kerak.
Albatta sayyoralarni unday kattalikda tayyorlab bo'lmaydi, shu
bois ularni ma'lum o'lchamga qisqartirib, qirqib olamiz va
ularni adashtirib yubormaslik uchun orqa tomonlariga nomlarini
yozib quyish lozim. Geografik kenglikni aniqlash va Qutb yulduzi
Geografik kenglik tushunchasini o'rganish davomida, nima
uchun Qutb yulduziga qarab geografik kenglikni aniqlash
lozimligini bilish kerak.
Bizga ma'lumki, Qutb yulduzining nurlari parallel holda erga
tushadi. Qutb yulduziga turli geografik kenglikdan intiladigan
yo'nalishlarni ko'rsatadigan chizma chizamiz.
erni chizamiz, keyinchalik undan uncha katta bo'lmagan
dumoloq qilib Shimoliy qutbdagi ufq tekisligini, o'rtacha
kenglikdagi shimoliy yarim sharni va ekvatorni belgilab olamiz.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_13.png)
![Modellar va undan foydalanish
usullari
Yasaladigan va grafik ishlardan tashqari harxil materiallardan modellar yasasa bo'ladi. Ob'ektlarn rele'f bilan
(qabartma shaklda) tasvir qilish, loydan yasash va modellarni ishlash orografik shakllar to'g'risida yaqqol tasavvur
to'g'dirishini maqsad qilib oladi. Kartani o'qishda eng qiyin narsa yoyiq tasvirni tabiatdagi shaklini yoyiq holga
keltirishdir.O'quvchi qancha yosh bolsa, uning uchun tasviriy formalarni bir-biriga aylantirish chuncha qiyin
bo'ladi.O'quvchilar kartadagi shartli belgilar va ranglar kartada tasvirlangan mamlakatlarning rele'fini to'g'ri tasvir
qilishni tushunadilar deb ishonib bo'lmaydi. Tajribalar shuni ko'rsatadiki, hatto kartalar ham, kartada tasvirlangan
yer yuzasining shakllari haqida bazan to'g'ri tasavvurga ega bo'lmaydi.
Bunda o'rgatish uchun ob'ektlarni loydan va boshqa narsalardan yasash kerak.O'quvchilarga yer yuzasi
shakllari va ayrim joylarning relefi to'g'risida tassavur berish uchun, o'qituvchi rahbarligida ob'ektlarni turli
narsalardan shakllarini yasab ko'rsatishdan yaxshi usul yo'q.
Tepaliklar, tog' cho'qqilarining turli xil shakllari, tog', davon, vodiy, uzun va ko'ndalang vodiylar, suvayirg'ish,
daryo sistemasi, yassitog'lik, do'ngli tekislik va boshqalarni yaxshilab loydan yasab ko'rsatsa bo'ladi. Loydan
ob'ektlar yasalganda unga vazelin qo'shiladi. Bundan tashqari plastilin, mo'm va pape- mash'e ( suvda
yumshatilgan gazeta qog'ozi va boshqa qog'ozlarda bor aralashtirilgan birikma) turli ob'ektlarni yasash uchun
material bola oladi. Ob'ektlarni yasashda avvaldan tayyorlanib qo'yilgan modelga qarab ham yasash mumkin.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_14.png)
![Tog' modeli va gorizontallar
Gorizontallar chizish o'quvchilarga juda oson bo'ladi. Shu sababli, o'qituvchi o'quchilarga biroz murakkab vazifa bergani ma'qul.
O'quvchilarga avvaldan yasalgan tog' modeli ko'rsatiladi.
Qog'ozga tog'ning bir tomonga qaragan ko'rinishi tasvirlanadi. Kal'ka qog'ozg'a tog'ning gorizontallari tushiriladi va har bir
gorizontallar raqamlanadi. Faner olinadi, unga qora qog'oz yordamida kal'ka qog'ozg'a tushirgan gorizontallarimizni tushiramiz. Har bir
raqamlangan gorizontallar fanerdan alohida - alohida qirqilib olinadi. Har bir qirqib olingan fanerlarimiz ustma-ust yopishtiriladi.
Qirqib olingan fanerlar chizilgan gorizontal raqamlar asosida yopishtiriladi. Agarda tog'ni juda baland qilib yasamoqchi bo'lsangiz har
bir gorizontaldan 2 -3 tani qirqib olish lozim. Yoki yirikroq taxtadan gorizontallarni kesib olish mumkin. Tayyor bo'lgan modelni rang
bilan bo'yash mumkin. Ularning bittasi bir - biridan ajratiladigan. Ikkinchi yog'och elim bilan elimlanadigan holda yasaladi. Bu
modellarni darsda o'quchilarga aniq ko'rsatish imkoniyatini beradi.
Asboblardan foydalanish
Modellardan tashqari, geografiya darslarini yanada mazmunli qilish uchun turli xildagi asboblardan ham foydalaniladi. Ko'z bilan
chamalab plan olish, mahalliy joyda orientr olish va atrofdagi tepaliklarning balandligini aniqlashda oddiy asboblardan foydalanish
mumkin.
Kvadrat shaklidagi taxta olinadi, faner yoki karton ham olish mumkin.
Taxtaning yuqori qismini chap tomondagi burchagiga kompas mahkamlanadi. Kompasning atrofi uchta mix bilan uchburchak shaklida
mahkamlanadi. Mahkamlanganda ip yoki igna yordamida tikiladi. Agarda o'quvchilar planshetni kartondan yasagan bo'lishsa, unda
kompas igna yordamida ip bilan tikiladi. Bu tayyorlangan fanerga chizma uchun oq qog'oz quyiladi. Oq qog'oz planshetga knopka yoki
mix yordamida mahkamalanadi. Qog'ozning chap tomoniga strelka qo'yilib «shimol» va «janub» deb yoziladi. Guruhda ishlash uchun
har 3 ta yoki 5 ta o'quvchi uchun bittadan planshet va kompas bo'lishi lozim. Agarda maktabda bitta kompas bo'lsa, unda o'zimiz
ignadan kompas tayyorlashimiz mumkin.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_15.png)
![Gnomon va Quyosh soati
Agarda maktab yonida ochiq maydoncha bo'lsa, u erga soya tushmasa, daraxtlar bo'lmasa, binolar bo'lmasa, unda bu erga gnomon va Quyosh soati o'rnatish
mumkin.
Gnomon haqiqiy meridianni aniqlash uchun qo'llaniladi. U 40x30 sm. kattalikda taxtachadan yasaladi oq rangga bo'yaladi. Taxtaning qisqa tomoniga shimol va
janub tomonlar belgilanadi.
Taxtaning janubiy tomonining qoq o'rtasiga balandligi 8 sm. bo'lgan metall sterjen o'rnatiladi. Janubiy sektoriga (sterjen o'rtada qoladi) esa 1 sm. masofada yarim
doirachalar tushiriladi.
Gnomon balandligi 120 sm. bo'lgan ustunga o'rnatiladi. Bu vosita quyoshning sutkalik kulminatsion eng yuqori balandligini, tush chizig'ini, haqiyqiy meridianning
yo'nalishini, ufqning asosiy va oraliq tomonlarini aniqlashda qo'llaniladi. Gnomondan darsni o'tish jarayonida ham foydalanish mumkin.
Parallellarni chizadigan asbob
V.Popov er sharining kengligini, parallellarni tez chiza oladigan asbobni tavsiya qiladi.
Qora globus yoniga bo'r bo'lagi mahkamlangan shtativ quyiladi. Qora globusga sharchalarni parallellar bo'yicha quyib chiqamiz. Bitta sharchani qutbga,
ikkinchisini - tropika, uchinsini - ekvatorga quyiladi. Bitta bo'r o'rnatilgan shtativning bo'rni sharcha qo'yilgan nuqta yoniga qo'yamiz, globusni
aylantiramiz. Globusda oq chiziqlar hosil bo'ladi. Agar globusni 360 0
bo'rilsa, unda o'quvchilar qo'yidagilarning guvohi bo'ladilar:
Globusning har bir nuqtasidan parallel o'tkazish mumkin;
Ekvator aylanasini ham o'tkazish mumkin;
Globusda aylanalar ekvatordan qutblarga tomon kichrayib boradi;
er sharida meridianlar qutblarga tutashgan, ammo ular har xil uzunlikda yotadi.
Aylana diagrammalar bilan ishlash
Yuqori sinf o'quvchilariga statistik ma'lumotlarni diagramma ko'rinishida berilsa, ular yaxshi eslab, qolishadi. Raqamlar o'quvchilarning esidan tez chiqib ketadi,
ammo chizmalar orqali ko'rsatilgan ma'lumotlar xotirada yaxshi qoladi. Diagrammada berilgan raqamlarni foiz hisobida berilsa maqsadga muvofiq bo'ladi.
Bir necha diagramma ustida ishlash vaqtimizni ko'p oladi. Buni osonlashtirish maqsadida faqat bitta ixchamlashtirilgan diagramma yashash mumkin.
Qattiq karton qog'ozdan diametri 40-50 sm. bo'lgan aylana qirqib olinadi. Uning ustidan oq qog'oz elimlanadi. Keyin qirqib olgan aylanamizdan 2-3 sm. kichik
bo'lgan bir necha aylanalar qirqib olinadi. Birinchi qirqib olgan aylanamizning ichidan aylana chizamiz va uni 100 ta bo'lakka bo'lib chiqamiz. Chizgan
aylanamizni tush yoki boshqa rangda ko'rinib turadigan tarzda chiziladi. Bu qirqim aylana markazidan chekka aylanagacha radius chizib qirqiladi. Qolgan yasalgan
aylanalar rangli kog'oz bilan ustidan elimlanadi; qora, qizil, sariq, ko'k, yashil, jigarrang. Tayyor bo'lgan aylanalarni chekka qismidan markazigacha radius bo'yicha
qirqiladi. Rangli diagrammalardan ko'proq yasagan ma'qul, chunki ma'lumotlarni bir-biridan ajratib olish oson bo'ladi. Bu diagrammalar orqali okeanlar haqidagi
ma'lumotlarni va boshqa ma'lumotlarni ko'rsatish mumkin. Bu yasalgan ko'rgazmali kurol orqali bir darsning o'zida bir necha xil diagrammalarni ko'rsatib
o'quvchilarga ma'lumotlar berish mumkin](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_16.png)
![Ustun diagrammalar
Fanerni yuqori tomonidan 5 yoki 8 qismga ajratiladi. Ajratilgan bo'lakchalarni uzunligi taxta bilan teng bo'ladi, ya'ni 50 sm. Har bir bo'laklar orasiga
yirikligi 1 sm, eni 2 smli taxta qoqib chiqiladi. Har bir taxtada nozik rel'sga o'xshagan chuqurcha hosil qilinadi. Ularning har birining orasiga oq qog'oz
joylashtiriladi. Taxta bilan bir-biridan ajratilgan oq yo'l-yo'l bo'lakchalar hosil bo'ladi. Bo'laklarning pastiga fanerga 100 ta bo'lakka bo'lingan raqamlar
yopishtiriladi. Bo'laklarning yo'laklariga rangli qog'ozlar quyiladi. Rangli qog'ozlar qarton qog'oz yopishtirib tayyorlanadi. Ular rel'sga o'xshagan
chuqurchada erkin harakat qilishi lozim. Bundan tashqari, ba'zi ma'lumotlarni qo'yidagicha diagramma asosida ko'rsatish mumkin. Masalan, bitta
mamlakat paxtaning 95%, yana bittasi 80 %, uchinchisi 55% va to'rtinchisi 65 % majburiyatini bajaradi. Bunda mamlakatlar haqida ma'lumotlar
qo'yidagicha aks ettiriladi.
Biz birinchi rangli lentani olamiz va uni harakatga keltirib 95 chi bo'lakda to'xtatamiz. Boshqa bo'laklar oq rang tarzida qoladi. Yana bitta lentani olib
80 chi bo'lakda, uchinchi lentani 55 chi bo'lakda quyamiz, to'rtinchi lentani 65 chi bo'lakda qo'yamiz. Ustun shaklidagi diagramma hosil bo'ladi.
Harakatli diagrammani qo'yidagi rasmdagidek yasash mumkin.
Sinfda yasaladigan ishlar
O'quvchilar loydan yoki qumdan turli xil narsalarni yasashni yaxshi ko'radi. Shuning uchun geografiyada yasaladigan ishlarga o'quvchilar
qiziqishadi. Yasaladigan ishlarni 4 sinfdan boshlagan ma'qul. Bu esa yoshligidan bolalarni qiziqishini orttiradi, dunyoqarashini shakllantiradi.
Metodistlar e.Yu.Petri va B.Nechaevlar quyi sinfdan o'quvchilarni turli modellar yasashga o'rgatishdan boshlashni maslahat berishadi. Modellar loy
va qumdan yasalishi mumkin. O'quvchilarga modellar yasashni o'rgatishdan oldin ularni tabiat quyniga ekskursiyaga olib chiqish lozim.
Ekskursiyada o'qituvchi va o'quvchilar ko'rgan ob'ektlarini daftarga chizadilar. Rasmlar sinfga keltiriladi. O'qituvchi o'quvchilar bilan chizgan
rasmlaridan bittasini masalan, tepalik rasmini doskaga chizadi.
Sinfga uzunligi 1 metr, kengligi taxminan 70 santimetr bo'lgan quti kiritiladi. Qutining devori 2-3 santimetr atrofida bo'ladi, qutini stol ustiga quyib
o'qituvchi doskaga chizgan tepalik modelini loydan yasay boshlaydi. Sinfda har bir o'quvchida yoki har ikkita o'kuvchida bitta faner va tepalikni
yasash uchun loy bo'lishi lozim. Ular o'qituvchi yasayotgan tepalikga qarab ishni davom qildirishadi. Bunday ishga butun sinf jalb qilinadi.
Yasaladigan ob'ektni tanlaganda, oson yasaladigan va o'quvchilarga tanish bo'lgan ob'ekt tanlanadi. Qutining ustki qismiga oyna ham quyish
mumkin, oynaning tagini ko'k yoki ochiq ko'k rangga bo'yash orqali ishimiz yanada sifatli bo'ladi. Bunda faqatgina tepalik emas, daryo, oriqlarni
yasash imkoniyati ham to'g'iladi. A.N.Kolokolnikov modellarni yasashda loyni tanlash hammayoqni iflos qiladi, shuning uchun ho'l qum tanlashni
maslahat beradi.](/data/documents/31ab9780-3ba1-4724-bcf4-80962607d6b3/page_17.png)
GEOGRAFIYA O’QITISHDA INNOVATSION TEXNALOGIYALAR Mav zu: Geografi y ani o’qit ish jaray onida didak t ik o’y inli darslardan foy dalanish y o’llari.
R E J A Geografiya ta'limida didaktik o'yinlardan foydalanish ahamiyati Geografiya ta'limida didaktik o'yinlardan foydalanish ahamiyati Geografiya ta'limida didaktik ko'rgazma qurollar tayyorlash Modellar va undan foydalanish usullari
Geografiya ta'limida didaktik o'yinlardan foydalanish ahamiyati Didaktik o'yinlar o'zining asosiy mazmuniga ko'ra ma'naviy-ahloqiy, aqliy rivojlantiruvchi, bilish jarayoniga doir o'yinlar bo'lishi mumkin. Bunday o'yinlarning o'ziga xos xususiyati - guruhiy jipslashish, ijodiy hamkorlik, musobaqadir. Mustaqil hamdo'stlik mamlakatlari va xorijdagi metodist - geograflar uzoq vaqtlardan berli o'yinlar nazariyasi bilan qiziqib keladilar, ular bu nazariyani geografiyani o'qitish jarayonida tadbiq etishga urinib ko'rganlar.O'yinlarni geografiyani o'qitishga kiritish g'oyasi 60-yillarning boshlarida Amerika va Angliyada paydo bo'lgan edi. Hozirgi vaqtda xorijlik hamkasblar tajribasida imtiatsion o'yinlarni, shu jumladan komp'yuter o'yinlarini amalda barcha sinflarda keng tadbiq etish mayli aniq ko'zga tashlanadi. Bundan ko'zda tutilgan asosiy maqsad fanga bo'lgan qiziqishni oshirish, ijodiy tafakkurni rivojlantirishdan iboratdir. Keyingi yillarda geografiya darslarida o'yinlar tadbiq etish to'g'risida L.M.Pancheshnikova, S.N.Proslova, P.Musaev, R.Qurbonniyozov, V.V.Nikolina, G.S.Kulinich, O'.Safarov, A.Hayitov va boshqalarning tadqiqotlari paydo bo'ldi. Bu tadqiqotlarda o'yinlarni tasnif qilish, ularni darslarda va darsdan tashqari vaqtlarda tashkil etish va o'tkazish metodikasi masalalari qarab chiqilgan, lekin tadqiqotchilardan hech kim geografiya darsida o'yinlarni tadbiq etish yordamida ta'lim samaradorligini oshirish muammolarini maxsus ravishda ajratib ko'rsatmagan.
Didaktik o'yinlardan foydalanish usullari Didaktika - ta'lim nazariyasi tushunchasini anglatadi. Ta'lim nazariyasi ta'lim - tarbiya jarayonida amal qilinishi shart bo'lgan tamoyillar, ta'lim usullari, ta'lim-tarbiya shakllari va pedagogikadagi asosiy tushunchalarni o'z ichiga oladi. Demak, didaktika yosh avlodni «nimaga o'qitish?», «nimani o'qitish?», «qanday o'qitish?» kabi savollarga javob beradi. Didaktik o'qitishning umumiy qonun va qonuniyatlarini aniqlab berish bilan birga, har bir o'quv fanining o'qitish usullari uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Didaktika butun pedagogik faliyat uchun, ya'ni ta'lim-tarbiya bilan shug'ullanuvchilarning nazariy va amaliy harakatlari uchun metodologik asos vazifasini o'taydi. Geografik o'yinlarni qo'yidagi guruhlarga bo'lishimiz mumkin: a) geografik mashqli o'yinlar, topishmoqlar, chaynvordlar, krossvordlar, rebuslar, viktorina, loto, domino va boshqalar; b) sayohat o'yinlari: berilgan ma'lum yo'nalish bo'yicha, alohida region bo'yicha kartalar asosida sayohat yoki «Ekspeditsiya» tariqasida olib boriladi; v) musobaqa o'yinlari, sinf o'quvchilari guruhlarga bo'linib, ma'lum topshiriqlar asosida o'zaro musobaqalashadilar, topshiriqlarning tez va aniq topilishi g'olibni aniqlab beradi. g) rolli o'yinlar: o'quvchilar ma'lum muammoni hal qilishda qatnashadilar. O'quvchilar o'yinlar jarayonida o'lka materiallaridan keng foydalanib, mavjud muoammalar: ekologik; iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni ochish, ularni bartaraf qilishning yo'llarini o'rganadilar. Bu esa o'yinlar orqali o'quvchilarni mamlakat miqiyosida sodir bo'layotgan voqealar bilan tanishtirish, Vatanga muhabbat tuyg'usini singdirish, turli kasblar bilan tanishtirish, mehnat ko'nikmalarini egallash imkoniyatlarini yaratishga olib keladi.
Geografiya ta'limida guruhlararo o'yinlarning mazmuni, unga tayyorgarlik bosqichi va uning jarayonini nihoyatda murakkab bo'lsa - da, o'ning uziga hos xususiyatlarini ko'rsatishga harakat qilamiz. Yuqorida aytilganidek, tayyorgarlik bosqichida ko'yidagilar hal etiladi. 1. O'yinning maqsadini belgilash, ya'ni o'yin orqali o'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilim, malaka va ko'nikmalar hajmi aniqlanadi. 2. Qo'yidagi talablarga javob beradigan vaziyatni yaratish: a) o'yinning o'quvchilar tayyorgarlik darajalari va yosh hususiyatlariga, o'quv ishlaridagi aniq muammolarga mos bo'lishi; b) o'yin ko'rinishlarini aniq belgilash, ya'ni o'yin tarkibiga kiruvchi xolatlarni ayrim qismlarga ajiratish; 3. o'yin qoidasini ishlab chiqish, har bir ishtirokchiga alohida-alohida vazifalar belgilash, tasodifiy holatlar sodir bo'lganda nimalar qilish kerakligi, o'yinning boshlanishi va tugashi, harakatlar soni ko'zda tutiladi; 4. o'yin tafsilotini yozish. Bunda boshqaruvchi va har bir ishtirokchi harakatlarini tasvirlab, o'yinchilar uchun mahsus ko'rsatma tayyorlanadi. Ikkinchi bosqich - o'yinni tashkil etish. Bunda avvalo o'rganilayotgan bo'limga oid o'yinning boshlanishi haqida o'quvchilarga xabar qilish; o'yinni tayyorlash va o'tkazish uchun boshqaruvchi tanlash va saylash amalga oshiriladi. Boshqaruvchi qilib odatda guruh boshliqlari ko'rsatilib, ular o'yin qoidasini puxta o'rganadilar, o'yin jarayonidagi holatlarini mustaqil ishlab chiqadilar. O'yinning natijalari turlicha bo'lishi mumkinligini oldindan tasavvur qiladilar. Uchinchi bosqich - o'yinni o'tkazish. O'yinni o'tkazish uslubiy qat'iy belgilanmaydi, o'quvchilarga erkinlik beriladi va ularning ijodkorligi rag'batlantiriladi. To'rtinchi bosqich - o'yin natijalarini tahlil qilish. Bu o'rinda o'qituvchi hal qiluvchi mavqega ega bo'ladi: u o'quvchilarning o'yin jarayonida o'zlashtirgan bilimlarini tartibga solish, o'yin ishtirokchilarning fikrlarini aniqlash singari masalalarni hal qiladi. Guruhlararo o'yinlar o'quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini o'stiradi, natijada geografik bilimlari ortib boradi. Demak, har qanday o'yinga tayyorgarlik davrida uning maqsadini aniq belgilash kerak. O'yin qatnashchilariga uning qoidasini tanishtirish lozim. Bu bosqichda vazifalar to'la bajarilishi zarur. O'yin qoidalarini og'zaki tushuntirish bilan chegaralanmagan, aniq ko'rsatmalar berish, estalik tuzib o'larga tarqatish ham foydalidir.