logo

Tizimli o’qitish jarayonida bola tafakkurining rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

586.2373046875 KB
Mavzu:Tizimli o’qitish jarayonida bola 
tafakkurining rivojlanishi
Reja:
1. Tizimli o’qitish.
2. Tafakkur.
3. Analiz va Sintez                            Tafakkur - narsa va hodisalar o‘rtasidagi 
eng muhim bog‘lanishlar va 
munosabatlarning ongimizda aks 
ettirilishi. 
Analiz – narsa va hodisalarni fikran yoki 
amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilish. 
Sintez –narsa va hodisalarning analizda 
bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, 
bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran va 
amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga 
keltirish.                Abstraksiya –moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning 
muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan 
narsa va hodisalarning muhim bo‘lmagan ikkinchi darajali 
xususiyatlarini fikran ajratish. 
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli 
xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan 
holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik 
maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va 
tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan 
hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita 
o‘rganiladigan xossalari haqida ma’lumot beradilar.              Psixik  ak s et t irishning bu shak llari inson 
t omonidan ob’ek t iv  reallik ni bilishning 
hissiy ot li asoslaridir. Lek in alohida jismlar 
v a real olam hodisalarini bilish ist algan 
amaliy  v azifani hal et ishda y uzaga 
k eladigan uch ahamiy at ga ega bo‘lgan 
sav olga jav ob t opish uchun et arli emas. Bu 
sav ollar: « y u z aga k elgan v aziy at da nimani, 
qay  t arzda bajarish mumk in, v a bu harak at  
nat ijasida nima hosil bo‘ladi?» dan iborat .                Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam 
beradi. Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik 
jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayonning mohiyati inson 
tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va 
o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda 
anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni ahamiyatli 
aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida 
aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga 
asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos 
kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur 
jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka 
o‘tish sodir bo‘ladi.               Shunday qilib, 
tafakkurni voqelikni 
umumlashtirilgan va 
vositalangan aks 
ettirish sifatida 
ta’riflash mumkin. 
Bundan tafakkurning 
muhim belgilaridan biri 
umumlashtirishdan 
iboratligi kelib chiqadi. 
Voqelikni umumlashtirgan holda 
aks ettirish birgina odam va 
zamondoshlarining emas, balki, 
o‘tmish avlodlarining ham 
tajribasini qayta ishlab chiqish 
natijasidir. Bu tajriba til 
yordamida og‘zaki va yozma 
nutqda (o‘qituvchilar 
ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda 
va h.k.)                Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi. 
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, 
modellar, chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli 
aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan 
ishlab chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi.               Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga 
bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar 
ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida 
anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini 
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirishdir              Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon 
bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi. 
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan 
bog‘liqligidan iborat. Tafakkur muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan boshlanadi.               Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan 
A . A . S mirnov tafakkur va aqliy 
jarayonlarning assotsiativ tarzda 
kechishini tafovutlash zaruriyati haqida 
ogohlantirgan edi.
  Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz 
assotsiatsiyalardan keng foydalanamiz, 
chunki ular tafakkur masalalarini 
echishda ahamiyatli yordam ko‘rsatadi. 
Aqliy jarayonlarning assotsiativ 
kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi. 
Muhim tafovut shundan iboratki, bu 
vaziyatda o‘z oldimizga hech 
qanday maqsad qo‘ymaymiz, 
chunki hech qanday vazifani 
bajarmaymiz              Bunda bir jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan 
bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq 
olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar 
o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.               Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos 
xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz 
aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday 
aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq 
tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, 
masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq 
shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini 
topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz.               Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq 
insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. 
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. 
Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy 
ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon.               Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar 
harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. 
Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-tadqiqiy, qayta o‘zgarishli 
va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar 
tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va 
amaliy faoliyat. 
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy 
hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi 
qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat 
natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur 
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.               Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar 
uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini 
tashkil etadi. Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir 
etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona qismlari 
alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir.               Bundan tashqari, bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik (bilish) 
vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini 
ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega.               Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-
farosat – abstraksiyalardan foydalanish 
o‘zgarmas chizmalar, namunalar 
chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy 
tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning 
boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy 
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar 
tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik 
bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri 
tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, 
tasniflash layoqati
aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy 
qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish 
xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy 
darajasi, aql yordamida inson narsalar 
mohiyati, ularning qonunlari va qarama-
qarshiliklarini anglab etadi. 
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy 
xususiyatlarni chizma shaklida keltirish 
mumkin              
Ivanov I., Zufarova M. “ Umumiy psixologiya ” .  O‘z.FMJ., 2008.

Xaydarov  F.I.,  Xalilova  N.  “Umumiy  psixologiya”.  T.:  “ Fan  va  texnologiyalar ”  
markazining bosmаxonasi  : 2009.

Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб :  Питер , 2007.

Ғозиев Э.Ғ.  “ Онтогенез психологияси ” . – T.: Ношир. 2010.

Ғозиев Э.Ғ.  “ Умумий психология ” . – T.: Ўқитувчи. 2012.

www. pedagog.uz

www.ziyonet.uz

www.bilim.uzFoydalanilgan Adabiyotlar              ETIBORIN GIZ
UCHUN
RA HMAT

Mavzu:Tizimli o’qitish jarayonida bola tafakkurining rivojlanishi Reja: 1. Tizimli o’qitish. 2. Tafakkur. 3. Analiz va Sintez

Tafakkur - narsa va hodisalar o‘rtasidagi eng muhim bog‘lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishi. Analiz – narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilish. Sintez –narsa va hodisalarning analizda bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltirish.

Abstraksiya –moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va hodisalarning muhim bo‘lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratish. Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida ma’lumot beradilar.

Psixik ak s et t irishning bu shak llari inson t omonidan ob’ek t iv reallik ni bilishning hissiy ot li asoslaridir. Lek in alohida jismlar v a real olam hodisalarini bilish ist algan amaliy v azifani hal et ishda y uzaga k eladigan uch ahamiy at ga ega bo‘lgan sav olga jav ob t opish uchun et arli emas. Bu sav ollar: « y u z aga k elgan v aziy at da nimani, qay t arzda bajarish mumk in, v a bu harak at nat ijasida nima hosil bo‘ladi?» dan iborat .