Tizimli o’qitish jarayonida bola tafakkurining rivojlanishi
![Mavzu:Tizimli o’qitish jarayonida bola
tafakkurining rivojlanishi
Reja:
1. Tizimli o’qitish.
2. Tafakkur.
3. Analiz va Sintez](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_1.png)
![](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_2.png)
![Tafakkur - narsa va hodisalar o‘rtasidagi
eng muhim bog‘lanishlar va
munosabatlarning ongimizda aks
ettirilishi.
Analiz – narsa va hodisalarni fikran yoki
amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilish.
Sintez –narsa va hodisalarning analizda
bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini,
bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran va
amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga
keltirish.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_3.png)
![Abstraksiya –moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning
muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan
narsa va hodisalarning muhim bo‘lmagan ikkinchi darajali
xususiyatlarini fikran ajratish.
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli
xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan
holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik
maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va
tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan
hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita
o‘rganiladigan xossalari haqida ma’lumot beradilar.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_4.png)
![Psixik ak s et t irishning bu shak llari inson
t omonidan ob’ek t iv reallik ni bilishning
hissiy ot li asoslaridir. Lek in alohida jismlar
v a real olam hodisalarini bilish ist algan
amaliy v azifani hal et ishda y uzaga
k eladigan uch ahamiy at ga ega bo‘lgan
sav olga jav ob t opish uchun et arli emas. Bu
sav ollar: « y u z aga k elgan v aziy at da nimani,
qay t arzda bajarish mumk in, v a bu harak at
nat ijasida nima hosil bo‘ladi?» dan iborat .](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_5.png)
![Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam
beradi. Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik
jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayonning mohiyati inson
tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va
o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda
anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni ahamiyatli
aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida
aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga
asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos
kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur
jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka
o‘tish sodir bo‘ladi.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_6.png)
![Shunday qilib,
tafakkurni voqelikni
umumlashtirilgan va
vositalangan aks
ettirish sifatida
ta’riflash mumkin.
Bundan tafakkurning
muhim belgilaridan biri
umumlashtirishdan
iboratligi kelib chiqadi.
Voqelikni umumlashtirgan holda
aks ettirish birgina odam va
zamondoshlarining emas, balki,
o‘tmish avlodlarining ham
tajribasini qayta ishlab chiqish
natijasidir. Bu tajriba til
yordamida og‘zaki va yozma
nutqda (o‘qituvchilar
ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda
va h.k.)](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_7.png)
![Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar,
modellar, chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli
aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan
ishlab chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_8.png)
![Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga
bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar
ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida
anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirishdir](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_9.png)
![Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon
bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi.
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan
bog‘liqligidan iborat. Tafakkur muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan boshlanadi.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_10.png)
![Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan
A . A . S mirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda
kechishini tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi.
Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz
assotsiatsiyalardan keng foydalanamiz,
chunki ular tafakkur masalalarini
echishda ahamiyatli yordam ko‘rsatadi.
Aqliy jarayonlarning assotsiativ
kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu
vaziyatda o‘z oldimizga hech
qanday maqsad qo‘ymaymiz,
chunki hech qanday vazifani
bajarmaymiz](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_11.png)
![Bunda bir jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan
bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq
olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar
o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_12.png)
![Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos
xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz
aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday
aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq
tovush shakliga ega bo‘lmagan holat,
masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq
shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini
topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_13.png)
![Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq
insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi.
Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy
ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_14.png)
![Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar
harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir.
Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-tadqiqiy, qayta o‘zgarishli
va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar
tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va
amaliy faoliyat.
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy
hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi
qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat
natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_15.png)
![Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar
uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini
tashkil etadi. Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir
etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona qismlari
alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_16.png)
![Bundan tashqari, bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik (bilish)
vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini
ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega.](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_17.png)
![Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-
farosat – abstraksiyalardan foydalanish
o‘zgarmas chizmalar, namunalar
chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy
tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning
boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar
tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik
bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri
tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish,
tasniflash layoqati
aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy
qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish
xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy
darajasi, aql yordamida inson narsalar
mohiyati, ularning qonunlari va qarama-
qarshiliklarini anglab etadi.
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy
xususiyatlarni chizma shaklida keltirish
mumkin](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_18.png)
![
Ivanov I., Zufarova M. “ Umumiy psixologiya ” . O‘z.FMJ., 2008.
Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: “ Fan va texnologiyalar ”
markazining bosmаxonasi : 2009.
Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб : Питер , 2007.
Ғозиев Э.Ғ. “ Онтогенез психологияси ” . – T.: Ношир. 2010.
Ғозиев Э.Ғ. “ Умумий психология ” . – T.: Ўқитувчи. 2012.
www. pedagog.uz
www.ziyonet.uz
www.bilim.uzFoydalanilgan Adabiyotlar](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_19.png)
![ETIBORIN GIZ
UCHUN
RA HMAT](/data/documents/3831cbcb-db95-42ec-a66c-ae80b838b62b/page_20.png)
Mavzu:Tizimli o’qitish jarayonida bola tafakkurining rivojlanishi Reja: 1. Tizimli o’qitish. 2. Tafakkur. 3. Analiz va Sintez
Tafakkur - narsa va hodisalar o‘rtasidagi eng muhim bog‘lanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishi. Analiz – narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy jihatdan xususiyatlarini tahlil qilish. Sintez –narsa va hodisalarning analizda bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo‘laklarini sintez yordami bilan fikran va amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltirish.
Abstraksiya –moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va hodisalarning muhim bo‘lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratish. Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida ma’lumot beradilar.
Psixik ak s et t irishning bu shak llari inson t omonidan ob’ek t iv reallik ni bilishning hissiy ot li asoslaridir. Lek in alohida jismlar v a real olam hodisalarini bilish ist algan amaliy v azifani hal et ishda y uzaga k eladigan uch ahamiy at ga ega bo‘lgan sav olga jav ob t opish uchun et arli emas. Bu sav ollar: « y u z aga k elgan v aziy at da nimani, qay t arzda bajarish mumk in, v a bu harak at nat ijasida nima hosil bo‘ladi?» dan iborat .