HADISLARDA NUTQ ODOBI MASALALARI
![MAVZU: HADISLARDA NUTQ ODOBI
MASALALARI
REJA:
1.
Mutafakkir-
larimizning
nutq odobi
haqida
bildirgan
fikrlari . 2.
Hadislarda
nutq odobi
haqida. 3.
O’qituvchi-
ning
nutqi
haqida. 4 .
Nutq haqida
iboralar va
hikmatli
so‘zlar](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_1.png)
![1. Mut afakk i rlarim izni ng nut q odobi haqi da bildi rgan fi k rlari. Nutq odobi insonning umumiy axloqini belgilovchi asosiy mezondir. O‘rta Osiyoda axloqiy tarbiya o‘z an’analariga egadir. Axloq haqidagi ibratli fikrlar qadimgi turkiy yodnomalarda, buyuk allomalarning asarlarida va boshqa yozma yodgorliklarda bizgacha yetib kelgan.
Axloq fan sifatida o‘rta asrlarda yuzaga keldi . Bu fanning o‘z olimlari paydo bo‘ldi, nazariyasi yaratildi. Farobiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Jaloliddin Davoniy, Savzovoriy, G‘iyosiddin Mansuriy kabilar axloq fanining mavzui, vazifalari, maqsadining, nazariy va amaliy jihatlarini asoslab berishga hissa qo‘shdilar. Afsuski, ko‘p yillar davomida bu merosni o‘rganish, ommalashtirishga imkon bo‘lmadi, juda ko‘p olimlarimiz hamon xalq uchun nomalum bo‘lib kelmoqda .](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_2.png)
![Aslida esa deyarli hamma davrlarda bu fan taraqqiy etib bordi,
yangi-yangi asarlar paydo bo‘ldi; axloqiy va ta’lim tarbiya sohasida
ilmiy tadqiqot olib borgan juda ko‘p olimlar yetishib chiqdi. Qator
mutaxasislarning asarlari asossiz ravishda o‘rganishsiz kelindi.
Ibin Arabiy (XIII asr) “Taqzibo‘l axloq” (Xulqiy tarbiya haqida) va
“Kitobo‘l axloq” (Axloqning 47 kitobi), Abu Bakr Qalandarning (XIII
asr) “Qalandarnoma”, Husayin Voiz Koshifiy (XIII asr) “Axloqi
Muxsiniy”, Poshshoxo‘ja Abduvahobxo’janing (XVI asr) “Gulzor” va
“Miftox ul-adl” (Adolat kalimi), Abdu Tohir Xo‘janing (XIX asr)
“Axloqi Muhammadiy” Abdurahmon Sharafning (XIX asr) “Ilmiy
axloq” (Axloq fazilatlari ),](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_3.png)
![](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_4.png)
![X usay in Voiz K oshifi y](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_5.png)
![](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_6.png)
![Abdurahmon Sayyohning (XIX-XX asr) “Me’yoriy axloq” (Axloq
me’yorlari) kitoblari ana shunday asarlardir.
Ma’lum bo‘ladiki, O‘rta O siyo xalqlari , jumladan o‘zbek xalqi ham
boy axloqiy merosga egadir. Ma’lum sabablarga ko‘ra o‘zbek xalqi avlod –
ajdodlarga axloqiy tarbiya berib kelgan bu boy merosdan bahramand bo‘la
olmadi. Kishining odobi, eng avvalo, uning nutqida ko‘rinadi. Har qanday
xunuk xabarni ham tenglovchiga beozor yetkazishi mumkin. Buning uchun
so‘zlovchi tilni, adabiy til normalarini mukammal bilishi lozim.
Muloyim, yoqimli, odobli so‘zlsh ham o‘z-o‘zidan paydo
bo‘lmaydi.Unga yoshlikdan ongli mashqlar qilish, tilning lug‘at boyligini
egallash, bu borada nutqi ibratli kishilarga taqlid qilish, ulardan o‘rganish
orqali erishiladi.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_7.png)
![Hadislarda aytilishi bo‘yicha,“Qur’oni karim”da ehsonga loyiq
kishilarning birinchi navbatda ota-ona haqqi belgilab beriladi. “Al-Isro”
surasining 23-24 oyatlarida ota-onaga yaxshilik – Alloh taologa ibodat
qilishdan keyin ikkinchi vazifa sifatida ta’kidlanadi. Ota-ona qanday
inson bo‘lishidan qatiy nazar, farzand ularga nisbatan hurmat bilan
muomalada bo‘lishi kerak. Ota-ona farzandni dunyoga keltirish bilan
birga, farzandga ta’lim-tarbiya berganligini ham unutmay, haqqiga
doimo duo qilib turishi ta’kidlanadi. Qur’onning ma’lum oyatlari
shirinsuxanlikka bag‘ishlanadi.
Shirinso‘zlik insonni muomala ma’daniyatiga ega ekanligni
ko‘rsatadi, obro‘sini orttiradi, hurmatga sazovor qilad. Shunga ko‘ra
“Qur’onda” har bir inson shirinso‘z bo‘lishi ta’kidlanadi. 2. Hadislarda nut q odobi haqida](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_8.png)
![Boshqa bir oyatda Alloh kishilarni so‘zlashganda past ovoz bilan
so‘zlashga undaydi: “Kishilarga chiroyli so‘z so‘zlangiz” (Baqara surasi,
53-oyat) so‘zlaganda ochiq yuzli bo‘lish, qo‘pollik qilmaslik, xushmuomala
bo‘lish odoblari hayotda tinchlik va baxt saodatga erishishda yorug‘ yo‘l
sifatida talqin etiladi: “Alloh tomonidan bo‘lgan bir marhamat sababli
ularga (sahobalarimizga) yumshoq so‘zli bo‘ldingiz. Agar qo‘pol, qattiq
qo‘l bo‘lganingizda edi, albatta atrofingizdan tarqalib ketgan bo‘lar
edilar”. (“Ol-imron” surasi, 159-oyat). Haqiqatdan ham so‘zlashish
madaniyati har bir inson uchun eng zarur bo‘lgan, unga baxt-saodat,
jamiyatga esa ravnaq keltiradigan muhim fazilatdir.
Qur’onda insonning axloqiy kamolga yetkazishda yaxshi kishilar
bilan hamsuhbat bo‘lish ham katta ahamiyatga ega, deb ko‘rsatiladi.
Yaxshi kishilar bilan ham, yomon kishilar bilan ham muomala-muloqotda
bo‘lganda, albatta uning o‘ziga xos odob qoidalari bor. Islomda ruxsat
so‘rash va salomlashish odoblariga ham e’tibor beriladi.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_9.png)
![“ Nur” surasining 27-28 oyatlarida bu borada aniq tavsiyalarga rioya
qilish insonning ma’naviy kamolotidan dalolat berad. Islomda salomga
alik olish xususida “Niso”surasining 86-oyatida “Qachon sizlarga biron
ibora bilan salom bersa, sizlar undan chiroyliroq qilib alik olinglar yoki
(hech bo‘lmasa) o‘sha iborani qaytaringlar”,-deyiladi. Insonning eng
go‘zal qilib turadigan narsasi, uning shirin so‘zligi va xush
muommalaligidir. Qur’onda haqiqiy inson bir birini kamsitmasligi,
boshqalarni hurmat qilishi, shu bilan kishilar o‘rtasida totuvlikni
mustahkamlashi mumkin ekanligi kabi g‘oyalar ham mavjud.
Kishilarning bir-birini hurmat qilishi, o‘zaro do‘stlik aloqalarini
mustahkamlashi, kelishmovchiliklarning oldini olish, holis komil
insonga xos bo‘lmagan paskashliklardan saqlanishdagi shart-sharoitlar
va nutq odobi, nutqiy vaziyat va nutq odobi. O‘zbek millatining ko‘p
ming yillik tarixida keyingi o‘n yillikda erishgan yutuqlarimiz alohida
o‘rin tutadi.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_10.png)
![Mustaqillik necha asrlar davomida yaratilgan boy ma’naviy-marifiy
merosimizni nafaqat o‘rganish, balki uni davr talablari asosida qaytadan
idrok etish va milliy manfaatimizga xizmat qildirish vazifasini o‘zimizga
qo‘ydi.
Boy tajribalarimiz negizida milliy istiqlol mafkurasining yangicha
tamoyillari yaratildi. Davr barcha ziyolilar qatori tilshunoslar oldigaham
yangi va ulkan vazifalarni qo‘ydi. Bu vazifalarni lo‘nda qilib, bir
tomondan tilshunoslikning nazariy masalalarini jahon andozalari
darajasida tadqiq etish, ikki tomondan, uning amaliy jihatlari, aniqrog‘i,
nutqiy madaniyat masalalari bilan shug‘ullanish tarzida tushunish to‘g‘ri
bo‘ladi. Darhaqiqat, tilning barcha qatlamlaridagi birliklarni tartibga
keltirish, ya’ni adabiy tilimizning qatiy me’yorlarini belgilash, ularni imlo
va talaffuz qoidalari asosida yozish va so‘zlashni xalqimiz orasida
ommalashtirish, bu qoidalarni](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_11.png)
![lug‘atlar shaklida mustahkamlash bugunning dolzarb vazifalaridan
hisoblanadi. Bular orasida xalqimizning nutq madaniyatini yuksaltirish
muhum bo‘lib qoldi. Chunki milliy istiqlol g‘oyasi yurtdoshlarimizni
ma’naviy yangilanish va islohatlar jarayonining faol ishtirokchisiga
aylantirish, yoshlarimizni esa erkin, shu bilan birga, odatdagi, an’anaviy
usullardan voz kechib, yangicha fikrlashga o‘rgatishni maqsad qilib qo‘yar
ekan, bunga til madaniyatisiz erishib bo‘lmaydi.
O‘rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bilan
shug‘ullanish o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan. Ulug‘ turkolog olimlar
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk”, Yusuf Xos Hojibning
“Qutadg‘u bilig” asarlari bu masalaning juda qadimdan o‘rtaga qo‘yib
kelinganligidan dalolat beradi. U paytlar “nutq odobi” deb yuritilgan soda
va o‘rinli gapirish, qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik va laqmalikni
qoralash, keksalar va ustozlarustozlar oldida gapirganda odob saqlash,
to‘g‘ri, rost va dadil gapirish,](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_12.png)
![yolg‘onchilik va til yog‘lamalikni qoralash singari bir qator ko‘rsatmalar bugun biz “nutq madaniyati” deb ,atab kelayotgan
tushunchaning aynan o‘zidir.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”dostonida ham “Til fazilatlari, foyda va zararlari haqid”, “Til ardami”deb nomlangan
maxsus boblar bo‘lib, ular so‘zlash madaniyatiga bag‘ishlangan. Ayrim namunalar keltiramiz.
So‘zingni ko‘dazgil boshing bormasin,
Tilingni ko‘dazgil tishing sinmasin…
(So‘zinga ehtiyot bo‘l, boshing ketmasin.
Tilinga ehtiyot bo‘l, tishing sinmasn…)
Esanlik tilasa saning bu o‘zing,
Tilingdan chiqarma yarog‘siz so‘zing.
(Sening o‘zing esonlik tilasang,
Tilingdagi yarog‘siz so‘zingni chiqarma).
Bilib so‘zla so‘z biligka sonur,
Biligsiz so‘z o‘z boshingni yeyur.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_13.png)
![(Bilib so‘zlasa, so‘z donolik sanaladi,
Bilmay so‘zlasa o‘z boshini yeydi).
3. O‘qituvchining nutqi haqida.
O‘quvchi uchun eng yaxshi namuna o‘qituvchi nutqidir. Buni
o‘quvchi doim o‘zida his etib turishi, o‘z nutqida hech vaqt-
odob axloq, nutq madaniyati normalaridan chiqmasligi lozim.
Nutqiy muomala salomlashishdan boshlanadi.
Salomlashishdagi xush muomalalik undan keyingi yaxshi
suhbatga debocha bo‘ladi, tinglovchiga yaxshi kayfiyat paydo
bo‘ladi. Agar salomlashish quruq, iltifotsiz bo‘lsa keyingi
suhbatga salbiy ta’sir etishi mumkin. Ko‘p asrlik odatiy
an’analarimizga ko‘ra, “Assalomu alykum”ning javobi
“Valaykum assalom”dan iborat.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_14.png)
![](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_15.png)
![Keyingi davrlarda yoshlar orasida salom ham, alik ham tumtoqlashib
ketdi, ya’ni salom berish uchun ham, uning javobi uchun ham birgina
“Salom” ishlatiladigan bo‘ldi. Bu tarixiy an’analarimizdan
chetlashishdir. Xalq tilida salomlashish uchun ham, alohida vositalar
mavjud . O‘qituvchi ularni o‘z o‘rnida ishlatishda hamma vaqt o‘z
shogirdlari uchun o‘rnakdir.
Madaniyatli kishi o‘z aybini bo‘yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim
so‘rashni ham bilishi lozim. O‘z aybi uchun kechirim so‘rash o‘z
g‘ururini yerga urish emas, balki odoblilik, xushmuomalalik
alomatidir.”Kechirasz mendan o‘tibdi” yoki “avf eting, bundan so‘ng
takrorlamaslikka harakat qilaman”deyish bilan kishi o‘zining
odobliligini namoyish etadi, holos. Yetuk kishiga xos fazilatlardan yana
biri xayrlashuv odobidir.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_16.png)
![Tilimizda xayrlashganda ishlatiladigan “Sog‘ bo‘ling”, “Xayr,
ko‘rishguncha”, xayr, omonlikda ko‘rishaylik” kabi ta’sirchan iboralar mavjud.
O‘qituvchi sinfdan chiqayotganda “Xayr sog‘ bo‘linglar”, “Xayr yaxshi qolinglar”
iboralarini ishlatsa, o‘rinli bo‘ladi. Bolaga yaxshilik qilgan, aytilgan yumishni,
iltimosni bajargan kishilarga minnatdorchilik ifodalaydigan chiroyli ifodalar bor.
Ularni 48 kunlik muomalaga kiritish, o‘z o‘rnida ishlatish kishi xulqini naqadar
bezaydi. O‘qituvchi topshiriqni yaxshi bajargan o‘quvchilarni “Ofarin”,
“Barakalla”, “Raxmat”, “Otangizga raxmat”, “Minnatdorman” kabi so‘zlar bilan
rag‘batlantirishi mumkin. O‘qituvchining nutqi hamma vaqt o‘zbek adabiy tili
normalariga ta’sirchanligini o‘zida saqlaydi. Adabiy til ma’lum qo‘shimchalar,
grammatik kategoriyalarning qo‘llanishidagi bir xilligi, barqarorligi bilan umum
o‘zbek xarakterida bo‘ladi va shevalardan ustun turadi.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_17.png)
![Uning ustunligini bir tomondan adabiy normlar belgilaydi .
4. Nutq haqida iboralar va hikmatli so‘zlar.
1. Har doim nutqda ham, skutda ham me’yorni saqlang. Publius Sire
2. Inson miyasi-bu buyuk narsa. Siz nutq so‘zlash uchun turgan daqiqagacha ishlaydi. Martin
Tven
3. Bitta odamning nutqi hali nutq emas: Siz ikkala tomonni tinglashingiz kerak. Martin Lyuter
4. Yorqin shoshilinch nutqni tayyorlash uchun odatda menga uch haftadan ko‘proq vaqt kerak
bo‘ladi. Mark Tven
5. Odoblilik nutqlarda, aniqrog‘i amallarda topiladi. Baltasar Gratsian va Moroles
6. Musiqaning siri shundaki, u nutq jim turadigan bitmas-tuganmas manbani topadi. Ernst
Teodor Amadeus Xofmann](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_18.png)
![Inson miyasi – buyuk narsa. Siz nutq so‘zlash uchun turgan daqiqagacha
ishlaydi . Mark Tven](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_19.png)
![7. Rost gapirish oddiy. Lucius Annei Seneca
8. Faktlar nutqlarga mos kelmaydi. Mark Tullius Tsitseron
9. Uzun ko‘ylak yurishga yordam bermagani kabi, uzoq nutq ham narsalarni harakatga
keltirmaydi. Charlz-Moris Talleyran
10. Faqat nutqi fikrga, fikri esa haqiqat va yaxshilikka bo‘ysungan kishini
tinglashingizga arziydi. Francius Fenelon
11. Nutq-qalbning bezagi. Lucius Annei Seneca
12. Majoziy taqdimot nutq mavzusini taniqli qiladi. Mark Tullius Tsitseron
13. Ruhga kichik qismlarga singib ketadigan nutqdan ko‘proq foyda keladi. Oldindan
yozilgan va odamlar oldida o‘qilgan uzoq nutqlarda shov-shuvlar ko‘p, ammo ishonch yo‘q.
Lucius Annei Seneca
14. Odamlarning nutqi - ularning hayoti qanday bo‘lgan. Lucius Annei Seneca](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_20.png)
![F ak t lar nut qlarga mos k e lmay di. Mark Tullius Tsit se ron](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_21.png)
![15. Notiqning axloqi uning nutqiga qaraganda ancha ishonchli. Publius Sure
16. Nemis eng chuqur, nemis eng yuzaki. Karl Kraus
17. Mehrli nutqda zahar bor. Publius Sure
18. Har qanday yaxshi narsada bo‘lsa, shuncha yaxshi nutqda ham: qancha uzoq bo‘lsa, shuncha
yaxshi bo‘ladi. Gayus Pliniy Caecilius
19. Nutqni yozayotganda, eng qiyin narsa-qo‘llaringiz bilan nima qilishni hal qilish. Frank Xabard
20. Yangi nutq yozishdan ko‘ra yangi auditoriya topish osonroq. Dan Kennedi.
21. Nutqning qadr-qimmati aniq va past bo‘lmaslikdir. Aristotel
Tilsiz ot, muloqotsiz nutqdan ko‘ra xavfsizroqdir. Theophrastus](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_22.png)
![22. Yomon odam nuqtida tan olinadi. Menander
23. Nutq ko‘plarga beriladi, lekindonolik kamdan-kam
uchraydi. Cato Mark Porcius senzurasi
24. Hayotda ham, nutqda ham mos keladigan narsani ko‘rishdan
ko‘ra qiyinroq narsa yo‘q. Tsitseron Mark Tullius
25. Majoziy taqdimot nutq mavzusini ko‘rinadigan qiladi.
Tsitseron Mark Tullius
26. Nutqni hazil bilan jonlantiring. Tsitseron Mark Tullius](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_23.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Kar imov I. A. Ma’naviy yuksalish yo’lida
“O‘zbekiston” 1996.
2. Imom Buxoriy Al jome’ as-sahih
Toshkent,1991
3. Mahmudov N. Ma’rifat manzillari
Toshkent, “Ma’naviyat” 1999.](/data/documents/93786f02-dd47-4063-8e60-4a1c5024d73c/page_24.png)
MAVZU: HADISLARDA NUTQ ODOBI MASALALARI REJA: 1. Mutafakkir- larimizning nutq odobi haqida bildirgan fikrlari . 2. Hadislarda nutq odobi haqida. 3. O’qituvchi- ning nutqi haqida. 4 . Nutq haqida iboralar va hikmatli so‘zlar
1. Mut afakk i rlarim izni ng nut q odobi haqi da bildi rgan fi k rlari. Nutq odobi insonning umumiy axloqini belgilovchi asosiy mezondir. O‘rta Osiyoda axloqiy tarbiya o‘z an’analariga egadir. Axloq haqidagi ibratli fikrlar qadimgi turkiy yodnomalarda, buyuk allomalarning asarlarida va boshqa yozma yodgorliklarda bizgacha yetib kelgan. Axloq fan sifatida o‘rta asrlarda yuzaga keldi . Bu fanning o‘z olimlari paydo bo‘ldi, nazariyasi yaratildi. Farobiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Jaloliddin Davoniy, Savzovoriy, G‘iyosiddin Mansuriy kabilar axloq fanining mavzui, vazifalari, maqsadining, nazariy va amaliy jihatlarini asoslab berishga hissa qo‘shdilar. Afsuski, ko‘p yillar davomida bu merosni o‘rganish, ommalashtirishga imkon bo‘lmadi, juda ko‘p olimlarimiz hamon xalq uchun nomalum bo‘lib kelmoqda .
Aslida esa deyarli hamma davrlarda bu fan taraqqiy etib bordi, yangi-yangi asarlar paydo bo‘ldi; axloqiy va ta’lim tarbiya sohasida ilmiy tadqiqot olib borgan juda ko‘p olimlar yetishib chiqdi. Qator mutaxasislarning asarlari asossiz ravishda o‘rganishsiz kelindi. Ibin Arabiy (XIII asr) “Taqzibo‘l axloq” (Xulqiy tarbiya haqida) va “Kitobo‘l axloq” (Axloqning 47 kitobi), Abu Bakr Qalandarning (XIII asr) “Qalandarnoma”, Husayin Voiz Koshifiy (XIII asr) “Axloqi Muxsiniy”, Poshshoxo‘ja Abduvahobxo’janing (XVI asr) “Gulzor” va “Miftox ul-adl” (Adolat kalimi), Abdu Tohir Xo‘janing (XIX asr) “Axloqi Muhammadiy” Abdurahmon Sharafning (XIX asr) “Ilmiy axloq” (Axloq fazilatlari ),
X usay in Voiz K oshifi y