logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘DDA IQTISODIY MUNOSABATLAR TARIXI

ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘DDA IQTISODIY MUNOSABATLAR TARIXI

Yuklangan vaqt:

15.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7995.396484375 KB
Ko'chirib olish
ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘DDA IQTISODIY MUNOSABATLAR TARIXI MUNDARE J A I-BOB. ILK O‘RTA ASRLA R SUG‘D I QTI SODI YOTINI NG TARAQQIYOTIGA TURTKI BO‘LGAN OMILLA R. TARIX IY SHART-SHAROIT I.1.§. Sug‘dda ilk t anga zarbining y o‘lga qo‘y i lish i I.2.§. Sug‘d k onfederat siy asi mux t oriy at ining iqt i sodiy omill ari II -BOB. ILK O‘RTA ASRLA R SUG‘DDA MOLI YA TIZI MI II.1.§. Il k o‘rt a asrlar Mark aziy Sug‘d hok iml ik larida monet ar siy osat II.2.§. Sug‘dda soliq siy osat i, t o‘lov lar v a mol iy av iy hujjat chili k masal alari   III -BOB. ILK O‘RTA ASRLA R SUG‘DDA TOVAR-PUL MUN OSA BATLA RI II I.1.§. Sug‘dda narx-nav o v a sarf-xarajat masalalari II I .2.§. Il k o‘rt a asrlar Sug‘dda bozorlar v a ichk i sav do TADQIQOTNING MAQSAD VA VAZIFALARI Ilk o‘rt a asrl ar Sug‘ddagi iqt isodiy hay ot v a t anga zarbi xususiy at larini ochib berishdan iborat .TADQIQOT MAQSADI TADQIQOTNING VAZIFALARI : - Sug‘dda ilk tanga zarbining yo‘lga qo‘yilishini aniqlash - Sug‘d konfederatsiyasi muxtoriyatining iqtisodiy omillari tub mohiyati va tarixiy asoslarini ochib berish; Sug‘d iqtisodiy hayotining muhim xususiyatlari hisoblangan soliq siyosati, ijara, oldi-sotdi va ichki savdoning mohiyatini ochib berish; ; I lk o‘rta asrlar Sug‘ddagi tovar-pul munosabatlarining holatini ko‘rsatish; Sug‘d davlatchiligini tahlil qilgan holda nisbiy muxtoriyatning iqtisodiy omillarini, shuningdek Sug‘ddagi moliya tizimi xususiyatlarini aniqlash. I nduk siy a v a deduk si y a; maxsus fan uslublari x ronol ogi k v a qiy osiy t ahlil , ana liz v a sint ez, t iziml asht irish v a st at i st ik t ahlil , t arixi y jaray on v a v oqea bog‘li qligi I lk o‘rta asrlar Sug‘ddagi iqtisodiy islohotlar, tovar-pul munosabatlari, ichki savdo, soliq va sarfiyot masalalarini o‘zida aks ettirgan manbalar va ilmiy adabiyotlar tanlangan. I lk o‘rta asrlar Sug‘d iqtisodiy hayoti Tadqiqot obekti Tadqiqot ning predmeti Tadqiqotning usullari - ilk o‘rta asrlar Sug‘dning qariyb barcha hokimliklarida amalga oshirila boshlangan tanga zarbining Yunon-Baqtriya podsholigi davridan uzlyuksiz davom etganligi va Sug‘dda konfederativ boshqaruvning vujudga kelishida iqtisodiy omil yetakchi bo‘lganligi asoslangan - ilk o‘rta asrlar Sug‘dda Yunon-Baqtriya (Yevtidem, Yevkratid, Geliokl), Sosoniylar (Varaxran V, Peroz II), Tan imperiyasi tangalariga taqlidan zarb qilingan tangalarning ushbu davlatlar ta’siri ostida yoki ularning qaramligida emas, balki ayni davrdagi xalqaro savdoda hukmron davlatlar tanga lariga hamohangligini ko‘rsatish va shu asosda sug‘diy tangalarning xalqaro ahamiyatini oshirish uchun zarb qilinganligi isbotlangan; - ilk o‘rta asrlarga kelib konfederativ asosdagi boshqaruvga ega bo‘lgan Sug‘dda barqaror moliya tizimining vujudga kelganligi, ushbu moliyaviy tizim davlatning iqtisodiy ravnaqida muhim o‘rin egallaganligi, mo liya viy munosabalarning tartibga solinganligi va maxsus unvonlar ishlab chiqilganligi, mintaqada davlat budjetini nazorat qilishning g‘aznachilik asoslari yaratilganligi aniqlangan; - Sug‘dda ichki savdo munosabatlarining rivoji natijasida mintaqada bozor va davriy yarmarkalar faoliyatining jadallashganligi, buning natijasida esa ichki bozordagi ehtiyojni qoplash maqsadida hunarmandchilikning barcha turlari rivojlanganligi hamda ushbu omillarning shahar sozlik va nihoyat IX-X asrlardan boshlangan madaniy uyg‘onish (renessans) uchun poydevor bo‘lganligi dalillangan. Tadqiqot ning i lmiy y angili I-BOB. ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘D IQTISODIYOTINING TARAQQIYOTIGA TURTKI BO‘LGAN OMILLAR. TARIXIY SHART-SHAROIT. O‘rta Osiyo hududidan topilgan ilk tangalar Ahamoniylar (mil. avv. 705 – 303-y.) davriga oid bo‘lib, ushbu tangalar mintaqaga boshqa o‘lkalardan keltirilgan hisoblanadiIlk o‘rta asrlar davriga kelib, Sug‘d konfederatsiyasining qariyb barcha hukmdorligida tanga zarbi yo‘lga qo‘yilgan Tovar ayriboshlashning asosiy vositasi hisoblangan tanga pullar o‘zigacha bo‘lgan teri, don mahsulotlari, chorva mollari, tuz va qimmatbaho buyumlar kabi savdo-sotiq vositalariga qaraganda anchayin qulayligi bilan ahamiyatlidir. tanga zarbi o‘z tarixiy asoslariga ega bo‘lib, uning Yunon-Baqtriya (mil. avv. 250 – 125-y.) podsholari davridagi davlat boshqaruvi bilan bog‘liqligi ehtimoli yuqori O‘rta Osiyo hududidan topilgan ilk tangalar Ahamoniylar (mil. avv. 705 – 303-y.) davriga oid bo‘lib, ushbu tangalar mintaqaga boshqa o‘lkalardan keltirilgan hisoblanadi • miloddan avvalgi II asr ikkinchi yarmi - milodiy I asr boshi, Ya’ni Yunon-Baqtriya podsholigi qulaganligi, Baqtriyada konfederativ Yuechji davlatining paydo bo‘lganligi, Sug‘d bir nechta mustaqil mulkdan iborat bo‘lgan, yuechjilar sulolasi tomonidan boshqariladigan Qang‘ davlati tarkibiga kirganligi va sug‘diy yozuvli tangalar zarbi yo‘lga qo‘yilganligi bilan izohlanadi• miloddan avvalgi IV asr oxiri –dda va qo‘sh ni mintaqalarda haqiqiy tovar-pul munosabatlarining qaror topishi va rivojlanishi; pul munosabatlarining mayda bozor savdosiga kirib kelishi, puldan xazina sifatida foydalanilganligi, tangalarning mahalliy hukm dor nomidan zarb qilmiloddan avvvalgi II asr o‘rtasi, Ya’ni Sug‘inganligi • miloddan avvalgi V-IV asr oxiri, Ya’ni yombilar va Ahamoniylar birinchi tangalarining muomalaga kirishi davri• miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmi – miloddan avvalgi I ming yil likning birinchi yarmi, Ya’ni natural ayirboshlash va ayirboshlash savdosi davri birinchi davr ikkinchi davr to‘rtinchi davr uchinchi davr Markaziy Osiyo, jumladan, Sug‘dda ilk tanga zarbi va dastlabki pul munosabatlari O‘rta Osiyoda tanga zarbining Ahamoniylar, makedoniyalik Aleksandrdan keyingi uchinchi bosqichda yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu Salavkiylar va Yunon- Baqtriya podsholariga taqlidan bosilgan Sug‘d tangalari va ular asosida Sug‘dda pul munosabatlari shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi chakana savdoning yo‘lga qo‘ilganligi bilan izohlanadi Qang‘ davlati davrida esa podsholikning o‘ziga xos boshqaruv tizimi va iqtisodiy siyosati natijasida uning tasarrufidagi ko‘plab mintaqalarga ichki iqtisodiy mustaqillik berilgan. Bundan foydalangan Sug‘d hukdorlari ham sug‘diy namunadagi Yunon-Baqtriya podsholariga taqlidan o‘z tangalarini zarb qilishgan (milodiy IV-V asrlar). Lekin ushbu tangalarning hajmi kichik bo‘lganligi bois, ba’zi tangalarda yoychi tasviri uchramaydi. Sug‘diy namunadagi faqat sug‘diy yozuvli tangalar bundan darak beradi Salav kiylar va Yunon-Baqtriya podsholariga taqlidan o‘ng tomonida hukmdor va tersida yoychi bosilgan Sug‘d tangalari, ismi faqat tangalardan ma’lum hukmdor – Ashtam va Antiox I nomlaridan yoki taqlidan zarb qilingan bo‘lib, ushbu turkum tangalar miloddan avvalgi III asrdan milodiy II-III asrlarga qadar muomalada bo‘lganligini hisobga oladigan bo‘lsak, ularning qariyb besh yuz yil davomida muomalada bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bugungi kunda fanga ma’lum ushbu tangalarning namunalarini har tomonlama o‘rganish ushbu fikrga kelish imkonini beradi Markaziy Osiyoning boshqa viloyatlariga nisbatan Yunon-Baqtriya tanga lari Sug‘d va Baqtriya hududlaridan ko‘p topilgan. Bu esa ushbu mintaqalarning eng rivojlangan va podsholik tasarrufidagi tanga zarb qilish huquqiga ega hamda miloddan avvalgi III-II asrlardayoq pul muomalasi yo‘lga qo‘yilgan mintaqalar ekanligidan dalolat beradi. Sug‘dda pul munosabat larining ilk davri ekanligini hisobga olgan holda dastlabki davrda ushbu munosabatlar dastlab Afrosiyob, Yerqo‘rg‘on va Buxoro kabi yirik shaharlarda yo‘lgan qo‘yilgan bo‘lishi mumkin. Qishloqlar bilan aksariyat hollarda mahsulot ayriboshlangan. Tangalarning asosan yirik shaharlar hududlaridan topilganligi yuqoridagi fikrni ilgari surish ikonini beradi Tarixiy Sug‘d – O‘rta Osiyoning markaziy qismida joylashgan qadimiy o‘lkalarda hisoblanadi. O‘lka joylashuv jihatdan bu o‘lkani ikki yirik suv havzalari – Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini qamrab olgan. Zarafshon daryosi suvni Tyan-Shan tog‘la ridan oladi. Voha tabiiy jihatdan – Yuqori Zarafshon, O‘rta Zarafshon va Quyi Zarafshon kabi qismlarga bo‘linadi. Sug‘d tarixning turli davrlarida bir necha marotaba dunyo sivilizatsiyasi markaziga aylangan, o‘lka arab bosqiniga qadar Sug‘diyona hamda Sug‘d nomlari bilan atalgan Ilk o‘rta asrlar Markaziy Osiyo sivilizatsiyasida turk-sug‘d munosabatlari. Ilk o‘rta asrlar Sug‘dning ma’muriy-geografik xaritasi. Xitoy yilnomalari asosida turli davlat boshqaruv shakllaridan farqli o‘laroq konfede ratsiyaga birlashgan ma’muriy birliklarning har biri o‘z armiyasiga ega bo‘lishi va ular umumiy qo‘mondonlik asosida birlashtirilishi mumkin konfederatsiyaga kiruvchi har bir davlatda o‘z puli hamda ushbu pul tizim lari bu holatda bir-biriga yaqinlashtirilishi mumkinfederativ tuzilish dagi davlatda yagona mar kazdan boshqarish mavjud bo‘lib, konfederatsiyada konfede ratsiya a’zolari ning ixtiyoriy tan olishi orqali boshqaruv muvofiqlashtiriladi K onfederativ shakl da gi boshqaruv usuli II-BOB. ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘DDA MOLIYA TIZIMI Ilk o‘rta asrlarga kelib to‘liq shakllangan Sug‘d konfederatsiyasi mavjud bo‘lishining omillaridan biri tanga-pul tizimining yo‘lga qo‘yil ganligi bo‘lib, ushbu omil konfederatsiya tarkibidagi hokimlik larning birlashuvi uchun ham bosh mezon bo‘lgan. Sug‘ddagi tanga zarbi Yunon-Baqtriya (mil. avv. IV– II asrlar) hukmdorlari va undan so‘ng yirik imperiya sifatida shakllangan Kushonlar saltanati (mil. avv. II – mil. III asrlar) davridagi tovar ayirboshlashning eng qulay vositasi sifatida vujudga kelgan. Sug‘dda tanga tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan yuzaga kelgan va tovar ayirboshlashda ekvivalent rolini o‘ynagan boshqa buyumlar (chorva mollar, don, chig‘anoq, mato va b.)dan farq qilib, universal to‘lov vositasi vazifasini bajarish uchun xizmat qilgan M ilodiy asrning boshlariga kelib Amudaryo – Sirdaryo oralig‘i va unga qo‘shni hududlardagi Choch, O‘tror, Farg‘ona, Ustrushona, Sug‘d, Toxariston kabi voha hukmdorliklarining qariyb barchasida tanga zarbining yo‘lga qo‘yilishi faqatgina iqtisodiy zaruriyat bilangina bog‘liq bo‘lmay, hamma davrlarda bo‘lgani kabi pul zarb qilish ma’lum ma’noda davlat mus ta qilligini ham ifodalardi. Sug‘d konfederatsiyasi tarkibidagi Samarqand, Panch, Kesh, Naxshab, Kushoniyada o‘z mustaqil tanga zarbi bo‘lganligi ma’lum Sug‘d konfederatsiyasi hukmdorlari tomonidan zarb qilingan tangalar. 1. Shishpir, 2. Varxuman, 3. Tukaspadak, 4. Tarxun, 5. Mastan Navyan, 6. Urk Vartramuk, 7. G‘urak, 8. Turg‘ar “ Xotun” unvonidagi Panch hukmdorligi tangalari “ Xoqon” unvonida zarb etilgan Samarqand hukmdorligi tangalari Tangalardan ma’lum bo‘lgan Samarqand ixshidlarining ism lari uchray digab manbalar: Tabariy ning “ Taba riy t arixi” N arshaxiy ning “ Buxoro t arix i” Bal azuriy ning “ Kit ob fut uh al -buldon” xitoy yilnomalari SUG‘DDA SOLIQ SIYOSATI Ilk o‘rta asrlar Sug‘ddagi soliq siyosati va uning mohiyati xususida Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlarida keltirilgan ma’lumotlar asosida umumiy xulosalarga ega bo‘lish mumkin. Bu borada qisman numizmatik materiallar tahlili ham ma’lumotlar berishi mumkin. Mug‘ tog‘i arxivi A-5 sug‘diy hujjati. (Kirim-chiqim qaydnomasi) V.A. Livshits tomonidan o‘qib chiqilgan 712-y ilda t uzilgan G‘urak v a Qut ay ba o‘rt asidagi “ Samarqand shart nomasi” t uzil adi. Shartnomaning 2- bandida samarqandliklar zudlik bilan 2 mln dirham va har yili 200 ming dirham soliq to‘lashlari lozimligi keltirilgan. Agarda ushbu davrda bitta otning narxi 200 dirhamligini hisobga oladigan bo‘lsak, ushbu to‘lovga 10 ming bosh ot berilgan. Albatta, arablar Sug‘dning ushbu to‘lovni amalga oshira olishini bilganki, ushbu o‘lpon soliq sifatida solingan. A yni shartnomaning bandlarida Sug‘d Arab xalifaligiga 3 ming qul (ular safida bolalar va qarilar bo‘lmasligi lozim edi) va jizya sifatida ko‘plab qimmat baho matolar to‘lashi keltirilgan. Shuningdek, ayni shartnomada jizya sifatida to‘lanadigan soliq oltin va kumush tangalarda to‘lanishi kelti riladi MUG‘ TOG‘I HUJ J ATLARIS oliq va boshqa to‘lovlar natural emas, balki pulda to‘langanligi qayd etilgan. Nov. 6, A-5, A-11, V-9 Nov. 6 H ukmdor Devashtichning to‘rt yillik hukmronlik (709-712 -y. ) davrining hisoboti saqla nib qolgan. Unda hukumdorning saroy xazinasiga kelib tushgan tushumlar bayoni aks etgan. A-5, A-11, V-9 D raxmlar haqida qimmatli ma’lumotlar qayd etilgan. B-6 Darg‘aut, Pag‘ut, Varz, Fatmaut kabi qishloqlardan yoki ishlab berish majburiyatini olgan kishilar to‘g‘risida ma’lumot keltiriladi B-10 B-2 B-10 Yuqori Zarafshon vohasida joylashgan Xshi katdan davlat xazinasiga 24 pδn arpa, Fatmevdan 10 pδn va 2 kapch makka jo‘xori, Xshikatdan 5 pδn va 2 kapch arpa kabi mahsulotlar soliq sifa tida keltirilgan Xshikat qishlog‘idan markaz Panjikentga ikkinchi oyning 28-kunida 4,5 pδn vino yetkazib berganligi keltiriladi Yuqori Zarafshon vohasida joylashgan Xshikat va Fatmevdan markazga (Ya’ni, Panjikentga) soliq to‘lovi sifatida arpa olib borilganligi to‘g‘risida keltiriladi B-20 Devashtichning xo‘jalik ishlari bo‘yicha muovini Farmondor O‘ttning omborxonasiga kelib tushgan arpa haqida ham sug‘diy B-20 raqamli hujjatda ham ma’lumot uchraydi . Farmondor Avat Panchga qaram bo‘lgan qishloqlardan kerakli don mahsulotlarini davlat omborxonasiga soliq yig‘imi sifatida yiqqan . B-8 Farmondorning no‘xat yig‘ib olganligi keltiriladi. Devashtich Farmondor Avatga yo‘llagan maktublaridan birida unga kambag‘al va och-nahor odamlarga jo‘xori, arpa, mosh, no‘xat tarqatishni buyurgan A-13 K o‘prikdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliqni undi rish haqidagi pul to‘lovi topshirig‘i aks etgan. Hujjat tahlilidan ma’lum bo‘ladiki, maktub jo‘natuvchi tomon Panch hokimining soliq yig‘uv chisi va Panjikent xalqidan tarxonga yo‘llangan Суғдий ҳужжатларда солиқ йиғувчи бозкиром ва молия ишлари мутасаддиси ғупат шаклида келтирилган V-7 M a’lum bir shaxs 4 dirham to‘langanligi keltiriladi. Maktubda adresat keltirilmagan. Bu ko‘rinishdagi maktublar sug‘diy hujjatlar orasida deyarli uchramaydi Nov. 6 Panch hokimi Devashtich hukmdorligining 10, 12, 13- yillarida xazinaga mansabdor shaxslardan olingan pul tushumi hisoboti berilgan. Birinchi tushum pullari bug‘doy o‘rniga olinganligi (3-5 qatorlar), bu holatda soliq natura (mahsulot) o‘rniga pul bilan to‘langanligini ko‘rsatadi. Hujjatda qolgan tushum xususiyatlari aks etmagan A-5 hujjati VIII asr boshlarida Sug‘dda amal qilgan pul muomalasi haqida qiziqarli ma’lumotlar beradi. Masalan, 2 draxm – kavsh (kovush), qassobning xizmat haqi 5 draxm, cho‘ponga 6 draxm, parvonachiga 8 draxm, podsho uchun 2 draxmga qalpoq, 8 draxmdan qog‘oz va shohi matoga, 15 draxm Farmiton qishlog‘ilik ayolning kiyimlari uchun, 15 draxm soqiyga, tabibga 15 draxm, ot xarid qilish uchun 200 draxm, sigir uchun 11 draxm kabi to‘lovlar ha qida batafsil ro‘yxat tu zilganki, iqtisodiy hayotning aniq lavhasi sifatida qimmatlidir . Hujjatning 15-17-satrlarida podsho Devashtichning hayot tarziga oid bir fakt saq langan. Unda yozilishicha , podsho yozda shaharda yasha gan. U yozlik qarorgohida tu rib, ishlarni buyruqlar yuborish orqali bosh qarib turgan: “Podsho yozlik joyi ga ketgan vaqtda cho‘pon undan buyruq olib keldi. Shunga binoan G‘unga, Fut chakka uch draxm, buxorolikka uch draxm berdim” kabi jumlalar shundan dalolatdir Quyida A-5 hujjatining o‘zbekcha tar jimasi keltiriladi: (1) Vsar mana shu draxm lardan Artikka ot uchun (2) 200 (draxm), Kajmonakka 32, Maxrga – (3) 12, Vanga mollarni boqqani uchun – 6, yana (4) Puxarga – 5, kushoniylikka (?) – 10, (5) Parvonachiga (parvonak kirak) – 8, qassobga 5 (6) Vishyonga 2 draxmga kavsh, yana (7) ...hokim (Devashtichga?) 2 draxmga qalpoq, va yana ...ga (8) 1 draxmga kavsh, yana Puxarga hamda kushoniylikka (?) (9) Darkanakka har biriga 2 draxmdan kavsh, (10) Futchakka, G‘unga, Maxrga, Darkanakka 12 draxmdan (11) vag‘vyanakka (?) va sovut ko‘ylak (kurta), ... va Jeg‘uvakka 1 draxm (12) kavsh uchun, 8 draxmdan qog‘oz uchun, ipak mato uchun, (13) yog‘ uchun Vardakkat (qishlog‘ida) berildi. Farmitonlik ayolga (14) 15 draxmga ko‘ylak olindi. So‘ngra yana (15) hokim bir arabga 10 buxoriy (tanga) berishni buyurdi. Hokim dalaga yozlikka jo‘nagan paytda (16) cho‘pon farmon keltirdi. Shunga binoan berdim: G‘unga, (17) Futchakka 3, buxorolikka 3 draxm va berildi (shuningdek) (18) Kohinga 50 draxm, Veshak hokimiga 10, yana (19) Varkutakka 5, Jeg‘uvakka 5 (20) Mittga 4, Chitchitga 4, Xumdotga (21) 4, Frakavdakka 4, Frapashtakka (22) 4, G‘upatga 50 (draxm), Avd maxch – bog‘bonga (23) 10, zutpatga (sharob tayyorlovchi) 15, Revaxshyonga 30 va (24) Makdoshga 30 draxm berildi, 11 draxmga sigir sotib oldim. Bu (25) sigir yangi yil bayramida yeyildi. 12 draxmga 4 (to‘rt) katurik (?) sotib oldim (katurik so‘zining ma’nosi ma’lum emas). (26) va berdim men Ravichga tom yopish uchun 100 draxm, (27) tabibga – 15 draxm. Қавс ичидаги сўроқ белгиси бирор сўзнинг ўқилиши ёки изоҳи ишончли бўлмаган ўринларда қўлланилган. Quyida V-8 (yer xarid qilish haqi da gi sug‘dcha hujjat) hujjatining o‘zbekcha tar jimasi keltiriladi: Hujjatning o‘ng yuzasi: (1) Bu yil, Vag‘t (2) podshosi, Panch hukmdori Cha kin Chur (3) Bilga Bichut o‘g‘li (hukmronli giga) (4) 15 yil bo‘lgan paytda, Jimtich oyi, (5) Aspandarmat-roch kuni (bu hujjat bitildi). Va shunday qilib, (6) Maxch va Xshumvandaklar sotib ol (ish)di (7) Osmonch o‘g‘illari Shir- (8) vag‘ch va Asatafsarak, Parnxund (9) o‘g‘illaridanki, Peshxvad (degan joydagi) (10) botqoqzor (?) oldida joylashgan qabristonga qarashli bir bo‘lak yerning (asksok) yarmi - (11) ni yo‘li va g‘ov - ihotasi bilan birgalikda 25 draxm (12) dinoriyga - to‘siq bilan o‘ralgan yerni - (13) bunday shartga ko‘ra: Maxch va (14) Xshumvandak o‘z urug‘-aymog‘i bi lan birgalikda bu (15) asksok yerga mayitlarini qo‘y sinlar va yig‘i solib, aza - (16) sini tutsinlar. Va shundan ke yin (bu yerda) («endi») Maxch (17) va Xshumvandaklarni va ularning urug‘larini mana (18) shu yarim bo‘ltak (asksok) yerda kimki bezovta qilsa, (19) yoki (yerga egalik bo‘yicha) jan jal va to‘polon chiqarishga (20) intilsa, ularni Shirvag‘ch va Asatafsarak o‘z urug‘-aymoqlari bi lan birgalikda (21) hech (so‘zsiz) (janjaldan) xo li qilsin - (22) lar (va xaridorlarga hech qan day) zarar yetmasin. (23) Bu yerda (Ya’ni hujjat tuzil gan yerda) Virkan, Vag‘tvarz o‘g‘li; Orqa sahifasida guvohlar ro‘yxatining davomi va kotib ismi (1) Nanayfarn Vag‘varz o‘g‘li; (2) Shavch Farnyon o‘g‘li; (3) Tusag‘ Jim o‘g‘li bor edi (4) Va yozildi: Vanenok (tomonidan) Sug‘dda xo‘jalik va iqtisodiy ishlarga mas’ul mutasaddilar I lk o‘rta asrlar Sug‘dda moliya sohasi ma’muriy tizimga xos boshqaruv lavozimlari asosida nazorat qilinib, davlat huquq tizimining meyorlari shakllangan edi. Saroy xizmatchilariga ularning lavozimiga qarab maosh berish tartibi va uning markazdan nazorat qilinishi masalasi ilk o‘rta asrlardayoq shakllanganligi davlatchiligimiz tarixida moliya tizimining o‘ziga xos o‘rnidan dalolat beradi. Bu esa ilk o‘rta asrlarda Sug‘dda shakllangan moliya tizimi keyingi davrlardagi savdo munosabatlari, shaharlar taraqqiyoti, mamlakat farovonligi uchun qo‘yilgan tamal toshi bo‘lib xizmat qilganligini ko‘rsatadi. № Маҳсулот ва хизмат тури Саноғи Нархи (драхм ҳисобида) Манбаси 1 Қул 1 200 Самарқанд шартномаси 2 Мато парча 100 --- 3 От 1 200 Муғ архиви 4 Сигир 1 11 Муғ архиви 5 Ҳўкиз 2 13 Муғ архиви 6 Ковуш Бир жуфт 1-2 Муғ архиви 7 Дубулға 1 2 Муғ архиви 8 Ёқут 1 80 Муғ архиви 9 Ипак --- 8 Муғ архиви 10 Қоғоз --- 8 Муғ архиви 11 Чўпоннинг маоши --- 6 Муғ архиви 12 Табибнинг маоши --- 15 Муғ архиви 13 Боғбоннинг маоши --- 10 Муғ архиви 14 Молиячининг маоши --- 50 Муғ архиви 15 Қассобнинг маоши --- 5 Муғ архиви 16 Шароб тайёрловчининг маоши --- 15 Муғ архиви 17 Бош коҳиннинг маоши --- 50 Муғ архиви 18 Ҳужжат тузувчининг маоши --- 8 Муғ архиви 19 Уй томини таъмирлаган устанинг ҳақи --- 100 Муғ архиви 20 Кўйлак 1 15 Муғ архиви 21 Майитни кўмиш учун ер бўлаги --- 25 Муғ архиви 22 Ажрашганда аёлга бериладиган товон --- 30 Муғ архиви 23 Кўприкдан фойдаланилганлик учун --- 150 Муғ архивиIII-BOB. ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘DDA TOVAR-PUL MUNOSABATLARI Arabiy, forsiy yoki xitoy tilidagi yilnomalarda Sug‘ddagi iqtisodiy hayotning ichki xususiyatlariga doir umumiy ma’lumotlar keltirilgan bo‘lsa, Mug‘ tog‘i sug‘diy yozma yodgorliklarida bu borada anchayin tizimli va chuqur ma’lumotlar keltirilganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Jumladan, Mug‘ tog‘i xo‘jalik kompleksiga oid Devashtich saroyidagi iqtisodiy hisobot matnlari (kirim, chiqim), ijara shartnomalari, oylik maosh qaydlari, murojaatno malar va maktublarda (B-2, B-8, B-9, B-10, B-5, V-11, Nov. 1, V-2, B-6, V-11 V, A-1, B-1, B-12, Nov. 6, A-5, A-11, V-9 V, B-27) keltirilgan iqtisodiy hayotga oid ma’lumotlar hujjatning katta qismini tashkil etadi. Ularda Panjikent saroyining kundalik, oylik, yillik sarf harajatlari, kirim (tushim) haqidagi ma’lumotlar zikr etilgan. Masalan, ular orasida pul sarf-xarajatlari yoki pul tushumi bilan bog‘liq matnlar alohida e’tiborga ega. Hujjat t ahlili Sug‘dda k ov ush 2 dirham , qalpoq 2 dirham, ot 200 dirham, sigir 11 dirham narx langanligini bi lish mumk in. Bundan t ashqari, huk mdor saroy ida x izmat qi luv chi qassob 5 dirham , huk mdor saroy iga may t ay y orl ov chi soqi y 15 dirham , saroy t abibi 15, cho‘pon 6, parv onachi 8, saroy k ohini 50, mol iy a ishlari m ut asaddi si – g‘upat ga 50 dirham maosh olganligini k uzat i sh mumk i n. Shuningdek , hujjat da Kajmanak k a 32 dirham, Maxrga 12 dirham, Vanga 6 dirham , buxorolik k a 5 v a k usho ni y alik k a 10 dirham, Vashy anga boshmoq uchun 2 dirham , huk m dor uchun 2 dirhamga bosh k iy im, farmi t onlik ay ol ga k iy im uchun 15 dirham , qog‘oz v a ipak sot ib olish uchun 8, uy t omini t a’mirl ash uchun 100 di rham miqdorida sarf-xarajat l ar v a maoshlar t o‘langanligi t o‘g‘risi da m a’lumot k elt iril adi ILK O‘RTA A SRLA R SUG‘DDA BOZORLA R VA ICHKI SAV DO • Ilk o‘rt a asrlar Panjik ent bozori t arhi (loy ihasi) Ilk o‘rta asrlar davriga kelib nafaqat Sug‘dning balki butun Markaziy Osiyoning qishloq va shaharlari taraqqiyotida tashqi va ichki savdo muhim ahamiyat kasb etgan. Bu davrga kelib shaharlar savdo va iqtisodiy hayot markazi bo‘libgina qolmay, hunarmandchilik rivojida ham muhim maskan bo‘lib xizmat qilgan. Buni bir talay yozma manbalar, shuningdek, arxeologik materiallar ham tasdiqlaydi. I lk o‘rta asrlar Sug‘dning sharqiy hokimligi bo‘lgan Panjikentda olib borilgan qa zishma ishlari natijasida shaharda ikkita yirik bozor bo‘lganligi aniq langan. Ularning biri shahar markazida va ikkinchisi shahar kiraverishidagi bozor yonida bo‘lgan. Ichki savdo aylanmasida Sug‘dning boshqa hukmdor liklariga nisbatan Panchning ichki savdodagi ulushi katta bo‘lgan deb taxmin qili nadi. Bozorlar me’ moriy loyiha asosida qurilgan bo‘lib, shahar aholi sining kundalik ehtiyoji uchun xizmat qilgan. Tarixdan ma’lumki, o‘sha davrda sug‘diylar savdo sohasida yaxshigina vositachi bo‘lishgan. Shuningdek, ular Xitoy va Vizantiya, Eron va Hindistonga bevosita savdo ishlari bilan borganliklari bilan ham mashhurdirlar. Ichki savdoning rivoj lanishi, bozor larda turli xil mahalliy va xorijiy mahsulotlarning to‘p lanib qolishi natijasida ichki ehtiyojdan ortib qolgan mahsulot va tovarlarni sotish rivoj langan. Bronzadan yasalgan sargarlik mahsulotlari. Panjikent, VII-VIII asrlar (Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekoviy gorod Sredney Azii. Leningrad: Nauka LO, 1973. S. 85) Ilk o‘rta asrlar Sug‘dda bir qancha hunarmandchilik sohalarining qamrovi kengaydi kulolchilik mahsulotlari to‘qimachilik mahsulotlari metallsozlik mahsulotlari me’morchilik bezaklari hunarmandchiligi Z argarlik buyumlari shishasozlik mahsulotlariO shxona anjomlari, ya’ni, turli hajmdagi qozonlar, xumlar, xum qopqoqlari, manqal (kabob qo‘ra), ko‘zalar, kuvachalar, qadah (krujka)lar, likopcha, bir necha turdagi kosalar hamda tuvaksimon idishlar boshga taqiladigan taqinchoqlar, isirg‘alar, bo‘yin va ko‘krak taqinchoqlari, bilaguzuklar hamda har xil hajmdagi uzuklar tikuvchilik, to‘qimachilik dastali va dastasiz ko‘zachalar, pardoz va farmatsevtika shisha idishlar va qadah idishlarqurolsozlik, zargarlik mahsulotlarini tayyorlash, tanga pullar zarb etish yog‘och hamda gil tuproqdan tayyorlangan sirlanmagan sopol koshin Sug‘dning Arab xalifaligi bosqinidan keyingi davrdagi bozorlari tari xiga oid turli-tuman ma’lumotlar asosan arab, fors manbalari orqali ma’ lum. Ungacha bo‘lgan ma’lumotlar, ayniqsa, ichki bozor xususiyatlari, savdo munosabatlarining shakllari to‘g‘risidagi xabarlar juda tarqoq, qariyb yo‘q hisobi. Shuning uchun ham arabiy, forsiy va qisman xitoy manba laridagi ma’lu motlar hamda arxeologik materiallar muammoni o‘rganishda birlamchi manbalar sanaladi. Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad as-Sam’oniy (1113-1166-y.)ning “Kitob al-ansob” asarida keltirishicha, Samarqand shahrining Kesh darvozasidan janubda Registon maydoni hududida bir necha turdagi mahsulotlar sotiladigan rastalarni o‘zida birlashtirgan bozorlar majmui bo‘lgan. Yana T a v o i s. Bu Buxoro viloyatlaridan bo‘lib, (asl) nomi Arquddir. Unda boy va zebu-ziynatni sevuvchi kishilar yashaganlar. Zeb-u ziynatga berilganligidan har bir kishi ziynat uchun uyida bitta yoki ikkita tovus saqlagan. Arablar (bu yerga kelishdan) ilgari tovusni ko‘rmagan ekanlar, bu yerda ko‘p tovuslarni ko‘rib, u qishloqni “Zot ut- tavois”— “Tovuslar egasi” deb ataganlar, uning asl nomi esa unutilgan; undan keyinroq “zot” so‘zini tashlab Tavois deb qo‘ya qolganlar. Unda masjidi jome bor, u katta bir shoristonga ega, qadimgi vaqtlarda (har) kuz aslida u joyda o‘n kun bozor bo‘lar edi. U bozorda shunday rasm bor edi-ki, boshqa bozorlardan surilib qolgan) har qanday nuqsonli qullar, chorva mollari va boshqa aybli qoldiq narsalar bo‘lsa hammasi bu bozorda sotila berar va ularni qaytarib berishning hech iloj-imkoni bo‘lmas edi; na sotuvchi va na oluvchining hech bir sharti qabul qilinmas edi. Har yili (shu o‘n kunda) bu bozorga masalan, Farg‘ona, Choch va boshqa joylardan kelgan savdogarlar va turli hojatmandlardan o‘n mingdan ortiq kishi hozir bo‘lishar va ko‘p manfaat topib qaytar edilar. Shu sababli bu qishloqning aholisi boy kishilar edilar va boyliklari dehqonchilik tufayli emas edi. Tavois Samarqandga boriladigan katta yo‘l ustida bo‘lib, undan Buxorogacha yetti farsangdir Работи малик чўлннинг ғарбида жойлашган деб бир нусхада тушунтириш ҳам берилган. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida “ ... Buxoroda bir bozor bor ediki, uni «Bozori Mox ro‘z» der edyalar. U yerda yiliga har gal bir kundan ikki marta bozor qilar va har bir bozor bo‘lgan kuni butlar sotar edilar. Har bozor kuni ellik ming diramdan ortiq savdo bo‘lar edi. Muhammad ibn Ja’far (an-Narshaxiy) o‘z kitobida shunday deydi: «Bu bozor bizning vaqtlarda (ham) bor edi; men nega bunday odat rasm qilingan deb juda ajablanar edim; Buxoroning keksalari va shayxlaridan: «buning sababi nima» deb so‘radim. Ular: «Qadim vaqtlarda Buxoro aholisi butparast bo‘lganlar va bu bozor rasm bo‘lib, o‘sha davrlardan boshlab bu yerda but sotganlar va (bozor) hozirda ham o‘sha (qadimgidek) qolib kelmoqda», — deb javob berdilar. Abu-l-Hasan Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» kitobida aytishicha, qadimgi vaqtlarda Buxoroda bir podshoh bo‘lib, uning nomi Mox edi. U ana shu bozorni qurishga buyurdi; uning farmoni bilan duradgorlar va naqqoshlar u yildan bu yilgacha but yo‘nib, belgilangan kunda shu bozorga keltirib sotishar va xalq uni sotib olar ekan. Har qachon u but yo‘qolsa yoki sinsa, yoki eskisa, shu bozor kuni boshqasini sotib olar va eskisini tashlar ekanlar. Hozir Mox masjidi o‘rnashgan yerda katta ariq bo‘yida bir serdaraxt tekislik joy bo‘lib, shu daraxtlar soyasida bozor bo‘lar adi. U podshoh, xalq but sotib olishga qiziqsin uchun, shu bozorga kelib hozir Mox masjidi o‘rnashgan yerda taxtda o‘tirar, har kim o‘zi uchun but sotib olar va uyiga olib ketar edi. Bu joy yana otashparastlar ibodatxonasi (ham) bo‘ldi; bozor kuni odamlar bu yerga yig‘ilganlarida hammalari ibodatxonaga kirib olovga topinar edilar. Bu ibodatxona to islomiyat davrigacha bor edi, musulmonlar quvvatlanib ketgach, mazkur (Mox) masjidiii xuddi shu joyga bino qildilar. Hozir u Buxoroning mo‘tabar masjidlaridandir.” t/ r OY NOMLARI t/r OY NOMLARI 1 Navsard 7 Farkon 2 Jarjin 8 Obonj 3 Naysanj 9 Fug’ 4 Basokank 10 Masfug’ 5 Ashnxanda 11 Jamdanj 6 Majnda 12 Xashvin Sug‘diylarning ham eronliklar singari ko‘p hayit va ulug‘ kunlari bo‘lib, ulardan ma’lumlari quyidagilar: Navsard (oyning birinchi kuni, sug‘diylar Navro‘zidir), Niysanj, Basokanj ( oyning yettinchi kuni nishonlanadigan Poykanddagi hayit, olov tekkan narsalarni tark etib, xamirli ovqat va meva- sabzavotlarni este’mol qiladilar), Ashn-x-nda (bu oyning o‘n sakkizinchi kuni uzumdan siqib olinadigan toza shirani ichib nishonlanadigan bayram), Monjdo (oyning uchinchi kuni, kashmin hayitidir. Bu aynan savdo va bozor va savdogarlar uchun eng muhim bayram hisoblangan ), Obonj, Fug‘, M-s-fug‘ kabilardir. Sug’d taqvimi qadimgi eron (avesto) va xorazmiy taqvimlariga juda yaqin bo’lgan. Bir yil 12 oy va har bir oy 30 kundan tashkil topgan. Ortiqcha 5 kun yilning 12-oyi oxiriga qo’shilgan. Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-жилд. Тошкент: Фан, 1968. Б-280. Masalaning yana bir qiziq jihati shundaki, sug‘diy tilda w’črn / vācərən / atamasi “bozor”ni anglatgan. “Bozor”, “savdo majmua” ma’nosini beradigan bu atama ayni davrga oid parfiyoniy manbalarda vāžār , форсча vāzār shaklida ham uchraydi. “Bozor” atamasining mavjudligi uning mavjudligining isboti hisoblandi. Asli forscha bo‘lgan “bozor” atamasi, sug‘diy manbalardagi ushbu atamadan farqli o‘laroq arabiy manbalarda suk “bozor”, asvak “bozorlar” ma’nosini ifodalab kelgan. Arabiy manbalardan faqatgina Istaxriy va Ibn Xavqal keltirgan manbalarda Sug‘ddagi bozorlar majmua va majmuai azim shaklida qayd etiladiki, ushbu so‘zlar “odamlar to‘planadigan joy” ma’nosini beradi. Mazkur holat ham odamlar to‘planadigan yirik maydonlar – bozorlar ma’nosini anglatgan. Ta’kidlash lozimki, sug‘diy w’čрн atamasining sinonimi sifatida qayd etilgan suk “bozor”dan ko‘ra “ko‘cha” ma’nosini anglatib kelgan. Ibn Xurdodbeh ma’lumotlarida ipak kimxob nafaqat Sug‘d ichki bozorida, balki tashqi savdoda ham muhim savdo mahsuloti hisoblangan. Mug‘ tog‘i mato parchalarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, ipak va paxtadan mato tayyorlash Sug‘dda keng yoyilgan va ichki bozordagi eng xaridorgir mahsulotlardan hisoblangan. Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlari c γ n ((“oq”) “ipak”), pr’ynk (“rangli”), kp’wtk ((“to‘q”) “ko‘k”), sm’h γ wn (“moviy”) spyty (“oq”), zr γ wnk (“yashil”) ma’nolarini beruvchi mato turlari to‘g‘risida keltirilgan. Aftidan c γ n ((“oq”) “ipak”) mato turi farmonlar yozish uchun ishlatilgan va eng ko‘p ishlab chiqarib, sotilgan. Ipak matolar bilan birga ranglanmagan karboslar ham Mug‘ tog‘i qal’asi xarobalaridan topilganki, bu matoning ham ishlab chiqarilganligi va sotuvda bo‘lganligidan dalolat beradi. XULOSASug‘dning geografik joylashuvi uning qadim davrlardanoq iqtisodiy markaz sifatidagi o‘rnini belgilab bergan edi. Markaziy Sug‘d – Samarqand hukmdorlari o‘zlarining iqtisodiy salohiyatiga tayangan holda Yunon-Baqtriya podsholari davridayoq tanga zarb qilishga harakat boshlashgan edi. Hatto Salavkiylar davridayoq Sug‘dda Antiox I tangalariga taqlidan tangalar zarb ettirilganligi mintaqadagi tanga zarbining makedoniyalik Aleksandr davridan keyin jadallashganligini ko‘rsatadi. Mintaqada tanga zarbi birinchi navbatda muayyan sulola yoki alohida hukmdorning siyosiy hokimiyatga da’vosi sifatida zarb etilgan bo‘lsa, ikkinchi navbatda iqtisodiy ehtiyoj natijasida ekanligini e’tiborga olish lozim; Mug‘ arxivining moliya ishlariga daxldor hujjatlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, soliqlar asosan mahsulot (natural), pul va ishlab berish shaklida undirilgan. Hujjatlar mazmunidan anglashilishicha, natural shaklida yig‘ilgan yig‘imlar yana xalqqa qaytarilgan ko‘ri nadi. Ayniqsa, yig‘ilgan soliq va yig‘imlardan xalqni ijtimoiy himoya lashga sarflanganligi ma’lum bo‘ladi. Natural ko‘rinishdagi to‘lovlar to‘g‘ri si dagi hujjatlarning qariyb barchasida yig‘ilgan mahsulot ni muayyan taba qa vakillari yoki muhtojlarga ularning holatini yaxshilash uchun tarqatish haqida so‘z boradi. Bu esa ilk o‘rta asrlarda Sug‘ddagi soliq siyosatining mamlakat ravnaqi va xalq farovonligi uchun sarflanganligini ko‘rsatadi; Ilk o‘rta asrlarning boshlariga kelib Sug‘dning Samarqand va Buxoro hududlaridagi iqtisodiy ehtiyoji natijasida asosan Yunon-Baqtriya hukmdorla ridan Yevtidem, Yevkratid, Geliokl tangalariga taqlidan pul zarb qilina boshlangan. Faqatgina milodiy I-II asrlarga kelib, tangalar sug‘diy yozuvda zarb etila boshlangan bo‘lib, bu nafaqat Sug‘d hokimliklarining siyosiy mustaqillashuvi, balki iqtisodiy mustaqil siyosatga intilganligi bilan izohlanishi mumkin. Bu holat tarixiy voqeliklarga ham yaqin hisoblanadi. Ya’ni, ayni davrda Sug‘d hokimliklari Qang‘ davlati tarkibida bo‘lib, markaziy hokimiyat tanga zarb ettirishdan ko‘ra, qaram mulklardan o‘lpon olish hisobiga davlat xazinasini to‘ldirgan. Bu esa oldindan tanga zarbiga ega bo‘lib kelgan Sug‘d uchun qo‘l kelgan. Bir so‘z bilan aytganda, Qang‘ davlati hukmronligi davri Markaziy Sug‘d hokimliklari uchun mustaqil tanga zarb qilishda o‘ziga xos imkoniyatlar eshigini ochgan; Sug‘ddagi tanga zarbi va uning xususiyatlari masalasi tahlili natijasidan ma’lum bo‘ladiki, mintaqada moliya tizimi ilk o‘rta asrlardan ancha ilgari shakllangan. Buning zamirida tanga pul turganligi ma’lum. Shuni hisobga olgan holda Sug‘dda moliyaviy munosabatlarning tanga zarbi bilan bog‘liq holda quyidagi davrlarga bo‘lish mumkin. Birinchi davr – Yunon-Baqtriya podsholari davri (taxminan mil. avv. 250-125 yillar). Bu davrda Sug‘dda ilk mustaqil taqlidiy tangalar zarb etilgan bo‘lib, bu mintaqadagi moliya tizimi vujudga kelishining dastlabki davri hisoblanadi. Bu davr Sug‘dda Qang‘ va Sosoniylar davriga qadar davom etgan; Sug‘dda soliq to‘lovlar uch xil ko‘rinishda amalga oshirilgan: pul, natura (mahsulot), ishlab berish. Sug‘diy hujjatlarda bir necha marotaba soliq va to‘lovlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan bo‘lsa-da, davlat miqyosida soliq va tushumlarning aynan qancha miqdorda undirilganligi to‘g‘risida ma’lumot keltirilmaydi. Bu haqda yozma manbalarda faqatgina Arab xalifaligi Sug‘dni egallagandan keyingi davr to‘g‘risida ma’lumot keltirilgan. Shunday ekan Sug‘dning katta qismida soliq va to‘lovlar natura va pul to‘lovi asosida, mahalliy tanga – draxmda undirilgan. Bu masalada shahar va qishloq o‘rtasidagi tafovut hisobga olingan. Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlarida keltirilgan qishloqlardan natura ko‘rinishdagi soliqlar undirish to‘g‘risida Devashtichning Farmondor Avatga maktubi bundan darak beradi;Ilk o‘rta asrlar Sug‘ddagi ichki savdoning obyektlari bozor va yarmarkalar bo‘lgan. Samarqand, Buxoro, Panjikent, Tavois, Ishtixon, Numij kat, Rabinjon, Sharg‘ kabi shahar va qishloqlar yirik savdo maskanlari uchun joy bo‘lgan. Bu savdo maskanlarida nafaqat mahalliy savdogar, balki Farg‘ona, Choch va unga qo‘shni mintaqalardan ham savdogarlar kelganligi ushbu savdoning mahalliydan xorijiy ahamiyat kasb etganligini ko‘rsatadi. Xullas, ilk o‘rta asrlar davriga kelib Qashqadaryo va Zarafshon daryosining markaziy qismida joylashgan Markaziy Sug‘d o‘zining qadimdan mavjud iqtisodiyotini rivojlantirishga harakat qilib, buning natijasida ichki va tashqi savdo iqtisodiy aloqalarida muhim o‘rin egallagan. Bu holat Sug‘dning qaysi davlat tarkibida bo‘lishidan qat’iy nazar iqtisodiy mustaqilligi va shu asosda siyosiy muxtoriyatining ta’minlashga asos bo‘lgan omillarni keltirib chiqargan. Bu davrda Sug‘d o‘zining tanga zarbi, tovar-pul munosabatlari, ijara tizimi, bojxona, soliq va to‘lovlar, barqaror narx- navoga ega bozorlari, shahar va qishloq o‘rtasidagi izchil savdo aloqalari yo‘lga qo‘yilgan, baraqaror moliyaviy munosabatlar yo‘lga qo‘yilgan mintaqa sifatida namoyon bo‘lgan edi. Bu holat tari xiy Sug‘d shaharlarining tohiriylar, somoniylar, qorahoniylar, temu riylar, xonliklar davrida ham markaziy maqomda bo‘lishi va iqtisodiy markaz bo‘lganligida namoyon bo‘ladi. Dissertatsiya natijalari, chiqarilgan xulosalar va aniqlangan muammolar natijasida quyidagi muammolarni ilgari surish mumkin: O‘zbekiston Respublikasi Oliy o‘quv yurtlarining tarix fakultetlarida “Ilk o‘rta asr Markaziy Osiyo iqtisodiyoti tarixi”, “Sug‘d numizma tikasi” mavzusida o‘quv kurslar tashkil etish; Samarqand, Buxoro, Qarshi va Toshkent muzeylarida saqlanayotgan ilk o‘rta asrlar Sug‘d tarixiga doir tangalarning QR havolasini yaratish orqali ularni ommalashtirish. Ilk o‘rta asrlar sug‘diy tangalari albomini nashr ettirish Buyuk ipak yo‘lida ilk o‘rta asrlar sug‘diylarning tutgan o‘rni va mintaqaning iqtisodiy tarixini tadqiqot natijalari asosida alohida monografiya sifatida nashr ettirish; E’ TIBORIN GI Z UCHUN TASHA KKUR!

ILK O‘RTA ASRLAR SUG‘DDA IQTISODIY MUNOSABATLAR TARIXI

MUNDARE J A I-BOB. ILK O‘RTA ASRLA R SUG‘D I QTI SODI YOTINI NG TARAQQIYOTIGA TURTKI BO‘LGAN OMILLA R. TARIX IY SHART-SHAROIT I.1.§. Sug‘dda ilk t anga zarbining y o‘lga qo‘y i lish i I.2.§. Sug‘d k onfederat siy asi mux t oriy at ining iqt i sodiy omill ari II -BOB. ILK O‘RTA ASRLA R SUG‘DDA MOLI YA TIZI MI II.1.§. Il k o‘rt a asrlar Mark aziy Sug‘d hok iml ik larida monet ar siy osat II.2.§. Sug‘dda soliq siy osat i, t o‘lov lar v a mol iy av iy hujjat chili k masal alari   III -BOB. ILK O‘RTA ASRLA R SUG‘DDA TOVAR-PUL MUN OSA BATLA RI II I.1.§. Sug‘dda narx-nav o v a sarf-xarajat masalalari II I .2.§. Il k o‘rt a asrlar Sug‘dda bozorlar v a ichk i sav do

TADQIQOTNING MAQSAD VA VAZIFALARI Ilk o‘rt a asrl ar Sug‘ddagi iqt isodiy hay ot v a t anga zarbi xususiy at larini ochib berishdan iborat .TADQIQOT MAQSADI TADQIQOTNING VAZIFALARI : - Sug‘dda ilk tanga zarbining yo‘lga qo‘yilishini aniqlash - Sug‘d konfederatsiyasi muxtoriyatining iqtisodiy omillari tub mohiyati va tarixiy asoslarini ochib berish; Sug‘d iqtisodiy hayotining muhim xususiyatlari hisoblangan soliq siyosati, ijara, oldi-sotdi va ichki savdoning mohiyatini ochib berish; ; I lk o‘rta asrlar Sug‘ddagi tovar-pul munosabatlarining holatini ko‘rsatish; Sug‘d davlatchiligini tahlil qilgan holda nisbiy muxtoriyatning iqtisodiy omillarini, shuningdek Sug‘ddagi moliya tizimi xususiyatlarini aniqlash.

I nduk siy a v a deduk si y a; maxsus fan uslublari x ronol ogi k v a qiy osiy t ahlil , ana liz v a sint ez, t iziml asht irish v a st at i st ik t ahlil , t arixi y jaray on v a v oqea bog‘li qligi I lk o‘rta asrlar Sug‘ddagi iqtisodiy islohotlar, tovar-pul munosabatlari, ichki savdo, soliq va sarfiyot masalalarini o‘zida aks ettirgan manbalar va ilmiy adabiyotlar tanlangan. I lk o‘rta asrlar Sug‘d iqtisodiy hayoti Tadqiqot obekti Tadqiqot ning predmeti Tadqiqotning usullari

- ilk o‘rta asrlar Sug‘dning qariyb barcha hokimliklarida amalga oshirila boshlangan tanga zarbining Yunon-Baqtriya podsholigi davridan uzlyuksiz davom etganligi va Sug‘dda konfederativ boshqaruvning vujudga kelishida iqtisodiy omil yetakchi bo‘lganligi asoslangan - ilk o‘rta asrlar Sug‘dda Yunon-Baqtriya (Yevtidem, Yevkratid, Geliokl), Sosoniylar (Varaxran V, Peroz II), Tan imperiyasi tangalariga taqlidan zarb qilingan tangalarning ushbu davlatlar ta’siri ostida yoki ularning qaramligida emas, balki ayni davrdagi xalqaro savdoda hukmron davlatlar tanga lariga hamohangligini ko‘rsatish va shu asosda sug‘diy tangalarning xalqaro ahamiyatini oshirish uchun zarb qilinganligi isbotlangan; - ilk o‘rta asrlarga kelib konfederativ asosdagi boshqaruvga ega bo‘lgan Sug‘dda barqaror moliya tizimining vujudga kelganligi, ushbu moliyaviy tizim davlatning iqtisodiy ravnaqida muhim o‘rin egallaganligi, mo liya viy munosabalarning tartibga solinganligi va maxsus unvonlar ishlab chiqilganligi, mintaqada davlat budjetini nazorat qilishning g‘aznachilik asoslari yaratilganligi aniqlangan; - Sug‘dda ichki savdo munosabatlarining rivoji natijasida mintaqada bozor va davriy yarmarkalar faoliyatining jadallashganligi, buning natijasida esa ichki bozordagi ehtiyojni qoplash maqsadida hunarmandchilikning barcha turlari rivojlanganligi hamda ushbu omillarning shahar sozlik va nihoyat IX-X asrlardan boshlangan madaniy uyg‘onish (renessans) uchun poydevor bo‘lganligi dalillangan. Tadqiqot ning i lmiy y angili

O'xshashlar

Ilk o'rta asrlar so'g'dda davlatchilik asoslari
O‘RTA OSIYONING GEOGRAFIK O‘RGANILISH TARIXI
Halqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi
O’lkamizda ilk o’rta asrlar davrishaharlari me’moriy obidalari
Jahon xoʻjaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar