logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Iqtisodiy geografiya fanining obyekti,predmeti, maqsadi va vazifalari

Iqtisodiy geografiya fanining obyekti,predmeti, maqsadi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

15.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

886.7626953125 KB
Ko'chirib olish
Iqt isodiy geografi y a fanining oby ek t i, predmet i, maqsadi v a v azifalari RE J A: Iqt isodiy geografi y a fanining vujudga k elishi Fanning t adqiqot oby ek t i v a predmet i Fanning t adqiqot met odlari Iqt isodiy geografi yaning fanlar t izimidagi roli IQTISODIY GEOGRAFIYA FANINING VUJ UDGA KELISHI Geografi y a fanining riv ojlanishi qadimgi A nt ik dav rida mamlak at lar o'rt asida hududiy (geografi k ) mehnat t aqsimot i, y a'ni har bir hududning o'ziga xos t abiiy sharoit i v a resurslari, iqt isodiy geografi k o'rni, xalqlarning urf-odat lari v a an'anlari asosida ma'lum bir t ov arlarni ishlab chiqarish v a x izraat lar k o'rsat ishga ix t isoslashishi v a ular o'rt asida t ov ar ay irboshlash jaray onining shak llanishi dav riga borib t aqaladi Mamlak at lar o'rt asida hududiy mehnat t aqsimot ining shak llanishi geografi y a fanlari t izimida dast lab iqt isodiy - geografi k t adqiqot larni v ujudga k elishiga olib k eladi. Qadimgi y unon olimi St rabon o'zining o'n et t i t omlik « G eogra fi y a» , deb nomlangan asarida, aholining hududiy joy lashuv i, mamla k at lar v a hududlar o'rt asidagi t ov ar ishlab chiqarish v a sav do- sot iq aloqalarini y orit adi. O'rta asrlarda, jahon mamlakatlarida natural xo'jalik hukm surgan davrda, antik davrda olib borilgan iqtisodiy geografik izlanishlar bir oz sustlashadi. Ma'lumki, Buyuk Geografik kashfiyotlar xalqaro savdo va ilk kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Bu davrda hududiy mehnat taq- simotining chuqurlashishi va jahon xo'jaligining shakllanishi, o'z navbatida, iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishini talab etadi. Mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g'arbiy yevropalik olimlarning asarla- rida o'sha davrlarda juda chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari, mamlakatning rivoj- lanishida alohida ahamiyatga ega bo'lgan iqtisodiy-geografik o'rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan B ozor iqt isodiy ot i munosabat larining k irib k elishi ishlab chiqarish jaray onini riv ojlanishiga olib k eladi. Ishlab chiqarish k uchlarini riv ojlant irish v a uni joy lasht irish mamlak at hudud- lari t o'g'risida ma'lum bilimlarni v a ma'lumot larni t o'plashni t alab et adi^Binobarin, ishlab chiqarish k orxonalarini samarali v a oqilona joy lasht irishda hududning xo'jalik jihat dan o'zlash- t irilganlik darajasini, uning t abiiy, demografi k , moddiy shart - sharoit larini v a imk oniy at larini o'rganish eht iy oji iqt isodiy geografi y a fanining geografi y a fanidan ajralib chiqishiga v a alohida must aqil fan sifat ida riv ojlanishiga olib k eldiv A gar « Tabiiy geografi y a» fani geografi k qobiqda k echay ot gan t abiiy jaray onlarni v a hodisalarni o'rgansa, « Iqt isodiy geografi y a» fa ni esa ishlab chiqarishni, xususan, ishlab chiqarish k uchlarini hududiy riv ojlanish xususiy at larini v a qonuniy at larini t adqiq et adi. « Iqt isodiy geografi y a» at amasini fanga dast lab rus olimi M.V. Lomonosov t omonidan 1760-y illarda k irit iladi v a k ey in- chalik but un duny oda e't irof et iladi. Olimning asosiy g'oy asida e't ibor, iqt isodiy ot ni riv ojlanishida mamlak at ni iqt isodiy geografi k nuqt ai nazardan t adqiq qilish g'oy at muhim v a zarurligiga qarat iladi, Shuningdek , hududlarning xo'jaligini o'rganganda dav riy lik jihat dan o'rganish v a t abiiy resurslarni o'zlasht irish masalalariga alohida e't ibor beradi . G'arbiy Yev ropa mamlak at larida X Y III asrning y armida iqt isodiy geografi y a fanining ilmiy mak t ablari Germaniy a, Fransiy a, Buy uk Brit aniy ada shak llanadi v a riv ojlanadi. Bu bejiz emas, albat t a, chunk i bu mamlak at larda fan-t exnik a sohasining t araqqiy et ishi, sanoat inqilobining ro'y berish v a dast lab bozor iqt isodiy ot i munosabat larini shak llanishi ishlab chiqarishni v a buning nat ijasida, mamlak at hududlari t o'g'ri- sidagi iqt isodiy bilimlarni riv ojlanishiga olib k eladi. O'sha dav rlarda iqt isodiy geografi y a faniga nemis olimlari A.Gumbold, K.Rit t er. I.Ty unen, K.I. Arsenev juda k at t a hissa qo'shishgan. Iqt isodiy geografi y a fanini sobiq It t ifoq dav rida riv ojlanishiga oldingi asrning 20-y illarida amalga oshirilgan but un mamlak at ni elek t rlasht irishga qarat ilgan dast urni amalga oshirilishi bilan bog'liq bo'lgan. Bu rejaga muv ofi q, iqt iso- diy ot ni k o't arish nuqt ai nazaridan, hududlardagi mahalliy y oqilg'i resurslari asosida y irik elek t rost ansiy alarni qurish v a ularning negizida met allurgiy a, mashinasozlik . k imy o sanoat i t armoqlarini shak llant irishga qarat ilgan edi. Bu rejaning asosiy maqsadi, mamlak at hududlarida k at t a ahamiy at ga ega bo'lgan og'ir sanoat t armoqlarini joy lasht irish v a riv ojlant irish bo'lib, buning nat ijasida, y irik t ransport magist ral y o'llarini t ashk il et ish ham e't iborga olingan. Mazk ur rejani amalga oshirish, o'z nav bat ida, mamlak at hududlarining t abiiy resurslari v a sharoit larini, iqt isodiy geog rafi k o'rnini, aholi v a mehnat resurslarini, hududiy ix t isosla- shish v a boshqa imk oniy at v a sharoit larni majmuali o'rga- nishni t alab et adi. Oqibat da, iqt isodiy geografi k t adqiqot larni olib borish zaruriy at ini y uzaga k elt iradi. I qt isodiy geografi k t adqiqot larning asosiy ilmiy y o'nalishlarida, mamlak at iqt iso- diy ot ini jadal sur 'at larda riv ojlant irish v a sanoat lasht irish maq- sadida iqt isodiy ray onlasht irish v a y angi hududiy ishlab chiqarish majmualarni t ashk il et ishning nazariy masalalarini y arat ishga k at t a e't ibor qarat iladi. Ushbu reja asosida, O'zbek ist on Respublik asidagi ilk y irik gidroelek t rost ansiy a- larining k ask adi Chirchiq-Bozsu gidroelek t roenergiy a k ask adi quriladi v a Toshk ent v iloy at ida elek t roenerget ik a, met allurgiy a v a k imy o mashinasozlik k orxonalari t ashk il t opadi. Shu dav rda i qt i sodiy geografi y a fani ni ng ri v oj lanishi ga G.M.Krj ij anov sk iy, I.G.A lek sandrov, Yu.G.Saushk i n, N .N .Baransk iy l ar v a qat or ol iml ar k at t a hi ssa qo'shadi v a ul ar o'zl ari ni ng il mi y mak t ablari ni y arat ishadi. Iqt i sodiy geografi y a fanini O'zbek i st onda ri v oj lani shi X X asrning bi ri nchi y armiga t o'g'ri k eladi, 1906-y i ll arda Turk i st on geografi y a jamiy at i t ashk i l t opadi , i qt i sodiy v a i j t i moiy geografi y aning t ark i bi y qi sml ari bo'lgan siy osi y v a aholi geografi y a fanl arining t armoqlari riv ojl anadi . X al q xo'jali gi ni sanoat l asht i ri sh, mi neral xomashy o, y er- suv resursl arini o'zl asht i rish, t ransport magi st ral l ari ni quri sh, shahar ahol i punk t lari ni y arat i l ishi mamlak at ni ng hududiy xususiy at lari ni v a imk oni y at lari ni riv oj l ant i ri shni t al ab et adi v a iqt isodi y geografi y a fanini O'zbek i st onda k eng qamrov l i riv ojl anishi ga ol i b k el adi. O'zbek i st onda i qt i sodiy geografi y a fani ni ri v oj lanishi da M.Behbudi y, V.M.Chet i rk in, G.M.Cherdansev, K.I.Lapk i n, N .G.Sapenk o, N .V.Smi rnov, Z.M.Ak ramov, M.K.Qoraxonov, A.S.Soli ev v a boshqa ol imlarning xizmat l ari k at t a bo'l gan. FAN N IN G TA DQIQOT OBY EKTI VA PREDMETI Ma'lumk i, har qanday fanni ng t adqiqot oby ek t i v a pred met i bo'ladi. Oby ek t bu k eng v a serqirra ma'nodagi v oq'ea v a hodisa bo'lib, bu oby ek t ni k o'pgina fanlar o'rganishi mumk in. Oby ek t dan farqli o'laroq, predmet esa shu oby ek t ning bi r t omonini y ok i ma'lum bir qirrasini o'rganadi. Masalan, ahol ini, ay ni pay t da, iqt i sodchilar, demografl ar, geografl ar, sot siol oglar v a boshqa soha v ak il lari ham o'rganadi . Biroq, har bir soha v ak ili bir-biridan farql i o'laroq, shu oby ek t ning bi r t omoni ni o'rganishadi. A gar iqt i sodchilar, aholini ishlab chiqaruv chi k uch v a ist e'molchi nuqt ai nazardan o'rganishsa, demograf y ok i ahol ishunoslar aholi ni t ak ror barpo et ish, t abiiy k o'pay ishi, mi grat sion k o'pay ishi, t ug'ilish, o'lim, nik oh v a boshqa jaray onlarini, geografl ar esa aholining hududiy joy lashish qonuniy at larini v a xususi y at larini o'rganadi . Iqt isodiy geografi y a fani t abiiy v a ijt imoiy fanlar o'rt asida shak llangan fan bo'lib, jamiy at riv ojlanishida ro'y beray ot gan siy osiy, ijt imoiy, iqt isodiy jaray onlar, bu fanning oby ek t i v a predmet ini o'zgarishiga bev osit a t a'sir k o'rsat ib k eladi. Iqt i sodiy geografi y a fanining ilk pay do bo'lgan dav ridan boshlab, fanning oby ek t i ishlab chiqarish k uchlari bo'lgan bo'lsa, uning predmet i esa ishlab chiqarish k uchlarining shak llanishi, joy lashishi v a riv ojlanishining hududiy jihat larini t ashk il et gan. J amiy at riv ojlanishi jaray onida iqt isodiy geografi y aning o'rganish oby ek t i v a predmet ida ham o'zgarishlar namoy on bo'ladi. I qt isodiy geografi y a fanining nazariy asoslari, jamiy at da sodir bo'lay ot gan siy osiy, iqt isodiy, ijt imoiy v a boshqa omillar t a'sirida munt azam riv ojlanib v a t ak omillashib boradi. Geografi k t adqiqot lar faqat gina iqt isodiy y o'nalishda riv ojlanib qolm ay, balk im uning ijt imoiy lashuv i, y a'ni ijt imoiy t izim larni aholi, aholiga xizmat k o'rsat ish sohalari, aholi manzilgohlari v a hok azolarning hududiy joy lashishi v a riv ojlanishi doirasida ham olib boriladi. Hozirgi dav rda iqt isodiy geografi y a faninng asosiy oby ek t i, hududiy ishlab chiqarish v a ijt imoiy t izimlar boiib, ularning hududiy joy lashishi, shak llanishi, riv ojlanish qonuniy at lari v a xususiy at lari fanning predmet ini t ashk il et adi. FANNING TADQIQOT METODLARI Fanning oby ek t i v a predmet ini t o'g'ri bilish, ularni k elib chiqishini, riv ojlanishini ilmiy asosda t ahlil et ishda v a oby ek t iv rav ishda baho berishda, ma'lum iqt isodiy geografi k met odlarga t ay angan holda amalga oshiriladi. Iqt isodiy geografi y a fanining asosiy t adqiqot met odlariga quy idagilar k iradi: Fanning tadqiqot metodlariTarixiy metod Taqqoslash metod Kartografik metod Statistika va matematika metodi Tarkibiy- tizimli metod Modellashtirish metodi Ekstrapolyatsiy a metodi Sotsial so'rov metodi Informat siy a v a boshqa met odlar bo'lib bu met odlarning ay rimlari ust ida t o'xt alib o't amiz. Iqt isodiy georafi k t adqiqot larni olib borishda t arixiy met od alohida o'ringa ega bo'lib, xo'jalik riv ojlanishining dav r (v aqt ) v a joy birligi jihat idan o'rganish alohida ahamiy at ga ega. Ay niqsa, hududiy iqt isodiy -ijt imoiy t izimlarni shak llanishida v a riv ojlanishida t arixiy jaray onlarning v a v oqealarning hal et uv chi t a'sirini o'rganish juda muhimdir. Masalan, mamlak at ishlab chiqarish k uchlarining shak llan- ishi v a riv ojlanishini t arixiy bosqichlar asosida t adqiq et ish v a har bir bosqichga xos bo'lgan jaray onlarni, omillarni v a hodis- alarni o'rganish zarurdir. Tizimli-t ark ibiy met od iqt isodiy gegrafi y a fanida bir muncha murak k ab, biroq juda samarali hisoblanadi. Bu met od o'rganilay ot gan v oqe'a v a hodisani o'zidan k at t aroq bo'lgan oby ek t doirasida o'rganishni t aqozo et adi. Masalan, respublik amizning biror v iloy at ini iqt isodiy geog rafi k t av sifi ni olib borishda, shu v iloy at ning may doni, aholisi, xo'jaligi v a boshqa jihat larini o'rganganda, bu k o'rsat k ichlarni respublik aning y axlit t izimidagi salmog'i v a v iloy at ning res- publik adagi o'rni v a roli aniqlanadi. Demak , v iloy at ijt imoiy - iqt isodiy t izim sifat ida emas, balk i t urli xil hududiy t ark ib birligi t arzida k o'rilishi lozim. Taqqoslash met odi ham iqt isodiy geografi y ada juda sermahsul v a unumli met odlaridan hisoblanib, ik k it a t aqqoslanay ot gan oby ek t lar uchun umumiy v a o'ziga xos t omonlarni, oby ek t ning k at t a-k ichik ligi, uning afzallik larini, imk oniy at larini v a omillarini ochib beradi. Ek st rapoly at siy a met odi k elajak k a baho berish bo'lib, uning asosiy mazmuni o't mishdagi jaray onlarni k elajak k a k o'chirish y ok i ist iqbolni aniqlash orqali o'rganiladi. Masalan, O'zbek ist on aholisi har y ili 3 % ga y aqin o'sib boradigan bo'lsa, 2015-y ilda respublik a aholisining soni 30,9 mln k ishini t ashk il et ishi mumk in, degan fi k rga k elamiz, y a'ni oldingi o'sish sur 'at larini orqali k elajak dagi aholi sonini aniqlay miz. Biroq, ek st rapoly at siy a met odi har doim ham t o'g'ri bo'lmay di, chunk i bu met odda iqt isodiy, siy osiy, t abiiy omillar v a sabablar e't iborga olinmay di. IQTISODIY GEOGRAFI YA N IN G FAN LARI TIZIMIDAGI ROLI I qt isodiy geografi y aning t ark ibi murak k ab v a majmuali fanlar y o'nali shi dan iborat bo'lib, bu t izimni shart li rav i shda quy idagi pog'onalarga qo'y ib chiqamiz. Birinchi pog'onadagi fanlarga geografi y ani ng nazariy v a fundament al t adqiqot larni o'rganuv chi fanlar: iqt isodiy v a ijt imoiy geografi y a t arixi, iqt isodiy, ijt imoiy geografi y aning nazariy asi, umumiy t abiiy geografi y a, umumiy y er bilimi, landshaft shunoslik v a boshqa fanlar t ashk il et adi. Chunk i, har qanday iqt isodiy v a ijt imoiy geografi y a fanidagi t adqiqot lar- ning asosini y ok i uning ust qurt masini geografi y aning nazariy masalalari t ashk il et adi. Tib- biyot geog Turm ush tarzi geog Xizmat ko’rsa- tish soha-lari geog Re- kreat siya geog Aho-li migrat siyasi geog. Aholi manzilg oxlari geog . Aholini takror barpo qi- linishi geog. Mehn at resur slari geog. Trans port geog Sa- noat ge- og. Dunyo xo’- jaligi geog. Qishl oq xo’- jaligi geog . Tabii y re- sursla r geog Qishloq manzilg oxlari geog. Sha- harlar geog .Madaniyat geografiyasi Etnogeografiya Din geografiyasi Sotsial rayonlashtirish Ijtimoiy geografiya tarixi Xarbiy geografiya Siyosiy geografiya Iqtisodiy geografiyaIqtisodiy geografiya Iqtisodiy va sotsial geografiya Sotsial geografiya Aholi geografiyasi Iqtisodiy rayonlashtirishIjtimoiy geografiyaning zamonaviy tizimi Ik k inchi pog'onadagi fanlar qat origa geografi y aning negizini t ashk il et uv chi fanlar, t abiiy geografi y a v a iqt isodiy — ijt imoiy geografi y a, k art ografi y a v a o'lk ashunoslik fanlari k iradi. Kart ografi y a fani t abiat da v a jamiy at da sodir bo'la- y ot gan v oqe'a v a hodisalarni k art alar y ordamida ak s et t irish v a t adqiq et ishni o'z ichiga olsa, o'lk ashunoslik fani esa, bu t a biiy v a iqt isodiy geografi y a fanlarining majmuali y ondashuv lari asosida har xil hududlarni, mamlak at larni v a mint aqalarni umumiy geografi k jihat dan t av sifl ay di. Iqt isodiy geografi y aning uchinchi fanlar pog'onasini t armoq fanlaridan iborat bo'lgan y ok i maxsus fanlar t izimiga k iruv chi fanlar t ashk il qiladi. Bularga, aholi geografi y asi, sanoat geografi y asi, qishloq xo'jaligi geografi y asi, xizmat k o'rsat ish geografi y asi, t urizm geografi y a, t ransport geografi y asi v a hok azolar k iradi. I qt isodi y geografi y a fanining t o'rt inchi pog'onadagi fanl ar jumlasiga, boshqa fanlar chegarasida shak l langan fanlar, y a'ni siy osi y geografi y a, harbi y geografi y a, t ij orat geografi y asi, madaniy at geografi y asini k elt irish mumk in. I qt isodi y geografi y aning t armoq fanlari alohida salmoqqa ega bo'lib, bu fanl ar bo'y icha juda k at t a i lmi y y o'nalishlar olib boril gan. A holi geografi y asi fani i qt isodi y v a ijt imoiy geografi y a fanining al ohida bo'g'ini hisoblanib, ahol ini ng t ark i bini, joy l ashishini v a hududiy j ihat dan t ashk il et ilish qonuni y at larini v a xususiy at lari ni o'rganadi . Shuningdek , aholi geografi y asi fani shaharlar, qishloq j oy lari geografi y asi bil an, migrat siy a, mehnat resursl ari v a boshqa y o'nali shlarda ish olib boradi. E` TI BORI N GI Z UCHUN RA HMAT

Iqt isodiy geografi y a fanining oby ek t i, predmet i, maqsadi v a v azifalari

RE J A: Iqt isodiy geografi y a fanining vujudga k elishi Fanning t adqiqot oby ek t i v a predmet i Fanning t adqiqot met odlari Iqt isodiy geografi yaning fanlar t izimidagi roli

IQTISODIY GEOGRAFIYA FANINING VUJ UDGA KELISHI Geografi y a fanining riv ojlanishi qadimgi A nt ik dav rida mamlak at lar o'rt asida hududiy (geografi k ) mehnat t aqsimot i, y a'ni har bir hududning o'ziga xos t abiiy sharoit i v a resurslari, iqt isodiy geografi k o'rni, xalqlarning urf-odat lari v a an'anlari asosida ma'lum bir t ov arlarni ishlab chiqarish v a x izraat lar k o'rsat ishga ix t isoslashishi v a ular o'rt asida t ov ar ay irboshlash jaray onining shak llanishi dav riga borib t aqaladi Mamlak at lar o'rt asida hududiy mehnat t aqsimot ining shak llanishi geografi y a fanlari t izimida dast lab iqt isodiy - geografi k t adqiqot larni v ujudga k elishiga olib k eladi. Qadimgi y unon olimi St rabon o'zining o'n et t i t omlik « G eogra fi y a» , deb nomlangan asarida, aholining hududiy joy lashuv i, mamla k at lar v a hududlar o'rt asidagi t ov ar ishlab chiqarish v a sav do- sot iq aloqalarini y orit adi.

O'rta asrlarda, jahon mamlakatlarida natural xo'jalik hukm surgan davrda, antik davrda olib borilgan iqtisodiy geografik izlanishlar bir oz sustlashadi. Ma'lumki, Buyuk Geografik kashfiyotlar xalqaro savdo va ilk kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Bu davrda hududiy mehnat taq- simotining chuqurlashishi va jahon xo'jaligining shakllanishi, o'z navbatida, iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishini talab etadi. Mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g'arbiy yevropalik olimlarning asarla- rida o'sha davrlarda juda chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari, mamlakatning rivoj- lanishida alohida ahamiyatga ega bo'lgan iqtisodiy-geografik o'rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan

O'xshashlar

Iqtisodiy geografiya fanining obyekti va vazifalari.
Islom falsafasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari
Pedagogikaning predmeti, maqsadi va vazifalari