IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi.
![Mavzu:IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi.
Fanda “Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy Yevropa
mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini
ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba “uyg‘onish” atamasini XVI asr
italyan rassomi va tarixchisi J.Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. “Uyg‘onish”,
“uyg‘onish davri” atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya’ni antik
madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onishi”
ma’nosida ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila
boshlandi. Shu ma’noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar O‘rta Osiyo
xalqlari tarixida madaniyatning rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham
“uyg‘onish” davri deb atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb
hisoblaydilar.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_1.png)
![IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy
hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish
yillari bo’ldi.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_2.png)
![IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan
keskin yuksalish yillari bo’ldi.
Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Xorun ar-Rashid tashabbusi bilan Bag’dodda ilmiy Markaz-
Akademiya («Bayt ul-Xikma»)-tashkil etilib, unga barcha musulmon o’lkalari, jumladan O’rta Osiyodan ham olim va
fozillar to’plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy,
Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar Bag’dod akademiyasini jahonga mashhur bo’lishida katta hissa qo’shdilar.
Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o’rnatilishi hamda islom dinining keng yoyilishining ijobiy
tomonlaridan biri shuki, Bag’doddagi ilmiy akademiyadan o’rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi
vujudga keldi va uning a’zolari bo’lmish o’z davrining olimu-donishmandlari o’z ijodlari bilan Movaraunnahrni
donishi olamga yoydilar. Shuningdek o’lkamiz hududidan islom dunyosining eng mo’’tabar shaxslari, hadisshunoslari
etishib chiqdilarki, ularning nomi Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori pog’onalarida
turibdi.
Xorazmda Ma’mun akademiyasi. Ma’lumki, uzoq o’tmishga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o’z
boshidan turli voqealarni, yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz, bu davrlarning barchasi
tarixda o’zining ma’lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining o’rni
beqiyosdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Shax Ma’mun ibn Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy
qismlarga bo’lingan Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa poytaxt Gurganchni Sharqning eng
yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini)
tashkil qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug’ mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn
Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg’oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular orasida
Sharqning ko’pgina mamlakatlaridan kelgan ulug’ allomalar ham bor edi.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_3.png)
![Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al – Xorazmiy (783-850 )Вставка рисунка](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_4.png)
![Buyuk mutafakkir va olim al-Xorazmiyning arifmetika va algebraga doir «Kitob al-
jabr val mukobala» (To’ldirish va qarama-qarshi qo’yish haqida kitob) asari
matematika fanida yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki uning keyingi
asrlardagi taraqqiyotiga ham katta asos bo’ldi. «Hind arifmetikasi haqida kitob» asari
tufayli avval Sharq xalqlari, so’ngra esa Evropa xalqlari ham Qadimiy Hindistonning
katta yutug’i-o’nli pozitsiyasi hisoblash sistemasi bilan tanishdilar. (XII asrda lotin
tiliga o’girilgan). Al-Xorazmiyning «Kitob surat al-arz» (erning surati) asari
geografiyaga, «Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo’lib, ular muallifning
nomini jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to’g’risida risola», «Tarix
risolasi», «Usturlab haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib asarlari olimga
katta shuxrat keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Al-Xorazmiyning «Al-jabr val
muqobala» asari keyinchalik Evropada «Algebra» deb yuritila boshlandi. Uning
astronomiyaga oid asari esa faqat Sharqda emas, balki G’arbda ham asronomiya fani
rivojida katta rol o’ynadi.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_5.png)
![Abu Rayxon Beruniy (973-1048) Вставка рисунка](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_6.png)
![Abu Rayxon Beruniy (973-1048 yy). Xorazmda tavallud
topgan bu mutafakkir, serqirra olim astronomiya, tarix,
tibbiyot, riyoziyot, jug’rofiya, geodeziya, meteorologiya,
etnografiya, falsafa, filologiyaga oid 150 ga yaqin asarlar
yaratgan. Bu asarlar Beruniy nomini jahonga taratdi.
Shuningdek, uning xikoyalar, she’rlar bitganligi xam ma’lum.
Beruniy o’rta asrda birinchi bo’lib globus yaratdi.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_7.png)
![Abu Nasr al-Forobiy (873-950) Вставка рисунка](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_8.png)
![Abu Nasr al-Forobiy (873-950 yy). O’trorda tug’ilgan,
boshlangich ma’lumotni Shosh, Buxoro, Samarqandda
olgan so’ng Bag’dodda uzoq yashab, zamonasining
olimlari bilan ilmiy muloqotda bo’lgan. Ilmning turli
sohalariga oid 160 dan ortiq risolalar yozgan. Musiqa
nazariyasiga bag’ishlangan «Musiqa xaqida katta
kitob» nomli mashhur asari bu soha tarixiga
bag’ishlangan eng dastlabki tarixiy manbalardan
biridir. U serqirra, qomusiy olimdir.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_9.png)
![Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad Al-Farg’oniy. (tax 798-865) Вставка рисунка](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_10.png)
![Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad Al-Farg’oniy. Al-Farg’oniyning
tarjimai holiga doir ma’lumotlar tarixda kam saqlanib
qolgan. Taxminan 798-yilda Farg’onada tug’ilgan, 8 65- yilda Misrda
vafot etgan. Astronomiya, matematika, geodeziya, gidrologiya
fanlarining bilimdoni Bag’dod va Damashqdagi rasadxona
qurilishlarida faol qatnashdi va u erda Ptolemeyning «Yulduzlar
jadvalidagi» ma’lumotlarni tekshirish ishlarini olib bordi. Al-
Farg’oniy astronomiyaga oid «Astronomiya negizlari» asarida
astronomiyaga oid bilimlarni tartibga soldi, o’zining yangi natijalari
bilan boyitdi.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_11.png)
![](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_12.png)
![Imom Ismoil al-Buxoriy (810-869) Вставка рисунка](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_13.png)
![Buyuk hadisshunos olim Imom
Buxoriy hayoti davomida 600 ming
hadis to’plab, ulardan 7275 hadisni
o’zining 4 jildlik «Ishonarli
to’plam»iga kiritdi. Islom
dunyosining yirik olimi,
hadisshunoslikda eng yuqori
pog’onaga chiqqan Imom Ismoil
al-Buxoriyning 1205 yilligi 1998 yil
xalqaro miqyosda tantanali
nishonlandi va u vafot etgan
Samarqand atrofidagi Chelak
shahrida nihoyatda xashamatli
ziyoratgoh qurildi. Bu erga
jahonning turli joylaridan minglab
odamlar ziyoratga kelmoqdalar.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_14.png)
![Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-894)](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_15.png)
![Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-
894yy) Islom dunyosida mashhur bo’lgan
hadischi olim Imom at-Termiziy Termiz
yaqinidagi Bug qishlog’ida tug’ilgan. 26
yoshidan boshlab Samarqand, Buxoro,
Xijoz, Iroq, Nishopur shaharlarida
mashhur muxaddis olimlar bilan uchrasha
boshladi. Uning buyuk hadischi olim
bo’lib, etishishida Imom Ismoil al-Buxoriy
ustozligi katta o’rin tutadi. Umrini
hadislar to’plashga bag’ishlagan At-
Termiziydan katta ilmiy meros, jumladan:
«Kitobi al-Jom’e as-saxix», «Kitob ul ilm»,
«Kitobi at-Tamoyili an-Nabaviy», «Kitobi
az-zuxl», «Kitobul ismi val xuna» kabi
asarlar qolgan.](/data/documents/ee7277ce-a23d-4adc-9c4b-570cba7773b5/page_16.png)
Mavzu:IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi. Fanda “Uyg‘onish davri” deb ataladigan davr G‘arbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarda XIV-XVI asrlardagi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Birinchi marotaba “uyg‘onish” atamasini XVI asr italyan rassomi va tarixchisi J.Vazari o‘z asarlarida ishlatadi. “Uyg‘onish”, “uyg‘onish davri” atamalari XIV-XVI asr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish mohiyatini ochib bermasdan, ko‘proq antik davr merosini, ya’ni antik madaniyatga o‘xshash madaniyatni qaytadan “tirilishi”, “uyg‘onishi” ma’nosida ishlatila boshlandi. Keyinchalik fanda bu atama keng qo‘llanila boshlandi. Shu ma’noda ko‘pchilik tadqiqotchilar IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida madaniyatning rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlarni ham “uyg‘onish” davri deb atalishi yuqorida qayd qilinganidek, shartlidir deb hisoblaydilar.
IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo’ldi.
IX-XII asrlar O’rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish yillari bo’ldi. Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Xorun ar-Rashid tashabbusi bilan Bag’dodda ilmiy Markaz- Akademiya («Bayt ul-Xikma»)-tashkil etilib, unga barcha musulmon o’lkalari, jumladan O’rta Osiyodan ham olim va fozillar to’plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar Bag’dod akademiyasini jahonga mashhur bo’lishida katta hissa qo’shdilar. Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o’rnatilishi hamda islom dinining keng yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag’doddagi ilmiy akademiyadan o’rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi vujudga keldi va uning a’zolari bo’lmish o’z davrining olimu-donishmandlari o’z ijodlari bilan Movaraunnahrni donishi olamga yoydilar. Shuningdek o’lkamiz hududidan islom dunyosining eng mo’’tabar shaxslari, hadisshunoslari etishib chiqdilarki, ularning nomi Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori pog’onalarida turibdi. Xorazmda Ma’mun akademiyasi. Ma’lumki, uzoq o’tmishga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o’z boshidan turli voqealarni, yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz, bu davrlarning barchasi tarixda o’zining ma’lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining o’rni beqiyosdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Shax Ma’mun ibn Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy qismlarga bo’lingan Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa poytaxt Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini) tashkil qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug’ mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg’oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular orasida Sharqning ko’pgina mamlakatlaridan kelgan ulug’ allomalar ham bor edi.
Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al – Xorazmiy (783-850 )Вставка рисунка
Buyuk mutafakkir va olim al-Xorazmiyning arifmetika va algebraga doir «Kitob al- jabr val mukobala» (To’ldirish va qarama-qarshi qo’yish haqida kitob) asari matematika fanida yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki uning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham katta asos bo’ldi. «Hind arifmetikasi haqida kitob» asari tufayli avval Sharq xalqlari, so’ngra esa Evropa xalqlari ham Qadimiy Hindistonning katta yutug’i-o’nli pozitsiyasi hisoblash sistemasi bilan tanishdilar. (XII asrda lotin tiliga o’girilgan). Al-Xorazmiyning «Kitob surat al-arz» (erning surati) asari geografiyaga, «Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo’lib, ular muallifning nomini jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to’g’risida risola», «Tarix risolasi», «Usturlab haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib asarlari olimga katta shuxrat keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Al-Xorazmiyning «Al-jabr val muqobala» asari keyinchalik Evropada «Algebra» deb yuritila boshlandi. Uning astronomiyaga oid asari esa faqat Sharqda emas, balki G’arbda ham asronomiya fani rivojida katta rol o’ynadi.