O’rta Osiyo sivilizatsiyasi
![O’rta Osiyo sivilizatsiyasi. Fan Jahon sivilizatsiyasi tarixi](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_1.png)
![O’rta Osiyo sarhadlari
nafaqat sharq dunyosida,
balki yer shari miqyosida
qadimgi madaniyat
markazlaridan biri
hisoblanadi. Buni tadqiq
etilgan tarixiy madaniy
yodgorliklar isbotlab
turibdi.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_2.png)
![•
1.O’rta Osiyo sarhadlari nafaqat sharq dunyosida, balki yer
shari miqyosida qadimgi madaniyat markazlaridan biri
hisoblanadi. Buni tadqiq etilgan tarixiy madaniy yodgorliklar
isbotlab turibdi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlarni
taxlil qilish va solishtirish shuni ko’rsatadiki, Turon-
Movarounnaxr sivilizatsiyasi Sharqdagi dastlabki
siviliza t siyalar-Mesopatamiya va Hindistonning Xarappa
madaniyati bilan uzviy aloqalarda shakllangan va rivojlangan.
Bu ikkala sivilizatsiyalar oralig’ida joylashgan O’rta Osiyo-
Qadimgi Sharq xalqlarining yagona iqtisodiy va madaniy
birlashuvida hamda ular o’rtasidagi turli aloqalarning
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_3.png)
![•
O’rta Osiyoning janubiy sarhadlarida ilk dehqonchilik xo’jaligi sohiblari
Joytun neolit jamoalari bo’lishdilar. Shu jamoalar madaniyati negizida
ilk sivilizatsiya ildizlariga shart sharoit yuzaga keldi. Bronza davri butun
O’rta Osiyo xududlarida ijtimoiy - iqtisodiy va tarixiy madaniy
o’zgarishlar sodir bo’lgan davr. Aynan mana shu davrda O’rta
Osiyoning shimoldagi aholisining bir qismi janub tomonga ko’chadi.
Shimolda qolgan guruxlar esa tog’ oldi xududlaridagi soy va buloq
bo’ylarini, daryolar havzalarini o’zlashtirib, sug’orilishi qulay bo’lgan
xududlarda dehqonchilikga o’ta boshlaydilar . Sug’orma
dehqonchilikka asoslangan madaniy vohalarda aholi zichligi oshadi.
Amirobod, Tozab o g’yob, Suvyorgon, Zomonbobo, Burg’uluq, Chust,
Sopolli, Nomozgoh, Murg’ob kabi dehqonchilikka asoslangan jamoalar
madaniyati shakllanadiki, shu madaniyatlar negizida shaharsozlik
madaniyati va ilk davlatchilik ko’rinishlari paydo bo’lishiga shart -
sharoit yuzaga keladi.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_4.png)
![•
Joytun madaniyati 0 ‘rta Osiyoning janubiy-g'arbiy hududida
•
ilk dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabilalar yodgorligidir.
Uning
•
izlari faqat Turkmanistonning janubiy-g‘arbiy hududlaridan
topilgan.
•
Olimlar uni miloddan avvalgi VI ming yilliklar oxiri V ming
•
yilliklar boshlariga oid deb hisoblashadi. Uni B.A.Kufitin,
V.M.Masson, D.Durdiev, O.Berdievlar tadqiq qilgan. Joytun
madaniyatiga Bami,
•
To‘g‘oloqtepa, ChagMllitepa, Munchoqlitepa, Cho‘pontepa,
Joytun,
•
Nayzatepa kabi bir qator ibtidoiy dehqonlaming
manzilgohlari kiradi.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_5.png)
![](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_6.png)
![•
Bu davrda O’rta Osiyo xudularida taraqqiyot darajasi nuqtai
nazaridan turli tarixiy-madaniy regionlar mavjud bo’lib, ular
o’rtasidagi turli munosabatlarning kuchliligi hamda qarama-
qarshiligi madaniy hayotning yangi halqasida ikkita etnik
madaniy tizimning (o’troq va ko’chmanchi) bir xil darajada
bo’lmagan ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish tufayli yana
murakkablashadi. Ushbu ikki etno-madaniy tizimda
geopolitik aloqalar madaniy-ijtimoiy munosabatlarga
ko’ndalang turadi. Natijada O’rta Osiyoning tarixiy-madaniy
maydonida ayrimlari inqirozga uchragan, boshqa birlari
shakllana boshlagan, ba’zilar qo’shilib ketgan ijtimoiy
qurilmalarning qayta guruhlashuv jarayoni yanada faollashadi](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_7.png)
![](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_8.png)
![•
Arxeologik tadqiqotlar natijasida ushbu murakkab tarixiy-
madaniy jarayonlar dastavval Nomozgoh, Oltintepa,
Jarqo’ton, Sopollitepa, Gonur, Mergar, Shahri-So’xta kabi ilk
shaxarmonand markazlarning rivojlanishi davomida bo’lib
o’tganligi aniqlangan. O’z xususiyatlariga ko’ra umumijtimoiy
bo’lgan bu ko’rinishlar madaniy moslashuv va ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlanish yo’lidagi sivilizasiyaning tarixiy harakati
asosini tashkil etadi. Ular O’rta Osiyodagi ko’p qirrali
urbanistik taraqqiyotda o’z aksini topib, bu xududlardan
eneolitdan ilk temir davrigacha bo’lgan arxeologik manbalar
orqali tarixiy- madaniy yuksalish sifatida o’z isbotini topadi.
Hozirgi kunda Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi yerlarning
katta qismi O’zbekiston hudularini tashkil etib, bu hududlarda
qadimdan o’ziga hos madaniyatlar taraqqiy etgan.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_9.png)
![](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_10.png)
![•
Tadqiqotlar natijalariga ko’ra, mil.avv. 2 ming yillikning oxiri -
1ming yillikning boshlariga kelib bu hududlarda
Baqtriya(janubiy), So’g’d (markaziy), Xorazm (shimoliy),
Farg’ona-Choch ( sharqiy) sivilizasiyalarning shakllanish
jarayonlari bo’lib o’tadi. Ularning har biri uchun tarixiy-
madaniy jarayonlarning bosqichma- bosqichligi,
taraqqiyotning mahalliy va o’z i g a xos xususiyatlari,
mavjudlikning davomiyligi, murakkab etnogenez jarayonlari,
ilk davlatchilik va shaxarlar genezisi xos edi. Ular o’zlarining
ichki xususiyatlariga ko’ra, sug’orma dehqonchillikga
asoslangan o’troq sivilizasiyalar yoki shaxarsozlik
sivilizasiyalari sifatida yuzaga kelgan.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_11.png)
![](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_12.png)
![•
O’rta Osiyoda ahamoniylar davrigacha « Katta Xorazm» va « Qadimgi
Baqtriya davlati», degan davlat birlashmalari mavjud bo’lganligi
to’g’risida tarixiy manbalarda ma’lumot juda oz. Marg’iyona ham
ahamoniylargacha o’z shohlariga ega bo’lgan, degan taxminlar ham
bor. Masalan, miletlik Gekatey bir qismi tekislikda, boshqa qismi
esa parfiyaliklardan sharqdagi shaharlarda istiqomat qiluvchi
xorasmiyaliklarni eslatib o’tgan.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_13.png)
![•
Keyinroq Gerodot Osiyoda har tomondan tizma
tog’lar bilan o’rab olingan tekislik mavjudligidan,
tog’ tizmalarida esa besh dara borligidan xabar
beradi. Bu tekislik bir vaqtlar xorasmiyaliklarga
qarashli bo’lgan. Tekislikning adog’idagi tog’dan katta
Akes daryosi oqib chiqadi va u beshta irmoqqa
bo’linib, xorasmiyaliklar yerlerini sug’organ. D.
Markvart, keyinroq esa S.P.Tolstov ushbu
ma’lumotlarga asoslanib, bu yerda ahamoniylar
davrigacha Xorazm boshchiligida qudratli «Katta
Xorazm» davlat birlashmasi mavjud bo’lgan, degan
xulosaga kelishgan.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_14.png)
![](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_15.png)
![•
Miloddan avvalgi 2 ming yilliklarda Baktriya hududidagi kichik
daryolar havzalarida 11 ta dehqonchilik vohalari borligi
aniqlandi. Bunday vohalar Xorazm, So’g’d va Farg’ona
hududlarida ham ko’plab mavjud bo’lgan. Xuddi shu vohalar
bag’rida dastlabki davlat birikmalari shakllangan. Shu tariqa
O’zbek davlatchiligining ilk ko’rinishi “voha-davlat”lari
shaklida bo’lganligi ilmiy isbotlandi. Shunday qilib,
O’zbekistonda bronza davrida yuz bergan ijtimoiy- siyosiy
hodisa “voha-davlat” shakllanishi jarayoni jahon sivilizasiyasi
taraqqiyoti qonuniyatiga hamohangdir. O’zbekiston jahon
sivilizasiyasininig eng qadimgi, yorqin o’choqlaridan biri,
uning salmoqli va ajralmas qismidir.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_16.png)
![](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_17.png)
![•
O’zbek davlatchiligining teran ildizlari qariyb 3- 3, 5
ming yillik qadimiyatga borib taqaladi. Uning ilk
poydevori “nom” tipidagi “voha –davlat” chiligi
davrida, 2900-2700 yillar muqaddam “Baqtriya
podsholigi”, “Katta Xorazm”, Sug’d va 2500- 2400 yillar
avval Davan (Farg’ona vodiysi) podsholigi davlatlari
davrida qo’yilgandir. Xulosa qilib aytganimizda, O’rta
Osiyo qadimgi sivilizasiyalari o’ziga xos xususiyatlarni
jamlagan holda o’z taraqqiyot yo’liga ega bo’lib, jahon
xalqlari sivilizasiyasi rivojida muhim o’rin tutadi.](/data/documents/86a11551-c569-4a7e-845a-d22aa31b5e9e/page_18.png)
O’rta Osiyo sivilizatsiyasi. Fan Jahon sivilizatsiyasi tarixi
O’rta Osiyo sarhadlari nafaqat sharq dunyosida, balki yer shari miqyosida qadimgi madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Buni tadqiq etilgan tarixiy madaniy yodgorliklar isbotlab turibdi.
• 1.O’rta Osiyo sarhadlari nafaqat sharq dunyosida, balki yer shari miqyosida qadimgi madaniyat markazlaridan biri hisoblanadi. Buni tadqiq etilgan tarixiy madaniy yodgorliklar isbotlab turibdi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlarni taxlil qilish va solishtirish shuni ko’rsatadiki, Turon- Movarounnaxr sivilizatsiyasi Sharqdagi dastlabki siviliza t siyalar-Mesopatamiya va Hindistonning Xarappa madaniyati bilan uzviy aloqalarda shakllangan va rivojlangan. Bu ikkala sivilizatsiyalar oralig’ida joylashgan O’rta Osiyo- Qadimgi Sharq xalqlarining yagona iqtisodiy va madaniy birlashuvida hamda ular o’rtasidagi turli aloqalarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan.
• O’rta Osiyoning janubiy sarhadlarida ilk dehqonchilik xo’jaligi sohiblari Joytun neolit jamoalari bo’lishdilar. Shu jamoalar madaniyati negizida ilk sivilizatsiya ildizlariga shart sharoit yuzaga keldi. Bronza davri butun O’rta Osiyo xududlarida ijtimoiy - iqtisodiy va tarixiy madaniy o’zgarishlar sodir bo’lgan davr. Aynan mana shu davrda O’rta Osiyoning shimoldagi aholisining bir qismi janub tomonga ko’chadi. Shimolda qolgan guruxlar esa tog’ oldi xududlaridagi soy va buloq bo’ylarini, daryolar havzalarini o’zlashtirib, sug’orilishi qulay bo’lgan xududlarda dehqonchilikga o’ta boshlaydilar . Sug’orma dehqonchilikka asoslangan madaniy vohalarda aholi zichligi oshadi. Amirobod, Tozab o g’yob, Suvyorgon, Zomonbobo, Burg’uluq, Chust, Sopolli, Nomozgoh, Murg’ob kabi dehqonchilikka asoslangan jamoalar madaniyati shakllanadiki, shu madaniyatlar negizida shaharsozlik madaniyati va ilk davlatchilik ko’rinishlari paydo bo’lishiga shart - sharoit yuzaga keladi.
• Joytun madaniyati 0 ‘rta Osiyoning janubiy-g'arbiy hududida • ilk dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabilalar yodgorligidir. Uning • izlari faqat Turkmanistonning janubiy-g‘arbiy hududlaridan topilgan. • Olimlar uni miloddan avvalgi VI ming yilliklar oxiri V ming • yilliklar boshlariga oid deb hisoblashadi. Uni B.A.Kufitin, V.M.Masson, D.Durdiev, O.Berdievlar tadqiq qilgan. Joytun madaniyatiga Bami, • To‘g‘oloqtepa, ChagMllitepa, Munchoqlitepa, Cho‘pontepa, Joytun, • Nayzatepa kabi bir qator ibtidoiy dehqonlaming manzilgohlari kiradi.