Jahon dehqonchiligi geografiyasi
![Jahon dehqonchiligi
geografiyasi](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_1.png)
![•
Qishloq xo‘jaligi insoniyat tarixida o‘ta muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i
hisoblanadi. Hozirgi kunda ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotda qishloq xo‘jaligining ahamiyati
ancha pasaygan bo‘lishiga qaramay, jahonning
ko‘p sonli rivojlanayotgan davlatlari uchun u
asosiy xalqaro ixtisoslashuv sohasi bo‘lib qolmoqda.
Jahon bo‘yicha hozirgi paytda, taxminan, 1,4
mlrd. kishi qishloq xo‘jaligi sohasida band](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_2.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_3.png)
![•
Qishloq xo‘jaligining asosiy xususiyatlaridan biri,
uning tabiiy iqlim sharoiti bilan chambarchas bog‘liq
ekanligidir. Aynan tabiiy iqlimiy sharoiti ko‘p jihatdan
jahon davlatlari qishloq xo‘jalik tarmoqlariga
ixtisoslashuvini belgilaydi. Shu sababli, qishloq xo‘jalik
tarkibi va tarmoqlarining hududiy joylashish holati
turlicha bo‘ladi. Ushbu tarmoq rivojlanishiga tabiiy
iqlim sharoitidan tashqari, iqtisodiy-ijtimoiy sharoit
(qishloq xo‘jaligiga kapital qo‘yilmalar jalb etish, texnik
vositalar bilan ta’minlanganlik holati) hamda aholining
milliy-diniy tarkibi ham katta ta’sir ko‘rsatadi.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_4.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_5.png)
![Jahon davlatlari YIM qishloq xo`jaligining
salmog`i](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_6.png)
![•
Ishlab chiqaradigan mahsulotlar xususiyatlariga ko‘ra, qishloq
xo‘jalik tarmoqlari ikki guruhga: dehqonchilik (ziroatchilik)
va chorvachilikka bo‘linadi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligida
mahsulot ishlab chiqarish xu-susiyatiga ko‘ra, ikki tur
ajratiladi. Birinchisi, rivojlangan tovar qishloq xo‘jaligi bo‘lib,
unda ishlab chiqariladigan mahsulotlar bozor, birinchi
navbatda, tashqi bozor uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Bunday
xo‘jaliklar ishi intensiv tashkil qilingan zamonaviy
dehqonchilik va chorvachilik sohalari bo‘lishi mumkin. Tovar
qishloq xo‘jaligi, asosan, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda
keng rivojlangan. Odatda, ularda FTI yutuqlaridan ustun
darajada foydalanishga erishilmoqda.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_7.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_8.png)
![•
Ikkinchisi, ichki iste’moli uchungina mahsulot ishlab
chiqaradigan, odatda, kam samarali qishloq xo‘jaligidir.
Bunday xo‘jaliklar qadimdan keng tarqalgan bo‘lganligi
sababli an’anaviy qishloq xo‘jaligi ham deyiladi. Ularda
ish, odatda, ekstensiv yo‘l bilan tashkil qilingan bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda bunday qoloq dehqonchilik xo‘jaliklari
jahonning ko‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarida
keng tarqalgan. Markaziy va Sharqiy Afrika, Janubiy va
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida hali ham omoch
kabi oddiy ish qurollaridan foydalaniladi](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_9.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_10.png)
![•
Donli ekinlar yetishtirish dehqonchilikning eng
yirik tarmog‘idir. Donli ekinlar turlari ancha
ko‘p bo‘lib, ular jahon ekin maydonlarining
yarmi (0,7 mlrd. ga) da ekiladi. Donchilik
tarkibida bug‘doy, sholi va makkajo‘xori
yetishtirish sohalarining salmog‘i katta.
Jahon yalpi don mahsulotlari hosilining 80
% i mazkur ekin turlariga to‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari, arpa, suli, javdar kabi
turdagi don mahsulotlari mavjud.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_11.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_12.png)
![•
Bug‘doy donli ekinlar orasida eng ko‘p ekiladigan ekin turi
hisoblanadi. 2016-yil ma’lumotlariga ko‘ra, jahonda 800 mln. t
bug‘doy yetishtirilgan. Bug‘doy yetishtirishda Xitoy (131,7 mln.t),
Hindiston (86,9 mln. t), Rossiya (73,3 mln. t), AQSH (62,9 mln. t),
Kanada (30,5 mln. t) yetakchilik qiladi. Jahon bug‘doy hosilining
deyarli yarmi mazkur davlatlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Jahonning
asosiy bug‘doy ekiladigan hududlari Shimoliy yarim sharning
o‘rta kengliklari (AQSH, Kanada, Rossiya, Ukraina,
Qozog‘iston, Xitoy) va Janubiy yarim sharning o‘rta kengliklari
(Avstraliya, Argentina, Braziliya) hisoblanadi.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_13.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_14.png)
![•
Jahon donli ekinlari orasida yalpi hosili va ahamiyatiga
ko‘ra ikkinchi o‘rinni sholi egallaydi. Agar bug‘doy
aksariyat hollarda dasht mintaqalari ekini hisoblansa,
sholi, asosan, musson iqlimli hududlarda
yetishtiriladi. Qo‘l mehnatiga asoslangan
sholichilikning rivojlanishi nafaqat agroiqlimiy
sharoitga, balki ko‘p sonli ishchi kuchiga ham
bog‘liq. Ushbu omillar jamlangan Sharqiy, Janubi-
sharqiy va Janubiy Osiyo jahonning asosiy sholichilik
mintaqalari hisoblanadi. Xitoy, Hindiston, Indoneziya,
Bangladesh, Vyetnam kabi davlatlar sholi yalpi hosili
bo‘yicha jahonda peshqadamlik qiladi.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_15.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_16.png)
![•
Makkajo‘xori jahon don hosilining 1/4 qismini
beruvchi ekin turi hisoblanadi. Uning tarqalish
mintaqalari deyarli bug‘doy ekiladigan
madonlar bilan bir xil hududlarga to‘g‘ri keladi.
AQSH, Braziliya, Meksika, Argentina, Xitoy
jahonning eng ko‘p makkajo‘xori yetishtiruvchi
davlatlari hisoblanadi. AQSH bu ekinning jahon
bo‘yicha umumiy hosilining 25 % dan ortig‘ini
ta’minlaydi.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_17.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_18.png)
![•
Aholi tomonidan iste’mol qilinadigan moyning asosiy
qismi soya, kungaboqar, yeryong‘oq, chigit, zaytun
kabi ekinlardan olinadi. Soya yetishtirishda – AQSH
(jahon soyasining yarmi), Braziliya, Xitoy;
yeryong‘oq yetishtirishda – Hindiston, G‘arbiy
Afrika davlatlari; kungaboqar yetishtirishda –
Ukraina, Rossiya, Argentina; zaytun yetishtirishda
Italiya, Ispaniya kabi O‘rta dengizbo‘yi davlatlari
alohida o‘rin egallaydi.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_19.png)
![Soya dalasi](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_20.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_21.png)
![•
Ildizmevalilardan kartoshka yetishtirishda Xitoy,
Hindiston, Rossiya,Ukraina, AQSH yetakchi davlatlar
hisoblanadi. Qandli ekinlardan qandlavlagi
yetishtirishda Rossiya, Fransiya, AQSH;
shakarqamish yetishtirishda Braziliya, Hindiston,
Xitoy yetakchilik qiladi](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_22.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_23.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_24.png)
![•
Choy, qahva, kakao quvvat beruvchi ekin turlari
hisoblanadi. Choy yalpi hosili bo‘yicha Xitoy, Hindiston,
Keniya, qahva hosilini yetishtirish bo‘yicha Braziliya,
Indoneziya, Vyetnam, kakao dukkaklari yig‘ish bo‘yicha
Kot-d’Ivuar, Gana, Indoneziya peshqadamlik qiladi. Texnik
ekinlar orasida paxta katta salmoqqa ega bo‘lib, Xitoy,
AQSH, Hindiston, Pokiston, Braziliya, O‘zbekiston eng
ko‘p paxta yetishtiradigan davlatlar hisoblanadi. Tabiiy
kauchuk (geveya) yetishtirishda Tailand, Indoneziya,
Malayziya, Hindiston, Xitoy davlatlari katta salmoqqa ega.](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_25.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_26.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_27.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_28.png)
![](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_29.png)
![Topshiriqlar
•
1. Mavzuni o`qish
•
2. Yozuvsiz xaritadan qishloq xo`jaligi
va donli ekinlar mavzusini bo`yab
kelish
•
3. Jadvalni to`ldirish
Ekin turi Yetishtiriladigan
davlat, mintaqa](/data/documents/4496080c-7cc8-40c6-95ad-eaac7c17c781/page_30.png)
Jahon dehqonchiligi geografiyasi
• Qishloq xo‘jaligi insoniyat tarixida o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i hisoblanadi. Hozirgi kunda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda qishloq xo‘jaligining ahamiyati ancha pasaygan bo‘lishiga qaramay, jahonning ko‘p sonli rivojlanayotgan davlatlari uchun u asosiy xalqaro ixtisoslashuv sohasi bo‘lib qolmoqda. Jahon bo‘yicha hozirgi paytda, taxminan, 1,4 mlrd. kishi qishloq xo‘jaligi sohasida band
• Qishloq xo‘jaligining asosiy xususiyatlaridan biri, uning tabiiy iqlim sharoiti bilan chambarchas bog‘liq ekanligidir. Aynan tabiiy iqlimiy sharoiti ko‘p jihatdan jahon davlatlari qishloq xo‘jalik tarmoqlariga ixtisoslashuvini belgilaydi. Shu sababli, qishloq xo‘jalik tarkibi va tarmoqlarining hududiy joylashish holati turlicha bo‘ladi. Ushbu tarmoq rivojlanishiga tabiiy iqlim sharoitidan tashqari, iqtisodiy-ijtimoiy sharoit (qishloq xo‘jaligiga kapital qo‘yilmalar jalb etish, texnik vositalar bilan ta’minlanganlik holati) hamda aholining milliy-diniy tarkibi ham katta ta’sir ko‘rsatadi.