Ko’k turk yozuvi va uning ko’rinishlari
![Reja:
Ko’k turk yozuvi va uning
ko’rinishlari](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_1.png)
![Turk-run yozuvining 40 d а n о rtiq sh а kll а ri
b о r.
А ks а r und о shl а rning а l о hid а х ususiyati
shund а ki, ul а r q а ttiq v а yumsh о q (v е lyar v а
p а l а t а l) sh а kll а rg а eg а bo’lg а n. Bul а rd а n
f а q а t p, ch, z, sh, m und о shl а rini if о d а l о vchi
h а rfl а rd а gin а bund а y h о l а t kuz а tilm а ydi.
YAn а bir jih а ti, b а’ zi h а rfl а r bir n е ch а
t о vushl а r birikm а sini h а m if о d а l а g а nl а r.А lifb о d а unlil а r
s о ni 4 t аEn а s о y v а ri а ntid а
5 t а.](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_2.png)
![M а s а l а n, ny, ng, nt, nch, lt, rt, ik, ki, uk, ku,
iq, qi, uq, qu, o’k, o’q k а bil а r. YOzuvning
gr а fik х ususiyatl а ri shuki, h а rfl а r o’ngd а n
ch а pg а q а r а b yozilg а n. Ul а r o’z а r о
ul а nm а ydi. M а nb а l а rning yozilish hududi
v а d а vrig а q а r а b h а rfl а rning gr а fik
v а ri а ntl а shuvi jud а kuchli. M а s а l а n, p а l а t а l
b, v е lyar t, m, p а l а t а l n, q, uk, g’, ng, nch,
nt, z, v е lyar s k а bi h а rfl а rning ko’pl а b
sh а kliy v а ri а ntl а ri m а vjud.](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_3.png)
![Q а dimgi uyg’ur yozuvi k е lib chiqishi jih а tid а n f о n о gr а fik
yozuv bo’lg а n о r о miy yozuvi bil а n b о g’l а n а di. Uyg’ur yozuvi
er а mizning 5-6 а srl а rid а q а dimgi so’g’d yozuvi а s о sid а
sh а kll а ng а n. M.K о shg’ а riy v а А. N а v о iyl а r bu yozuvni
turkch а ха t d е b а t а g а nl а r. 13 а sr f о rs sh о iri Puri b а h о iy
uyg’ur ха ti d е ydi. Ibn А r а bsh о h h а m uyg’ur ха ti, h а m
mo’g’ul ха ti d е b n о ml а g а n. Bu yozuvd а bitilg а n а ks а r
m а nb а l а r q а dimgi turkiy til d а vrig а о iddir. Qism а n es а а r а b
yozuvi qo’ll а ng а n d а vrd а h а m p а r а ll е l r а vishd а ist е’ m о ld а
bo’lg а n. Bu yozuvd а gi m а nb а l а r t е m а tik jih а td а n r а ng-
b а r а ng bo’lg а n. А d а biy, diniy, f а ls а fiy, t а ri х iy, ilmiy, huquqiy
m а vzul а rd а gi m а nb а l а r s а ql а nib q о lg а n.](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_4.png)
![Bu yozuv O’rt а О siyod а 15 а srg а ch а
qo’ll а ng а n bo’ls а, budd а dinig а e’tiq о d
qilg а n turkiy x а lql а r о r а sid а 18 а srg а ch а
ist е’ m о ld а bo’lg а n. Q а dimgi uyg’ur ха tid а
q а dimgi turkiy til d а vrid а n k е yingi
d а vrl а rd а
“ Qut а dg’u bilig” “ Hib а tul h а q о yiq”
“ Muh а bb а tn о m а”
“M е’ r о jn о m а”
“ T а zkir а tul а vliyo”](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_5.png)
![Ko‘k turk bitiglarida unlilar to‘rt harf
yordamida ifoda etilgan:
<a-ä>, <ï-i>,
<o-ö>, < u-ü>.](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_6.png)
![Muhim belgilaridan biri, unlilar, asosan, birinchi bog‘inda
yoziladi,
singarmonizm qonuniga ko‘ra keyingi bo‘g‘inda hosil
bo‘luvchi unli yozilmaydi.
Undoshlarni ifodalovchi harflar uch guruhga bo‘linadi:
1.
Yozuvda undoshlarning
yo‘g‘on va ingichka
variantlarini
farqlamaydigan harflar.
Bular: z, m, ŋ, p, č, š, ny. 2.
Yozuvda undoshlarning
fonetik juftini
ifodalaydigan harflar: b, b,
ğ,
g, d, d, y, y, q, k, l, l, n, n, r,
r, s, s’, t, t`. 3.
Yonma-yon kelgan
undoshlarni
ifodalaydigan harflar:
lt, nt, nč, rt.](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_7.png)
![Turk–run yozuv belgilari](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_8.png)
![Masalan bu yozuv belgilar manolarini izohlaymiz:
urxun yozuvidagi birinchi
belgi qutdagi manolarni
anglatadi:A harfi. Bu harf ikki uchi
ilgakli tayoqchadan iborat. Ilgakning biri
o‘ngga, biri chapga qaragan: a. Qaysi birining o‘ngga qaragan
bo‘lishining ahamiyati yo‘q. Shuning uchun bu harf ikki
ko‘rinishga ega. Biroq ustki ilgak o‘ngga, pastki ilgak chapga
qaragan a bo‘lib, bu O‘rxun yodnomalariga xos. Ikkinchisida
aksincha - ustki ilgak chapga, pastki ilgak o‘ngga qaragan.
Yenisey bitiklarida har ikkala ko‘rinishi ham bor. Bu harf til oldi
ä va til orqa a tovushini bildiradi. A yoki ä ekanligini undosh
tovushlarni ifodalovchi harflardan bilish mumkin. A harflari
so‘z boshida ishlatilmaydi.](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_9.png)
![](/data/documents/c4281829-892b-4152-b5bd-e1509204a257/page_10.png)
Reja: Ko’k turk yozuvi va uning ko’rinishlari
Turk-run yozuvining 40 d а n о rtiq sh а kll а ri b о r. А ks а r und о shl а rning а l о hid а х ususiyati shund а ki, ul а r q а ttiq v а yumsh о q (v е lyar v а p а l а t а l) sh а kll а rg а eg а bo’lg а n. Bul а rd а n f а q а t p, ch, z, sh, m und о shl а rini if о d а l о vchi h а rfl а rd а gin а bund а y h о l а t kuz а tilm а ydi. YAn а bir jih а ti, b а’ zi h а rfl а r bir n е ch а t о vushl а r birikm а sini h а m if о d а l а g а nl а r.А lifb о d а unlil а r s о ni 4 t аEn а s о y v а ri а ntid а 5 t а.
M а s а l а n, ny, ng, nt, nch, lt, rt, ik, ki, uk, ku, iq, qi, uq, qu, o’k, o’q k а bil а r. YOzuvning gr а fik х ususiyatl а ri shuki, h а rfl а r o’ngd а n ch а pg а q а r а b yozilg а n. Ul а r o’z а r о ul а nm а ydi. M а nb а l а rning yozilish hududi v а d а vrig а q а r а b h а rfl а rning gr а fik v а ri а ntl а shuvi jud а kuchli. M а s а l а n, p а l а t а l b, v е lyar t, m, p а l а t а l n, q, uk, g’, ng, nch, nt, z, v е lyar s k а bi h а rfl а rning ko’pl а b sh а kliy v а ri а ntl а ri m а vjud.
Q а dimgi uyg’ur yozuvi k е lib chiqishi jih а tid а n f о n о gr а fik yozuv bo’lg а n о r о miy yozuvi bil а n b о g’l а n а di. Uyg’ur yozuvi er а mizning 5-6 а srl а rid а q а dimgi so’g’d yozuvi а s о sid а sh а kll а ng а n. M.K о shg’ а riy v а А. N а v о iyl а r bu yozuvni turkch а ха t d е b а t а g а nl а r. 13 а sr f о rs sh о iri Puri b а h о iy uyg’ur ха ti d е ydi. Ibn А r а bsh о h h а m uyg’ur ха ti, h а m mo’g’ul ха ti d е b n о ml а g а n. Bu yozuvd а bitilg а n а ks а r m а nb а l а r q а dimgi turkiy til d а vrig а о iddir. Qism а n es а а r а b yozuvi qo’ll а ng а n d а vrd а h а m p а r а ll е l r а vishd а ist е’ m о ld а bo’lg а n. Bu yozuvd а gi m а nb а l а r t е m а tik jih а td а n r а ng- b а r а ng bo’lg а n. А d а biy, diniy, f а ls а fiy, t а ri х iy, ilmiy, huquqiy m а vzul а rd а gi m а nb а l а r s а ql а nib q о lg а n.
Bu yozuv O’rt а О siyod а 15 а srg а ch а qo’ll а ng а n bo’ls а, budd а dinig а e’tiq о d qilg а n turkiy x а lql а r о r а sid а 18 а srg а ch а ist е’ m о ld а bo’lg а n. Q а dimgi uyg’ur ха tid а q а dimgi turkiy til d а vrid а n k е yingi d а vrl а rd а “ Qut а dg’u bilig” “ Hib а tul h а q о yiq” “ Muh а bb а tn о m а” “M е’ r о jn о m а” “ T а zkir а tul а vliyo”