logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. VALENTLIK TUSHUNCHASI VA UNING KO’RINISHLARI HAQIDA MALUMOT

VALENTLIK TUSHUNCHASI VA UNING KO’RINISHLARI HAQIDA MALUMOT

Yuklangan vaqt:

11.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3892.8359375 KB
Ko'chirib olish
VALENTLIK TUSHUNCHASI VA UNING KO’RINISHLARI HAQIDA MALUMOT • Valentlik nazaryasi • Sintaktik valentlik. • Lug’aviy valentlik. • Grammatik shakl valentligi. Valentlik  aslida ximiyaviy atama, tilshunoslikda lisoniy birliklarning yuzaga chiqmagan birikuvchanlik- biriktiruvchanlik imkoniyati sifatida qaraluvchi lisoniy hodisaga nisbatan qo‘llanadi. Valentlikning ximiyaviy tavsifi quyidagicha. Masalan, kislorod (O) atomi boshqa turdagi yana ikkita atomni biriktirish imkoniyatiga ega. Bu uning elektron qavatidagi ikkita atomning bo‘sh o‘rniga qarab belgilanadi. Suv molekulasi (N2O) da bu bo‘sh o‘rinlar to‘ldirilgan. Shuningdek, nafaqat kislorod, balki vodorod (N) ham valentlikka ega bo‘lib, uning bo‘sh o‘rni bitta. Demak, ko‘rinadiki, suv molekulasida kislorodning ham, vodorodning ham valentlik imkoniyati voqelikka aylangan bo‘lib, ular kislorodda biriktiruvchi, vodorodda esa birikuvchi tabiatga ega. Har ikkala atom (vodorod va kislorod) ham bir-biriga muvofiq bo‘lgandagina birikma hosil qilishi mumkin. Masalan, vodorod va oltin atomlari birikib, molekula hosil qila olmaydi. Sintakt ik valentli k Lug’avi y valentli k Grammati k shakl valentligiValentlikning turlari Bunda so‘roq olmoshlari  o‘qi  leksemasiga birikish imkoniyatiga ega bo‘lgan so‘zlarga ishora qiladi. Bu imkoniyat bevosita kuzatishda berilmagan bo‘lib,  o‘qi  leksemasining mohiyatida yashiringan. Lekin  kitobni o‘qimoq ,  har kuni o‘qimoq ,  ko‘p o‘qimoq  nutqiy birikuvlarida bu imkoniyatlar bitta-bitta voqelangan. Quyidagi birikuvlarning birinchisida bir vaqtning o‘zida bu imkoniyatdan ikkitasi, ikkinchisida esa uchtasi voqelikka aylangan, so‘z birikmasi hosil qilingan: O‘qi  leksemasining ongdagi birikish imkoniyati valentlik ekan, uning nutqiy voqelanishi sintaktik aloqa hisoblanadi. Demak, valentlik lisoniy, sintaktik aloqa esa nutqiy hodisa sifatida qaraladi. Ular lison va nutqning barcha qarama-qarshi belgilarini o‘zida aks ettiradi. 08 o‘qi diNima ni К img a Qanda y Qacho nQanch aNega К imDilsh od Kitobni Ko’p Tunda Sintaktik valentlik. Sintaktik valentlik leksema valentligining ikkinchi tomoni, u hokim mavqedagi leksemaning tobe leksemalarni o‘ziga tortish uchun ularning ma’lum bir sintaktik shaklda – kelishik, ko‘makchi, ravishdosh, sifatdosh qo‘shimchasini olishini talab qilishi. Bu hokim leksemaning sintaktik mavqei, grammatik shakli tomonidan belgilanadi. Masalan,  Xatni yozdi, Xat yozildi  sintaktik qurilmalaridagi ( xatni ) va ( xat ) so‘zlarining grammatik shakli bosh so‘zning grammatik shakli bilan belgilangan. Lug‘aviy va sintaktik valentlik o‘zaro bog‘liq bo‘lsa-da, ular tez-tez o‘zgarishga uchrab turadi. Masalan,  Ashulachi «hangradi»  birikuvida sintaktik valentlik o‘zgarmasdan voqelangan, ammo lug‘aviy valentlik yangilangan holda yuzaga chiqqan. Bunday hol ko‘chma ma’no yuzaga chiqqanidan dalolat beradi.  Xat yozildi ,  Xatni yozdi  birikuvlarida ma’noviy valentlik joyida, biroq sintaktik valentlik o‘zgargan. Bu turlicha sintaktik shakllar voqelanganligini ko‘rsatadi. Biroq aytilgan har ikkala o‘zgarish ham bir yoqlama – yo ma’noviy, yo sintaktik tabiatga ega. Agar o‘zgarish birdaniga ikki tomonlama – ham lug‘aviy, ham sintaktik bo‘lsa-chi? Bunda derivatsiya sodir bo‘ladi. Katta Qiziqarli Badiiy O’nta Ko’p Foydali Kitob Gammatik shakl valentligi. Leksemaga grammatik shakl qo‘shilganda ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o‘zgarish yuz beradi.  Shoirman  so‘zshakli – - man  shaxs-son qo‘shimchasi bilan birikmasdan oldin, ya’ni  shoir  leksemasi sifatida  men  olmoshi bilan birikish ehtiyojiga ega emas edi. Shaxs-son ma’nosini ifodalovchi (- man ) qo‘shimchasini qabul qilgach, shunday ehtiyoj tug‘ildi. Bu ehtiyoj, zarurat - man  qo‘shimchasida mujassam, u II shaxs birlik son shaxs/son qo‘shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya’ni valentligi. . rammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy (ma’noviy va sintaktik) valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi. Masalan, egalik qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kelgan ism turkumiga mansub so‘zga qaratqich kelishigi shaklida turgan boshqa ism bilan qaralmish-qaratuvchi aloqasiga kirishish imkoniyatini beradi. Demak, o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning sintaktik imkoniyatini kengaytiradi. So‘zshakl ma’noviy va sintaktik valentligi shu so‘zshakl uchun asos bo‘lgan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday hodisani orttirma nisbat morfemasi bilan o‘timsiz fe’l leksema birikishida ko‘rish mumkin. Qiyoslang:  Mashina yurdi .  Bola uxladi .  uxla ,  yur  fe’llari vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olmaydi. Lekin  Haydovchi mashinani yurgizdi, Ona bolani uxlatdi  me’yoriy birikma. Vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olish valentlik qobiliyatini  yur ,  uxla  leksemalariga orttirma nisbat morfemasi berdi,  boshqacha aytganda , bu fe’lga qo‘shilib kelgach, u morfema o‘z valentligini olib keldi. Ayrim grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy valentligini toraytiradi. Leksik-Grammatik vositalar Demak, o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning sintaktik imkoniyatini kengaytiradi. So‘zshakl ma’noviy va sintaktik valentligi shu so‘zshakl uchun asos bo‘lgan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday hodisani orttirma nisbat morfemasi bilan o‘timsiz fe’l leksema birikishida ko‘rish mumkin. Qiyoslang:  Mashina yurdi .  Bola uxladi .  uxla ,  yur  fe’llari vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olmaydi. Lekin  Haydovchi mashinani yurgizdi, Ona bolani uxlatdi  me’yoriy birikma. Vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olish valentlik qobiliyatini  yur ,  uxla  leksemalariga orttirma nisbat morfemasi berdi, boshqacha aytganda , bu fe’lga qo‘shilib kelgach, u morfema o‘z valentligini olib keldi. Ayrim grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy valentligini toraytiradi. Ayon bo‘ladiki, yuqoridagi jadvalda  kitob  leksemasining birikuv imkoniyati ko‘plik son shakli  -lar  va kichraytirish qo‘shimchasi  -cha  hisobiga toraygan. Quyidagi gaplarda esa leksemaning biriktirish imkoniyati kengayganligiga amin bo‘lamiz:  1. Halim kitob o‘qidi. 2. Halim ukasiga kitob o‘qitdi. 14 Ғ уломов А, Асқарова М. Хозирги ŷзбек тили (синтаксис) У қ итувчи – Ташкент : 1965-й 12-17 - бет  Махмудов Н, Нурмонов А. Узбек тилининг назарий грамматикаси Уқитувчи – Ташкент : 1995-й 8-18- бет  Sayfullayeva R. Hozirgi o`zbek abadiy tili Toshkent: 2009 290-295-betlar \ ADABIYOTLAR

VALENTLIK TUSHUNCHASI VA UNING KO’RINISHLARI HAQIDA MALUMOT • Valentlik nazaryasi • Sintaktik valentlik. • Lug’aviy valentlik. • Grammatik shakl valentligi.

Valentlik  aslida ximiyaviy atama, tilshunoslikda lisoniy birliklarning yuzaga chiqmagan birikuvchanlik- biriktiruvchanlik imkoniyati sifatida qaraluvchi lisoniy hodisaga nisbatan qo‘llanadi. Valentlikning ximiyaviy tavsifi quyidagicha. Masalan, kislorod (O) atomi boshqa turdagi yana ikkita atomni biriktirish imkoniyatiga ega. Bu uning elektron qavatidagi ikkita atomning bo‘sh o‘rniga qarab belgilanadi. Suv molekulasi (N2O) da bu bo‘sh o‘rinlar to‘ldirilgan. Shuningdek, nafaqat kislorod, balki vodorod (N) ham valentlikka ega bo‘lib, uning bo‘sh o‘rni bitta. Demak, ko‘rinadiki, suv molekulasida kislorodning ham, vodorodning ham valentlik imkoniyati voqelikka aylangan bo‘lib, ular kislorodda biriktiruvchi, vodorodda esa birikuvchi tabiatga ega. Har ikkala atom (vodorod va kislorod) ham bir-biriga muvofiq bo‘lgandagina birikma hosil qilishi mumkin. Masalan, vodorod va oltin atomlari birikib, molekula hosil qila olmaydi.

Sintakt ik valentli k Lug’avi y valentli k Grammati k shakl valentligiValentlikning turlari

Bunda so‘roq olmoshlari  o‘qi  leksemasiga birikish imkoniyatiga ega bo‘lgan so‘zlarga ishora qiladi. Bu imkoniyat bevosita kuzatishda berilmagan bo‘lib,  o‘qi  leksemasining mohiyatida yashiringan. Lekin  kitobni o‘qimoq ,  har kuni o‘qimoq ,  ko‘p o‘qimoq  nutqiy birikuvlarida bu imkoniyatlar bitta-bitta voqelangan. Quyidagi birikuvlarning birinchisida bir vaqtning o‘zida bu imkoniyatdan ikkitasi, ikkinchisida esa uchtasi voqelikka aylangan, so‘z birikmasi hosil qilingan:

O‘qi  leksemasining ongdagi birikish imkoniyati valentlik ekan, uning nutqiy voqelanishi sintaktik aloqa hisoblanadi. Demak, valentlik lisoniy, sintaktik aloqa esa nutqiy hodisa sifatida qaraladi. Ular lison va nutqning barcha qarama-qarshi belgilarini o‘zida aks ettiradi. 08

O'xshashlar

Valentlik tushunchasi va uning ko’rinishlari haqida ma’lumot
Submadaniyat tushunchasi va uning ko’rinishlari
TOLIQSIZ FELLAR HAQIDA MALUMOT (2)
Ko’k turk yozuvi va uning ko’rinishlari
Axborot tushunchasi va bilish haqida