Mamlakatlarning boshqaruv shakli va davlat tuzilishi

Mamlakatlarning boshqaruv shakli va davlat tuzilishi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6173.1064453125 KB

Ko'chirib olish

Mamlak at larning boshqaruv
shak li v a dav lat t uzilishi

Jahon mamlakatlarining muhim belgilaridan biri
boshqaruv shakli hisoblanadi.

Siyosiy boshqaruvning ikki asosiy shakli —
respublika va monarxiyaga ajratiladi. Ma’lumki, bu
ikkita boshqaruv shakli, birinchi navbatda, oliy
davlat hokimiyatini shakllantirish va uzatish usullari
bilan farqlanadi.

Jahonning siyosiy xaritasida 2022-yil boshi
holatiga ko‘ra, boshqaruv shakli
respublika bo‘lgan 151 ta davlat mavjud.

Respublikalar asosan 3 ta turga bo‘linadi:
prezidentlik, parlamentar hamda aralash (5-
jadval) .

5-jadval. Prezident lik , parlament ar v a aralash
respublik alarning bosh xususiy at lari

Prezident lik respublik asi
Prezidentlik respublikasi Hokimiyatning asosiy
vakolatlari prezident qo‘lida to‘plangan, hukumat tarkibi
prezident tomonidan shakllantiriladi.

Ba’zida prezident bir vaqtning o‘zida ham davlat
ham hukumat rahbari hisoblanadi.

Prezidentlik respublikalariga AQSH, Meksika, Braziliya,
Argentina, Indoneziya, Afg‘oniston, Belarus,
Qozog‘iston, O‘zbekiston kabi mamlakatlar misol bo‘la
oladi.
1 7
58
9
6
32
4

Prezidentlik respublikasi shakli eng ko‘p Afrika
va Amerika qit’alarida tarqalgan.

Hokimiyatning asosiy vakolatlari parlamentga tegishli
bo‘lib, hukumat tarkibi parlament saylovlari natijalari
asosida siyosiy partiyalar tomonidan shakllantiriladi. Parlament ar respublik a

Prezidentning vakolatlari cheklangan.
Hindist on Parlament binosi

Germaniya, Avstriya, Italiya, Bolgariya, Latviya, Estoniya,
Gretsiya, Isroil, Hindiston, Janubiy Afrika Respublikasi va
boshqa bir qator davlatlar
parlamentar respublikalar sirasiga kiradi.
21 6
7 8
9
10
3 45

Parlamentar respublikalar ko‘proq Yevropada
joylashgan.
Germaniy a parl ament i - Rey x st ag
Polsha parlament i - Sey m

Prezident va parlament birgalikda hukumat tarkibini
shakllantirib, uning faoliyatini nazorat qiladilar. Aralash respublik a

Aralash respublikalar qatoriga esa Portugaliya, Ukraina,
Xorvatiya, Jazoir, Misr va boshqa mamlakatlar mansub.

Hozirgi vaqtda dunyoda 43 ta monarxiya davlatlari
mavjud bo‘lib, ular konstitutsion va mutlaq
monarxiya larga bo‘linadi. Barbados respublikaga
aylandi.

Konstitutsion monarxiyalarda davlat rahbari (qirol, amir,
knyaz va h.k.) ning siyosiy vakolatlari ma’lum darajada
cheklangan bo‘lib, davlat boshqaruvida parlament va
hukumatning o‘rni muhim hisoblanadi.

Mutlaq monarxiya boshqaruv shakliga ega bo‘lgan
davlatlarda esa monarxning vakolatlari cheklanmagan
bo‘ladi.
Ummon sultoni
Bruney sultoni

Hozirgi kunda monarxiya davlatlarining
aksariyati (38 tasi) konstitutsion monarxiyalar
hisoblanadi.

Bunday davlatlardan 11 tasi Yevropada, 9 tasi Osiyoda,
3 tasi Afrikada, 9 tasi Amerikada, 6 tasi Avstraliya va
Okeaniyada joylashgan (3-rasm).
3 9
69 11

Konstitutsion monarxiyalardan 14 tasi Britaniya
Hamdo‘stligi qirolliklari bo‘lib, ularda rasmiy ravishda
davlat rahbari Buyuk Britaniya monarxi (qirol yoki
qirolicha) hisoblanadi, lekin amalda bu davlatlarning
siyosiy tizimida asosiy rol bosh vazirga tegishli.

Ushbu toifadagi davlatlarga Kanada, Avstraliya,
Yangi Zelandiya, Papua-Yangi Gvineya va boshqalar
kiradi. Barbados 2021-yil Hamdo‘stlikdan chiqdi.
4
321
Hozirda Ilgari

Mutlaq monarxiyalarning umumiy soni 5 ta bo‘lib,
ulardan 4 tasi Osiyoda (Saudiya Arabistoni, Ummon,
Qatar, Bruney), 1 tasi Yevropada (Vatikan)
joylashgan.

Saudiya Arabistoni hamda Vatikan davlatlari
mutlaq teokratik monarxiyalar hisoblanadi,
chunki bu ikki davlatda monarx diniy rahbar
vazifasini ham bajaradi.
Saudiya Arabistoni qiroli

Rim papasi - Katolik cherkovi boshlig‘i

Har qanday mamlakatning ma’muriy-hududiy tizimi
(davlat tuzilishi shakli) uning muhim siyosiy xususiyati
hisoblanadi. Mazkur belgiga binoan, jahon
mamlakatlari ikki turga, ya’ni unitar va federativ
davlatlarga bo‘linadi.
Federativ Unitar

Unitar davlatlarda butun mamlakat hududida
yagona qonunchilik tizimi amal qiladi, siyosiy
boshqaruv esa markazlashgan holda amalga
oshiriladi.

Dunyo mamlakatlarining aksariyat qismi (167
tasi) unitar davlatlar qatoriga mansub.

Davlat tuzilishining birmuncha murakkab shakli
federatsiyadir.

Bunday davlatlarda qonunchilik, ijro va sud hokimiyati
markaziy (federal) hamda hududiy (shtatlar,
provinsiyalar, respublikalar va boshqalar
doirasida) darajalardan tashkil topadi.
AQSh Kapitoliy binosi

Federativ davlatlarning soni, 2022-yil boshi holatiga
ko‘ra, 27 ta bo‘lib, jumladan, Yevropada 6 ta, Osiyoda 6
ta, Afrikada 6 ta, Amerikada 7 ta hamda Avstraliya va
Okeaniyada 2 ta federatsiyalar joylashgan (4-rasm) .
Myanma unitar davlatga aylangan.

So‘nggi yillarda ham ayrim davlatlarda boshqaruv va
davlat tuzilishi shaklini o‘zgartirish holatlari ro‘y
bermoqda. Masalan, 2008-yili Nepalda monarxiyadan
voz kechilib, respublika boshqaruv shakliga o‘tildi,

2017-yili Turkiya parlamentar respublikadan
prezidentlik respublikasiga aylandi,

2021-yili Barbadosda Britaniya Hamdo‘stligi
qirolligi maqomidan voz kechilib, respublika
boshqaruv shakli joriy etildi.

Shuningdek, 2010-yildan so‘ng dunyoda federativ
davlatlar safi Iroq, Nepal, Sudan, Janubiy Sudan
hisobiga ko‘paydi.
3 1 2
4

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
V. N. Fedorko, N. I. Safarova, J. A. Ismatov, E. Y.
Nazaraliyeva – Geografiya (Jahon iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
10- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Respublika ta’lim
markazi, 2022

Mamlak at larning boshqaruv shak li v a dav lat t uzilishi

Jahon mamlakatlarining muhim belgilaridan biri boshqaruv shakli hisoblanadi.

Siyosiy boshqaruvning ikki asosiy shakli — respublika va monarxiyaga ajratiladi. Ma’lumki, bu ikkita boshqaruv shakli, birinchi navbatda, oliy davlat hokimiyatini shakllantirish va uzatish usullari bilan farqlanadi.

Jahonning siyosiy xaritasida 2022-yil boshi holatiga ko‘ra, boshqaruv shakli respublika bo‘lgan 151 ta davlat mavjud.

O'xshashlar

O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy va davlat tuzilishi

boshqaruv jarayoni va vazifalari

BOSHQARUV SAMARADORLIGI

SHAKLI O‘ZGARGAN NOVDALAR

Qaratqich kelishigi shakli