Morfemika

Reja:  Kirish  So’z yasalishi. Asos va qo’shimchalar  Qo’shimchalar tasnifi  So’z tarkibida tartib  Test va mashqlarda morfemik tahlil..

Morfema  ( yunoncha : morphe  —  shakl)  —  o ziga  xos  shakl  va  ma noga   ʻ ʼ ega  bo lgan,  boshqa  ma noli  qismlarga  bo linmaydigan,  ʻ ʼ ʻ so z ʻ  ( leksema )   yasash  yoki  so zning  shaklini  hosil  qilish  uchun  xizmat  qiladigan  lisoniy   ʻ birlik.  Morfemalar  o zbek ʻ   tilida ,  asosan,  affiks  (qo shimcha)  holatida   ʻ bo ladi.  Masalan,  -chi  (kurashchi),  -shunos  (siyosatshunos),  ʻ - q  (taroq),  ki  (tepki),  li  (aqlli),  chan  (ishchan),  la  (tuzla),  - illa  (taqilla),  lar  (bolalar),  rok ,  (kattaroq),  -mtir  (qoramtir)  va  hokazo. Morfemalar  asosiy  vazifasiga  ko ra,  2  turga  bo linadi;  so z  yasovchilar;   ʻ ʻ ʻ so zning  shaklini  yasovchilar.  Suz  yasovchi  Morfemalar  yangi-yangi   ʻ leksemalar  hosil  qilish  uchun  qo llanadi  va  o zbek  tili  lug at  (leksik)   ʻ ʻ ʻ qatlamining  boyishida  muhim  rol  o ynaydi.  So z  shakli  hosil  qiluvchi   ʻ ʻ Morfemalar  so zning  qo shimcha  ma no  ifodalovchi  shaklini  yasaydi.   ʻ ʻ ʼ Mas:  daraxtlar  (daraxt  so zining  ko plik  shakli),  balandroq  (baland   ʻ ʻ so zining  daraja  shakli),  sarg ish  (sariq  so zining  ozaytirma  shakli)   ʻ ʻ ʻ keldim  (kel  fe lining  o tgan  zamon  birinchi  shaxs  birlik  shakli)  va  boshqa   ʼ ʻ Morfemalar  mustaqil  qo llanmaydi,  lug aviy  ma no  ifodalay  olmaydi,   ʻ ʻ ʼ faqat  so zning  lug aviy  va  grammatik  ma nolari  shakllanishiga  xizmat   ʻ ʻ ʼ qiladi.  So z  tarkibida  Morfema  ishtirok  etmasligi  ham  mumkin.   ʻ „Morfema“  termini  va  tushunchasini  tilshunoslikka  polyakrus  tilshunosi   I.A.Boduen  de  Kurtene  kiritgan.  Lekin  Morfemaning  I.A.Boduen  de   Kurtene  talqini  bilan  ushbu,  hozirgi  talqini  o rtasida  bir  qadar  farq  bor. ʻ

 So‘zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo‘llana oladigan qismi asos deyiladi. Mustaqil qo‘llana olmaydigan, asosga qo‘shilib, unga yangi yoki qo‘shimcha ma’no yuklaydigan, shuningdek, so‘zlarni bog‘lashga xizmat qiladigan qismga qo‘shimcha deyiladi .  Qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: a) so‘z yasovchi qo‘shimchalar, masalan, oq asosiga -la qo‘shimchasining qo‘shilishidan «oq rangga kiritish» ma’noli yangi so‘z yasalgan; b) shakl yasovchi qo‘shimchalar, masalan, -lar qo‘shimchasi gul asosiga qo‘shilib, uning ma’nosidan boshqa yangi ma’no yasamaydi, gulning birdan ortiq ekanligini bildiradi.  Asosga qo‘shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchi qo‘shimchalar deyiladi . Masalan: do‘ppi + do‘z, ser + qatnov, foyda + li, taqsim + la.  Asosga qo‘shilib, uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklash yoki o‘zi qo‘shilayotgan so‘zni boshqa so‘zga bog‘lash vazifasini bajaruvchi qo‘shimchalarga shakl yasovchi qo‘shimchalar deyiladi.