muso al xorazmiyning gumanitar fanlarga qushgan hissasi

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1253.4609375 KB

Ko'chirib olish

BAJARDI: BAYITOV SH
TEKSHIRDI:NARMANOV F

MAVZU:MUSO AL XORAZMIY GUMANITAR
FANLARGA QO ʻSHGAN HISSASI.
• Reja:
• 1.Al Xorazmiy hayoti va ijodi
• 2.Al Xorazmiy asarlari tahlili
• 3.Al Xorazmiyning ,, Aljabr val muqobala”
asarini tahlili.

• Xorazmiy , Abu Jaʼfar (Abu Abdulloh)
Muhammad ibn Muso al -
Xorazmiy (783, Xiva — 850, Bagʻdod ) —
xorazmlik matematik , astronom , geograf,
fan tarixidagi ilk qomusiy olimlardan.
Zahiriddin va Firdavs qoʻlida tahsil olgani
bilan birga ishlagan.

• Dastlabki maʼlumotni Xiva shahrida olgan va yetuk olim boʻlib
shakllangan. Bunda arab istilosidan soʻng muayyan darajada
saqlanib qolgan qadimgi Xorazm fani anʼanalari asosiy rol
oʻynagan. Xalifa Horun ar Rashidning oʻgʻli va
uning Xurosondagi voliysi al Maʼmun huzuriga — Marvga taklif
etilgan. 819 -yilda Bagʻdodni egallagan al Maʼmun Markaziy
Osiyolik olimlardan Xorazmiy, Ahmad al Fargʻoniy , Habash al
Hosib Marvaziy , Abul Abbos Javhariy va boshqalarni oʻzi bilan olib
ketib, oʻziga xos ilmiy jamoa tashkil etgan.

• Bu jamoa fan tarixidagi dastlabki rosmana
akademiya deb qaraladigan ilmiy
muassasa — „Bayt ul
Hikmat“ („Donishmandlik uyi“) ning
asosini tashkil etgan. Bu akademiyada
Xorazmiy yetakchi olim va ilmiy rahbar
boʻlgan . U shu davrdan boshlab
Bagʻdodda al Maʼmun (813 - 833), soʻng al
Moʻʼtasim (833 - 842), al Vosiq (842 - 847)
xalifaligi davrlarida yashab ijod etgan.

• Miloddan avvalgi 6 -asrdan milodiy 5 -asrgacha ravnaq topgan yunon
madaniyati 4 -asrga kelib inqirozga yuz tutdi. 415 -yilda yunon fanining
xazinasi bo ʻlgan Iskandariya kutubxonasi vayron qilinib, minglab kitoblar
yoqib yuborildi. Natijada fan taraqqiyotdan to ʻxtab , hatto qo ʻlga kiritilgan
yutuqlar ham unutila boshladi. 4 -8 -asrlarda olis Xitoy va Hindistondagi
ayrim olimlar faoliyatini hisobga olmaganda Konstantinopol (Vizantiya )
va Gandishapurda (Eronning hozirgi Huziston viloyatida) jon saqlagan
yunon olimlari, ayrim suryoniy , yahudiy va nasroniy ruhoniylari omon
qolgan yunoncha kitoblarni saqlash, tarjima qilish, sharxlar bitish
bilangina shug ʻullangan , diniy ehtiyojlar tufayli ayrim astronomik
kuzatuvlargina olib borilgan.

• 9 -asrda Arab xalifaligi kuchayib, uning poytaxti Bagʻdod ulkan
iqtisodiy -ijtimoiy markazga aylandi va bu yerga ilm ahli oqib
kela boshladi. Al Hajjoj ibn Matar al Kufiy , Abu Zakariyya Yahyo
ibn al Bitrik , Huaayn ibn Ishoq , Qusta ibn Luqo al Baalbakiy va
boshqa yunon olimlarining asarlarini, Muhammad al
Fazariy , Yaʼqub ibn Tariq va boshqa olimlar hind
tilidagi kitoblarni arab tiliga tarjima qila boshladilar, arab tilida
dastlabki sharxlar bitildi. Lekin fan yangi marralarni egallashi
uchun uni yangi rivojlanish bosqichiga koʻtarish lozim edi. Fan
tarixchisi Adam Mets iborasi bilan „Musulmon renessansi“ deb
atalgan fan tarixidagi bu hodisa birinchi navbatda Xorazmiy
nomi va ilmiy jasorati bilan bogʻliq.

• Xorazmiy Bagʻdodda yunon fanining
yutuqlarini oʻrganadi , hind va eron manbalari,
hatto bevosita Bobildan kelgan ayrim faktlar
hamda xitoy manbalari bilan ham tanishadi,
ularni oʻzining muhim kashfiyotlari bilan
boyitadi va fan tarixida abadiy iz qoldirgan
fundamental asarlar yaratadi. Shuning uchun
Xorazmiy oʻzigacha mavjud boʻlgan sivilizatsiya
merosini sintez qilib, boyitib jahonga yoygan
fan dahosi hisoblanadi.

• Uning muqaddimasida kitob nima maqsadda yozilgani
bayon qilinadi: „Men arifmetikaning oddiy va murakkab
masalalarini oʻz ichiga oluvchi „Aljabr val muqobala
hisobi haqida qisqacha kitob“ni yozdim, chunki meros
taqsimlashda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda,
adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda,
shuningdek, yer oʻlchashda, kanallar
oʻtkazishda, geometriyada va boshqa shunga oʻxshash
turli ishlarda kishilar uchun bu zarurdir.“

• Kitob uch qism (kitob)dan iborat. Uning 15 bobli birinchi qismi
„Kitob almuxtasar filjabr valmuqobala“ deb nomlangan va sof
matematik faktlar bayoniga bagʻishlangan. Xususan, unda
Qadimiy Bobildan maʼlum boʻlgan birinchi va ikkinchi darajali
tenglamalarni yechish usullari bayon qilingan. Xorazmiy manfiy
sonlardan foydalanmagani uchun tenglamalarni quyidagi
koʻrinishda qaraydi: ax2=bx, ax1=c, bx=c, ax2+bx=c, ax2+c=bx,
ax2=bx+c. (Ular hozirgi fan tilida birinchi va ikkinchi darajali
tenglamalarning musbat sonlar yarimmaydoni ustidagi kanonik
koʻrinishlaridir).

• Kitobning qolgan ikki qismi „Vasiyatlar kitobi“ va „Takdir
aylanishlari hisobi haqida“ deb nomlanib, musulmon
fikri boʻyicha, meros taqsimlashga oid masalalar algebra
usullari bilan qanday hal etilishi koʻrsatilgan.
• Shunday qilib, „Aljabr valmuqobala hisobi haqida
qisqacha kitob“ algebra asoslari hamda algebrani
amalda tatbiq etishga bagʻishlangan mukammal darslik
boʻlgan.

• Adabiyotlar:
• Tanlangan asarlar, Toshkent, 1983.
• Matematicheskiye traktati, Toshkent, 1964.
• Astronomicheskiye traktati, Toshkent, 1983.
• Sirajiddinov S. X., Matviyevskaya G. P., AlXorezmi — vidayushiysya matematik
i astronom srednevekovya , Moskva, 1983.
• Salye M. A., MuxammedalXorezmi — velikiy uzbekskiy uchyoniy , Toshkent,
1954.
• Salye M. A., Ulugʻ oʻzbek olimi Muhammad al -Xorazmiy , T., 1955.
• Abdurahmonov A., AlXorazmiy — buyuk matematik, Toshkent, 1983.

BAJARDI: BAYITOV SH TEKSHIRDI:NARMANOV F

MAVZU:MUSO AL XORAZMIY GUMANITAR FANLARGA QO ʻSHGAN HISSASI. • Reja: • 1.Al Xorazmiy hayoti va ijodi • 2.Al Xorazmiy asarlari tahlili • 3.Al Xorazmiyning ,, Aljabr val muqobala” asarini tahlili.

• Xorazmiy , Abu Jaʼfar (Abu Abdulloh) Muhammad ibn Muso al - Xorazmiy (783, Xiva — 850, Bagʻdod ) — xorazmlik matematik , astronom , geograf, fan tarixidagi ilk qomusiy olimlardan. Zahiriddin va Firdavs qoʻlida tahsil olgani bilan birga ishlagan.

• Dastlabki maʼlumotni Xiva shahrida olgan va yetuk olim boʻlib shakllangan. Bunda arab istilosidan soʻng muayyan darajada saqlanib qolgan qadimgi Xorazm fani anʼanalari asosiy rol oʻynagan. Xalifa Horun ar Rashidning oʻgʻli va uning Xurosondagi voliysi al Maʼmun huzuriga — Marvga taklif etilgan. 819 -yilda Bagʻdodni egallagan al Maʼmun Markaziy Osiyolik olimlardan Xorazmiy, Ahmad al Fargʻoniy , Habash al Hosib Marvaziy , Abul Abbos Javhariy va boshqalarni oʻzi bilan olib ketib, oʻziga xos ilmiy jamoa tashkil etgan.

• Bu jamoa fan tarixidagi dastlabki rosmana akademiya deb qaraladigan ilmiy muassasa — „Bayt ul Hikmat“ („Donishmandlik uyi“) ning asosini tashkil etgan. Bu akademiyada Xorazmiy yetakchi olim va ilmiy rahbar boʻlgan . U shu davrdan boshlab Bagʻdodda al Maʼmun (813 - 833), soʻng al Moʻʼtasim (833 - 842), al Vosiq (842 - 847) xalifaligi davrlarida yashab ijod etgan.

O'xshashlar

Muso al-Xorazmiyning didaktik g’oyalari

Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy

Al-Buxoriy

Al-Xorazmiy

Muhammad Xorazmiyning geografiyaga oid ta’limotlari