logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. MUSTE DAVRI.

MUSTE DAVRI.

Yuklangan vaqt:

28.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1433.029296875 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: MUSTE DAVRI Reja 1.O’RTA PALEOLITDA MUSTE DAVRI ARXEOLOGIYASI 2. MUSTE DAVRI YODGORLIKLARI 3. O’RTA PALEOLITDA MUSTE MAKONLARI O ‘rta paleolit-mustye davri arxeologiyasi. O‘rta paleolit-mustye davri (mil. avv. 120/100–40 ming yillik) ikki bosqichda rivojlangan. Ilk bosqichi - riss – vyurm va rivojlangan bosqichi – vyurm muzligi davriga to‘g‘ri keladi. Riss-vyurm muzlik oralig‘i davrida yer yuzida ashel davridagi kabi issiq iqlim sharoiti hukm surgan. Yer yuzining shimolida igna bargi, janubida esa keng yaproqli o‘rmon egallagan. O‘rta paleolit davrining ikkinchi bosqichida yer yuzi sovib, muzlik davrining vyurm bosqichi boshlanadi. Muzlikning chegarasi yer sharining 45–48 shimoliy kenglidan o‘tgan. Muzlik davrida obhavo keskin sovib, muzlanish yuqori darajaga chiqadi. Muzlik oldi yerlar tundrani tashkil etgan. Muzlikdan chekkada joylashgan janubiy o‘lkalarda namchi – plyuvial iliq iqlimli ob-havo sharoiti hukm surgan. O‘rta paleolit davrida odamlarning soni ko‘payib, ular yashaydigan hududlar doirasi kengayib boradi. Ibtidoiy odamlar ashel davriga qaraganda kengroq hududlarni egallaydi. Ular yevrosiyoning chekka hududiga, hatto shimoliy qutbgacha yetib borib, sovuq iqlim sharoitiga moslashadi. Yevrosiyoning alohida mintaqalarda o‘rta paleolit davriga oid yuzlab yodgorliklar topib o‘rganilgan. Masalan, birgina O‘rta Osiyoda 300 ga yaqin turli yodgorlik ma’lum. Bu davrda moddiy madaniyat yanada rivojlanadi. Bu jarayon ko‘proq tosh qurollariga ishlov berish usulining takomillashishi, turi va sonining ko‘payishi hamda ibtidoiy kulbalarni qurishda namoyon bo‘ladi. O‘rta paleolit davrida tosh qurollariga ishlov berishning levallua texnikasi yanada mukammallashadi. Tosh qurollari zarb maydonchasi tekis nukleusdan sindirib olingan silliq tosh bo‘lagidan yasala boshlaydi. Mustye davrida yasalgan ixcham tosh qurollari ilgargi nusxasidan ishlash uchun qulayligi va ish samaradorligining yuqoriligi bilan farq qilgan. Tosh quroliga ikkilamchi ishlov berish, ya’ni retushlash usuli yanada takomillashadi. Qurolning tig‘ini siqib, yoki ushatib retushlash usuli paydo bo‘ladi. Retushlash natijasida hosil bo‘lgan tishli yoki arrasimon tig‘i, ularning ish samaradorligini yanada oshirgan. Retushlashni faqat chaqmoqtoshdan yasalgan qurolga nisbatan qo‘llash mumkin bo‘lgan. Chaqmoqtosh Yevrosiyoning barcha yerlarida uchramaydi, u ko‘proq materikning g‘arbiy qismida tarqalgan. Chaqmoqtosh noyob bo‘lgan joylarda tosh qurolini yasash uchun chaqmoqlashgan tosh navi, qayroqtosh va daryo toshidan foydalanilgan. O‘rta paleolit davrining ikkinchi yarmida vyurm muzligi davri boshlangandan so‘ng eng qadimgi odamlar sovuqdan saqlanish uchun tabiiy g‘orlarni egallaydi. Tekisliklarda yashagan ibtidoiy odamlar jon saqlash uchun sun’iy kulbalar barpo etishga majbur edilar. Muzlik davrida tabiiy olov ibtidoiy odamlarni sovuqdan saqlaydigan issiqlik manbai va yirtqich hayvonlardan himoyalanish vositasi bo‘lishdan tashqari, ibtidoiy to‘daning jipsligini mustahkamlashga ham yordam bergan. Ayniqsa, olovda pishirilgan go‘sht mahsuloti ibtidoiy odamlar tafakkurining o‘sishiga ijobiy ta’sir qilgan. O‘rta paleolit (mustye) davriga kelib, eng qadimgi odamlar O‘rta Osiyoning barcha hududini egallaydi. Bu davrga oid makonlar Kaspiy bo‘yidan sharqda Pomir tog‘ining baland qismigacha, shimolda Qozog‘istondan janubda Turkmanistonning Kopetdog‘ etaklarigacha, shimoli-g‘arbda Ustyurtgacha bo‘lgan yerlarda tarqalgan. O‘rta Osiyoning o‘rta paleolit davriga oid makonlarining ko‘pchilik qismi O‘zbekiston va Tojikiston Respublikalarining tog‘ va tog‘ oldi hududida joylashgan. Arxeolog olim V.A.Ranov O‘rta Osiyoning paleolit davri yodgorliklaridan topilgan tosh qurollarining yasalish usuliga ko‘ra, ularni levallua, levallua-mustye, tog‘li mustye, mustye-saon madaniyatlari yoki guruhlariga ajratgan. Keyinchalik M.R.Qosimov Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq makoni tosh qurollariga asosan tishli mustye usulini kiritgan Keyinchalik M.R.Qosimov Toshkent vohasidagi Ko‘lbuloq makoni tosh qurollariga asosan tishli mustye usulini kiritgan. R.X.Suleymanov esa mazkur davr tosh qurollari ishlanish usuliga ko‘ra ikki guruhdan iborat bo‘lgan, deb hisoblaydi. O‘zbekiston hududagi o‘rta paleolit davriga oid Ko‘lbuloq, Obirahmat, Teshiktosh, Omonqo‘ton, Qo‘tirbuloq, Zirabuloq makonlari madaniy qatlamli, arxeologik jihatdan yaxshi o‘rganilgan yodgorliklar hisoblanadi. Makonning o‘rta qismidagi 24 ta madaniy qatlami (4-27 qatlamlar) mustye davriga oid. Bu davrga oid tosh qurollar chaqmoqtosh, chaqmoqtoshli slanes, kvars vaO‘rta paleolit davri tosh Qurollari boshqa tosh navlaridan yasalgan. Tosh qurollari o‘rta paleolit davrida ko‘puchraydigan har xil nukleus, plastinka, qirg‘ich, sanchqilardan iborat. Nukleuslarining ko‘pchilik qismi gardishsimon bir va ko‘p zarb maydonchali. Mustye davrining dastlabki bosqichida levallua usulida yasalgan tosh qurollarining soni ko‘pchilikni tashkil etgan. So‘nggi bosqichda to‘g‘nag‘ichlar, sanchqilar va o‘yiq-tishli qurollari soni ortib boradi. Tosh qurollari ikkilamchi ishlov berish natijasida tishli yoki o‘yiq shakl hosil qilgan. Ko‘lbuloqda yas hagan ibtidoiy odamlar ovchilik va termachilik kabi xo‘jalik shakllari orqali kun kechirgan. Obirahmat g‘or-makoni. Toshkent shahridan 100 km sharqda Tyanshan tog‘ tizmasining janubi-g‘arbiy qismida joylashgan. G‘ormakon 10 m dan iborat 21 ta madaniy qatlamga ega. Tosh qurollari ohaktoshli chaqmoqtoshdan prizmasimon usulda yasalgan. Qisman levallua usulida yasalgan tosh qurollari ham uchraydi. Obirahmat g‘or-makondan ham mustye va so‘nggi paleolit davrining ilk bosqichida yashagan ibtidoiy odamning bosh chanog‘i va tishlari topilgan. Antropolog olimlar suyaklar neandertal va zamonaviy odam oralig‘idagi bo‘g‘inni tashkil qiladi, deb hisoblaydi. Obirahmatlik ibtidoiy odamlar yovvoyi echki, tog‘ echkisi (kiyik), bug‘u, arxar va cho‘chqa kabi hayvonlarni ov qilgan. G‘or-makonning yoshi cheksiz davrlashtirish usullari natijasiga ko‘ra mil. avv. 125–42 ming yilliklar bilan sanalanadi. Ibtidoiy odamlar g‘orda mustye davri va so‘nggi paleolitning ilk bosqichida yashagan. Teshiktosh g‘or-makoni. O‘rta paleolit davri makonlari orasida Teshiktosh g‘or-makoni nafaqat O‘rta Osiyoda, balki, dunyoga mashhur yodgorliklardan biridir. G‘or-makon Boysun tog‘ining janubiy yonbag‘rida dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashgan. G‘or-makonda qalinligi 1,5 m dan iborat beshta madaniy qatlam aniqlangan. Makondan 2859 dona chaqmoqtoshli ohaktosh va qisman yashmasimon chaqmoqtoshdan yasalgan qurollar topilgan. Ulardan 2520 donasi tosh qurollarni yasash jarayonida hosil bo‘lgan uchrindi va 339 donasi kundalik hayotda ishlatilgan tosh qurollari bo‘lib, ular nukleus, yirik to‘g‘nagich, qirg‘ich va sanchqilardan iborat. Teshiktosh g‘oridan topilgan hayvon suyaklarining ko‘proq qismi tog‘ echkisi qisman bug‘u, ot, ayiq, giena, leopard, quyon, kemiruvchilar va qushlarga tegishli. Teshiktoshliklar ko‘proq tog‘ echkisi, keyingi o‘rinda boshqa hayvonlarni ov qilgan. Termachilik yordamchi xo‘jalik turini tashkil etib, mavsumiy xususiyatiga ega bo‘lgan. Teshiktosh g‘or-makoni topilmalari majmuasi G‘or-makonining yuqori madaniy qatlamidan ibtidoiy odamning bosh chanoq suyagining maydalangan bo‘laklari topilgan. Suyaklar maxsus chuqurga dafn qilinib, atrofiga tog‘ echkisining bir juft shoxi terib qo‘yilgan. Antropolog olim M.M.Gerasimov mayda bo‘laklardan iborat suyaklarni qayta tiklab, o‘rta paleolitning ilk bosqichida yashagan 8-9 yoshdagi neandertal bolaga tegishli ekanligini aniqlagan. Zarafshon vohasida o‘rta paleolit davriga oid Omonqo‘ton g‘ormakoni, Go‘rdara, Qo‘tirbuloq, Zirabuloq, Olmabuloq va Xo‘jamazgil kabi ochiq joy makonlari joylashgan. Bu makonlar o‘rta paleolit davrining barcha bosqichlari tarixidan darak beradi. Omonqo‘ton g‘or-makoni. Samarqand shahridan 45 km janubda, Zarafshon tog‘ tizmasi yonbag‘ridagi Omonqo‘ton qishlog‘i yaqinida joylashgan g‘or-makon o‘rta paleolit davrining noyob yodgorligi hisoblanadi. Omonqo‘ton g‘ori joylashgan tog‘li hudud archazor o‘rmonni tashkil etib, hayvonot va o‘simlik dunyosiga nihoyatda boy bo‘lgan. Yodgorlikdan chaqmoqtosh, kvars, diorit toshidan yasalgan qurollar va hayvon suyaklari topilgan. Tosh qurollari sanchqi, chopqi, kesish maqsadida ishlatilgan yupqa qurol va nukleuslardan iborat. Qo‘tirbuloq makoni. Qo‘tirbuloq makoni Samarqand shahridan taxminan 100 km janubi-g‘arbda, Zirabuloq tog‘i etagidagi buloq yonida joylashgan. Makon beshta madaniy qatlamga ega bo‘lib, undan chopper, chopping, nukleus, qirg‘ich, teshgich, nayza uchi va uchrindilar topilgan. Ular chaqmoqtosh, diorit, kvarsit va daryo toshlaridan yasalgan. Suyaklar ot, buqa (tur), buxoro bug‘usi, qulon kabi hayvonlarga oid. Suyaklarning yarmidan ortig‘i otga tegishli. Shuningdek, filning pastki jag‘ suyagi ham mavjud. Qo‘tirbuloqlik ibtidoiy ovchilarning asosiy ov o‘ljasi yovvoyi ot hisoblangan. Keyingi o‘rinda to‘da bo‘lib yashaydigan bug‘u, qulon va boshqa hayvonlar ov qilingan. Termachilik xo‘jalikning yordamchi tarmog‘ini tashkil etgan. Qo‘tirbuloq makonidan 1 km sharqda, Zirabuloq chashmasi yonida shu nomli makon joylashgan. Makondan 1000 dan ortiq tosh qurollari topilgan. Ular o‘lchami har xil nukleus, qirg‘ich, nayza uchi, pichoq va randa sifatida ishlatilgan tosh qurollaridan iborat. Tosh qurollari o‘rta paleolit davrining rivojlangan bosqichiga oid usulda yasalgan. Zarafshon vohasining boy tabiati eng qadimgi odamlarning yashashi uchun qulay sharoit hisoblanib, o‘rta paleolit davrining barcha bosqichiga oid yodgorliklar aholining muntazam yashaganligidan dalolat beradi. Angillak g‘or-makoni. G‘or-makon Qoratovning janubi-sharqiy tomonidagi Oyoqchisoyning yuqorisida, uning shimoli -g‘arbiy qismida joylashgan. G‘or-makon ayvonsifat ko‘rinishga ega bo‘lib, janubi-sharq tomonga qaragan. Qazishma davomida ko‘p sonli tosh qurollari, hayvon suyaklari va odam oyog‘i kaft suyagining bir bo‘lagi topilgan. Tosh qurollari kvars va qayroqtoshdan yasalgan. Ularning o‘lchami ancha kichik. G‘or-makon hududida sun’iy kulba qoldiqlari aniqlanmagan. Angillak g‘orida yashagan ibtidoiy odamlar g‘or ayvoni atrofida barpo qilgan yengil kulbada yashagan bo‘lsa kerak. Oxirgi arxeologik qazish ishlarining natijasiga asosan tadqiqotchilar g‘or-makonni mustye davri bilan sanalagan. Janubiy Tojikiston respublikasi tog‘ va tog‘oldi vodiysidagi Og‘zi kichik, Qorabura va Oqjar, Qirg‘iziston respublikasi hududagi Tossor va Georgiy do‘ngligi kabi makonlar o‘rta paleolit davrining muhim yodgorliklaridir. Ulardan turli xil tosh qurollari va hayvon suyaklari topib o‘rganilgan. Ushbu makonlarda yashagan odamlar mahalliy tog‘ hududida tarqalgan hayvonlarni ov qilib, o‘simliklarni teribtermachilab kun kechirgan. Ma’lumki, o‘rta paleolit davridan eng qadimgi odamlar ongida narigi dunyo to‘g‘risidagi tushunchaning dastlabki kurtagi shakllana boshlaydi. Eng qadimgi odamlar olamdan o‘tgan yaqinlarini maxsus qabrda dafn eta boshlaydilar. O‘rta paleolit davriga oid qabrlar Yevrosiyoning ko‘pgina yodgorligidan topib o‘rganilgan. Ulardan Spi (Belgiya), Bufiya va Lya Ferrasi (Fransiya) g‘orlari, Karmen tog‘idagi Et Tabun va Es Sxul (Falastin) g‘orlari, Kiyik-Koba g‘ori (Qrim), Denisova g‘ori (Oltoy), Teshiktosh g‘orlarida marhumlar maxsus dafn etilgan qabrlar aniqlangan. Obirahmat g‘or-makonidan ham eng qadimgi odam suyagi topilgan. Bu davrdagi qabrlarda bir va bir nechta mayitlar ko‘milgan. Masalan, Lya Ferrasi g‘oridan bir joydan olti nafar odam suyagi topilgan.

MAVZU: MUSTE DAVRI

Reja 1.O’RTA PALEOLITDA MUSTE DAVRI ARXEOLOGIYASI 2. MUSTE DAVRI YODGORLIKLARI 3. O’RTA PALEOLITDA MUSTE MAKONLARI

O ‘rta paleolit-mustye davri arxeologiyasi. O‘rta paleolit-mustye davri (mil. avv. 120/100–40 ming yillik) ikki bosqichda rivojlangan. Ilk bosqichi - riss – vyurm va rivojlangan bosqichi – vyurm muzligi davriga to‘g‘ri keladi. Riss-vyurm muzlik oralig‘i davrida yer yuzida ashel davridagi kabi issiq iqlim sharoiti hukm surgan. Yer yuzining shimolida igna bargi, janubida esa keng yaproqli o‘rmon egallagan. O‘rta paleolit davrining ikkinchi bosqichida yer yuzi sovib, muzlik davrining vyurm bosqichi boshlanadi. Muzlikning chegarasi yer sharining 45–48 shimoliy kenglidan o‘tgan. Muzlik davrida obhavo keskin sovib, muzlanish yuqori darajaga chiqadi. Muzlik oldi yerlar tundrani tashkil etgan. Muzlikdan chekkada joylashgan janubiy o‘lkalarda namchi – plyuvial iliq iqlimli ob-havo sharoiti hukm surgan.

O‘rta paleolit davrida odamlarning soni ko‘payib, ular yashaydigan hududlar doirasi kengayib boradi. Ibtidoiy odamlar ashel davriga qaraganda kengroq hududlarni egallaydi. Ular yevrosiyoning chekka hududiga, hatto shimoliy qutbgacha yetib borib, sovuq iqlim sharoitiga moslashadi. Yevrosiyoning alohida mintaqalarda o‘rta paleolit davriga oid yuzlab yodgorliklar topib o‘rganilgan. Masalan, birgina O‘rta Osiyoda 300 ga yaqin turli yodgorlik ma’lum. Bu davrda moddiy madaniyat yanada rivojlanadi. Bu jarayon ko‘proq tosh qurollariga ishlov berish usulining takomillashishi, turi va sonining ko‘payishi hamda ibtidoiy kulbalarni qurishda namoyon bo‘ladi.

O‘rta paleolit davrida tosh qurollariga ishlov berishning levallua texnikasi yanada mukammallashadi. Tosh qurollari zarb maydonchasi tekis nukleusdan sindirib olingan silliq tosh bo‘lagidan yasala boshlaydi. Mustye davrida yasalgan ixcham tosh qurollari ilgargi nusxasidan ishlash uchun qulayligi va ish samaradorligining yuqoriligi bilan farq qilgan. Tosh quroliga ikkilamchi ishlov berish, ya’ni retushlash usuli yanada takomillashadi. Qurolning tig‘ini siqib, yoki ushatib retushlash usuli paydo bo‘ladi. Retushlash natijasida hosil bo‘lgan tishli yoki arrasimon tig‘i, ularning ish samaradorligini yanada oshirgan. Retushlashni faqat chaqmoqtoshdan yasalgan qurolga nisbatan qo‘llash mumkin bo‘lgan. Chaqmoqtosh Yevrosiyoning barcha yerlarida uchramaydi, u ko‘proq materikning g‘arbiy qismida tarqalgan.

O'xshashlar

Bronza davri
Qadimgidunyo davri arxeologiyasi
Temuriylar davri svilizatsiyasi
Ahamoniylar davri madaniyati
MUSTAQILLIK DAVRI ADABIYOTI