Nazariy tadqiqot usullari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

17031.680664062 KB

Ko'chirib olish

Reja
•
Metod va metologiya tushunchasi
•
Ilmiy tadqiqot usullari
•
Analiz va sintez
•
Analogiya va gipotetik usul;
•
Formallashtirish usuli
•
Mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli

Metod va metologiya tushunchasi
Metod •
Metod – ilmiy tadqiqot metodologiyasining asosidir. Metod deganda ma’lum
jarayonni nazariy jihatdan ta’riflab berish va amaliy jihatdan amalga oshirish
uchun foydalaniladiga usul tushuniladi
Metodika •
Tadqiqotlarni ma’lum ketma ketlikda va yuqori samarada bajarish uchun
qo`llaniladigan metodlarning tizimi metodika deyiladi
Metodo-
logiya •
Metodologiya – o`rganilayotgan masalani xususiyatlarini e’tiborga olgan
holda tadqiqot metodlarini tanlash va qo`llash imkonini yaratib beruvchi
fandir.

Ilmiy tadqiqot metodlariIlm
iy
ta
d
q
iq
o
t m
e
to
d
la
ri 3

tu
rg
a
b
o
`lin
a
d
i
Emperik tadqiqot metodlari
Emperik va nazariy tadqiqot metodlari
Nazariy tadqiqot metodlari

Ilmiy tadqiqot metodlari
Emperik
tadqiqot
metodlari
Kuzartish
Hisoblash
O`lchash Qiyoslash
Eksperiment Tahlil
Sintez
Induksiya DeduksiyaModellashtirish

Nazariy tadqiqot metodlari
Nazariy
tadqiqot
usullari 3 turga
bo`linadi Umumlashtirish Umumlashtirish deb umumiy holatni shakillanishi va
obyektlar majmuasidagi eng ahamiyatli munosabatlarni
aniqlash metodiga aytiladi. Umumlashtirish yangi ilmiy
tushunchalarni hosil bo`lishi va yagona qonun va
nazariyalarni shakillanishi uchun vosita hisoblanadi
Aksiomatik Aksiomatik metod – aksiomalarga, ya’niy isbotsiz qabul
qilingan muqarrar holatlarga asoslanadi. Unda nazariy,
deduksiyadan foydalangan holda mantiqiy isbotlar
yordamida yaratiladi.
Abstraksiyalash Abstraksiyalash metodi – obyektni ahamiyatsiz
hossalardan uzoqlashtirib, tadqiqotchini qiziqtiruvchi
bazi bir tomonlarini ajratib olishga asoslanadi.

Analiz va sintez
•
Nazariy tadqiqotda obyektning sifati va xususiyatini belgilab beradigan sabab undagi
unsurlarning xossalarida, ular o’rtasidagi bog’lanishlarda izlanadi. Ongda xossalar va
bog’lanishlarning obrazlari shakllantiriladi, tahlil qilinadi, tadqiqotchi yangi xulosaga
keladi , oldin ma’lum bo’lmagan xossa yoki qonuniyat kashf qilinadi. Shunday natijaga
olib keladigan usullardan biri analiz va sintezdir.
•
Tahliliy tadqiqotning yakuniy bosqichida izlanuvchilar qism va unsurlar: ular
o’rtasidagi bog’lanishlar haqidagi obraz va tushunchalardan tashkil topgan bilimni
umumlashtiradilar, aqliy sintezni amalga oshirib yangi tushuncha xosil qiladilar.
Demak, har qanday analiz umumlashtirish, mantiqiy sintez bilan bog’liqda olib
boriladi.

Analiz va sintez
Analiz (yunon. analysis – ajratish, parchalash, farqiga borish) amalda yoki fikran
obyektni qismlarga (unsurlarga) bo’lish va ularni har birini alohida-alohida o’rganish
usulidir. Qismlarning belgilari va parametrlari, ular o’rtasidagi bog’lanishni tahlil qilish,
undan keyin tahliliy materialni umumlashtirish obyektni xossalari, ularni mavjud
qiladigan sabab va qonuniyatlarni kashf qilishga olib keladi. Atom borlig’ini
belgilaydigan xislat uning strukturasi va statsionar barqarorligidir. Lekin, laboratoriyada
olib boriladigan eksperimental izlanishlarda bu xossalarni beosita kuzatib bo’lmaydi.
Shu bois, tadqiqotchilar atom strukturasiga kirgan unsurlarni (elektron, yadro,
elektromagnit maydoni va boshqalarni) alohidaalohida o’rganadilar, tahlil (analiz)
qiladilar, ularni aks ettiradigan obrazlar va tushunchalar ongda shakllanadi. Tadqiqot bu
bilan tugamaydi. Navbat umumlashtirishga (sintezga) keladi. Fizika tarixidan ma’lumki,
olingan tahliliy natijalarni N.Bor umumlashtirdi, xayoliy eksperiment o’tkazdi, natijada
atom strukturasi modelini ishlab chiqdi.

Analiz va sintez
•
Sinte z - pr e d m etni a m alda y o k i f i k rda qi s m lar g a b o’ l ib tahlil qil i sh
j ar a y o n i da x o si l b o ’ l g a n f a k t l ar , m a ’ lum o t l a r v a tas av v urla r ni bi r - b i r i g a
b o g ’l a b bir butun m az m u n g a e g a b o ’l g an g ’ o y a , tushuncha v a n az ar i y ani
ish l a b c hiqish usu l idir.
•
An a l i z qil i n g an pr e d m etlarni taqqoslash, birl a shtirish v a u m u m l a shtirish
ta fa k k urda s i nt e z ni a m alini b a j a r i l i s h i g a olib k e l a di. S i n te z da t a hli l i y
tadqi q o t j ara y o n i da o l i n g an f a k t lar, m a te r i all a r , tas a v v urlar u m u m i y r o q
x o ssa y oki q o nuni y atni i f o dalashl ar i g a q a r a b m az m un a n birlashtiriladi,
n a ti j ada o’r g anil a yo t g an p r e d m e t xu s us i da bi r -butun g ’ o y a , tushunch a ,
n aza r i y a x o k s i l b o ’ ladi

Analogiya va gipotetik usul
•
Analogiya (yun. anologiya – moslik, o’xshashlik) bilvosita mulohaza yuritish
va xulosa chiqarish usulidir. Analogiya bo’yicha tadqiq qilishda xossa,
struktura va munosabatlarda mavjud bo’lgan o’xshashlikka e’tibor qaratiladi.
•
Analogiya bo’yicha tadqiqot o’tkazishni 3 ta turi mavjud:
X ossalar bo’yicha analogiya
S trukturalar bo’yicha analogiya
M unosabatlar bo’yicha analogiya

Analogiya va gipotetik usul
1. Taqqoslanayotgan
predmetlarning imkoni
boricha ko’proq
o’xshash xossalarini
aniqlab olish; 2. Taqqoslanayotgan
predmetlarning muhim
bo’lgan o’xshash
belgilarini ajratib olish
va ko’rib chiqish; 3. Taqqoslanayotgan
predmetlardagi belgilar
o’zaro uzviy aloqada
bo’lishi lozim. Asl obyekt
bo’lgan «I» predmeti a
belgisi b, v, g, d belgilari
bilan uzviy bog’langan.
Asl obyekt bilan
taqqoslanayotgan «K»
predmetdagi o’xshash a
belgi ham shu
predmetdagi b, v, g, d
belgilar bilan aloqada
bo’lishi kerak; 4. O’zaro
taqqoslanayotgan
predmetlarning farq
qiluvchi belgilari
mumkin qadar oz
bo’lishi shart. Agar
taqqoslanayotgan «I» va
«K» predmetlardagi
zaruriy belgilar bir-
biridan farq qilishsa,
«K» predmetga nisbatan
qilingan xulosa xato
chiqadi. Sosial-darvinizm
ta’limotida shunday
xatolik yo’l quyilgan. Analogiyani ishlatganda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak:

Analogiya va gipotetik usul
Gipotetik usul o’rganilayotgan obyektning
xossalari xususida faraz, taxmin qilishga
asoslangan. Gipoteza (yun.hupothesis-asos,
faraz)-biron-bir xodisa yoki uning sababi
haqida taxminiy fikr bo’lib, uni hozirgi bilim
va amaliyot darajasida tekshirib, isbotlab
bo’lmaydi, lekin ma’lum ehtimollik bilan
tushuntirib berish qobiliyatiga ega.

Analogiya va gipotetik usul
Xodisa sababini aniqlash uchun
faktlar yetarli emas, lekin uni
tushuntirib berish zaruriyati bor.
Bunday holatda ishchi gipoteza
olg’a suriladi. Tadqiqot obyekti va unga doir
bilimda nomuayanlik darajasi
katta, gipoteza esa dastlabki
yondashuv sifatida muammo va
izlanish yo’nalishiga ma’no beradi,
faraz negizida yotgan g’oyani
asoslashga qaratilgan harakatni
faollashtiradi. F aktlarga asos bo’lgan xodisa yoki
xossalar tajribada bevosita
namoyon bo’lmaydi, lekin ulardan
kelib chiqqan ayrim belgilarni
o’rganib gipoteza ishlab chiqish
imkoniyati mavjudQanday hollarda gipoteza qurish ehtiyoji paydo bo’ladi?

Formallashtirish usuli
Obyektdagi xossalar, miqdoriy qiymatlar va
strukturaviy shakllarni simvollar (belgilar)
bilan ifodalab, shu simvollar bilan ishlash,
ular orqali ma’lum tuzilish, munosabat va
modellarni tadqiq qilish mumkin. Simvollar,
ularning tuzilmalari bilan obyektni xossalari
va tomonlarini ifodalab, keyin faqat shu
simvollar bilan ishlash vositalari va qoidalari
tizimi formallashtirish usulini tashkil qilaid.

Formallashtirish usuli
Tadqiqot obyektini ifodalaydigan (yoki modellashtiradigan) shakliy tizimni
ishlab chiqish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak:
Ma’lum belgilardan iborat bo’lgan alfavitni tuzish;
Belgilardan «so’zlar» va «formulalar» tuzish uchun qoidalar
ishlab chiqish;
Birturdagi ifoda va formullardan boshqa ifodalar va formulalarga
o’tish imkoniyatini beradigan qoidalarni ishlab chiqish

Mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli
•
Nazariy tadqiqotning vazifalaridan biri izlanish obyekti xossalari va
qonuniyatlarini aks ettiradigan tushuncha, tamoyil va
kategoriyalarni (eng umumiy tushunchalar) ishlab chiqishdir. Bular
tadqiqotning konseptual vositalaridan, yanada kengroq ma’noda
aytadigan bo’lsak –ilmiy bilish shakllaridir.
•
Tadqiqot uchun zarur bo’lgan tushunchalarni xosil qilishda,
ularning mazmunini boyitishida mavhumlashtirish va
umumlashtirish usullari katta rol o’ynaydi.

Mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli
Mavhumlashtirish usulidan ikki yo’nalishda foydalanish mumkin:
O’rganilayotgan obyekt xossalarini fikrda ajratib olish, tahlil qilish,
tushunchalarda ifodalash. Bu yerda obyekt empirik tavsiflashga
qaraganda chuqurroq tadqiq qilinadi, sababiy asos, tamoyil, qonuniyat
ochiladi.
Adabiyotshunoslikda – g’oyaviylik, ijodiyot erkinligi, vorislik,
realizm, fizikada – kuch, massa, energiya, inersiya tushunchalari
shu tarzda shakllangan.

Mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli
•
Umumlashtirish mavhumlashtirishning yuqoriroq pog’onasiga o’tishni bildirib, unda
narsa va hodisalardagi o’xshash, ular uchun umumiy bo’lgan belgi va tomonlar
haqida obraz va tasavvurlar hosil qilinadi, tafakkurda ular birlashtirilib, umumiy
mazmunga ega bo’lgan tushuncha ishlab chiqiladi. Shu bois tushunchani ma’lum
belgilar guruhini o’zining mazmunida umumlashtirgan ilmiy bilish shakli deb
izohlash mumkin.
•
Obyektlardagi xossa va tomonlarni oldin tahlil qilib, keyinchalik tasavvurlar,
to’plangan faktlar va materiallarni umumlashtirish jarayonida tushunchalardan
tashqari tamoyillar, g’oyalar va nazariyalar ishlab chiqiladi.

Samoviy
poyga
Birini tanla:
Roketa yoki O‘zga sayyoralik ?

Samoviy poyga
3 2 1GO! Roketa
Yutdi!O`zga sayyoralik
Yutdi!

SPACE RACE
1
5
9
13 2
6
10
14 3
7
11
15 4
8
12
16

Ma’lum jarayonni nazariy jihatdan ta’riflab
berish va amaliy jihatdan amalga oshirish
uchun foydalaniladiga usul deganda nima
tushuniladi
Metod

Tadqiqotlarni ma’lum ketma ketlikda va yuqori
samarada bajarish uchun qo`llaniladigan
metodlarning tizimiga nima deyiladi
Metodika

O`rganilayotgan masalani xususiyatlarini
e’tiborga olgan holda tadqiqot metodlarini
tanlash va qo`llash imkonini yaratib beruvchi
fan
Metodologiya

Analiz so`zi yunonchadan olingan bo`lib qanday
ma’noni anglatadi?
Ajratish, Parchalash, Farqiga borish

Emperik tadqiqot metodlari qanday turlarga
bo`linadi?
Kuzatish va qiyoslash

Qaysi metod aksiomalarga, ya’niy isbotsiz qabul
qilingan muqarrar holatlarga asoslanadi.
Aksiomatik

Pr e d m etni a m alda y o k i f i k rda qi s m lar g a b o’ l ib
tahlil qil i sh j ar a y o n i da x o si l b o ’ l g a n f a k t l ar ,
m a ’ lum o t l a r v a tas av v urla r ni bi r - b i r i g a b o g ’l a b
bir butun m az m u n g a e g a b o ’l g an g ’ o y a ,
tushuncha v a n az ar i y ani ish l a b c hiqish usuli
nima deb nomlandi?
Sintez

Yunonchadan olingan bo`lib “asos, faraz” degan
ma’noni anglatib, o’rganilayotgan obyektning
xossalari xususida faraz, taxmin qilishga
asoslangan usul qanday nomlanadi?
Gipotetik usul

Nazariy tadqiqot usullari

Reja • Metod va metologiya tushunchasi • Ilmiy tadqiqot usullari • Analiz va sintez • Analogiya va gipotetik usul; • Formallashtirish usuli • Mavhumlashtirish va umumlashtirish usuli

Metod va metologiya tushunchasi Metod • Metod – ilmiy tadqiqot metodologiyasining asosidir. Metod deganda ma’lum jarayonni nazariy jihatdan ta’riflab berish va amaliy jihatdan amalga oshirish uchun foydalaniladiga usul tushuniladi Metodika • Tadqiqotlarni ma’lum ketma ketlikda va yuqori samarada bajarish uchun qo`llaniladigan metodlarning tizimi metodika deyiladi Metodo- logiya • Metodologiya – o`rganilayotgan masalani xususiyatlarini e’tiborga olgan holda tadqiqot metodlarini tanlash va qo`llash imkonini yaratib beruvchi fandir.

Ilmiy tadqiqot metodlariIlm iy ta d q iq o t m e to d la ri 3 tu rg a b o `lin a d i Emperik tadqiqot metodlari Emperik va nazariy tadqiqot metodlari Nazariy tadqiqot metodlari

Ilmiy tadqiqot metodlari Emperik tadqiqot metodlari Kuzartish Hisoblash O`lchash Qiyoslash Eksperiment Tahlil Sintez Induksiya DeduksiyaModellashtirish

O'xshashlar

Empirik tadqiqot usullari

Areal lingvistika” ning tadqiqot olib borish usullari

Mozor-qo’rg’onlarni, qadimgi shahar xarobalarini o’rganishda dala tadqiqot usullari

Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari. Mediatsiyaning nazariy asoslari

EMPIRIK TADQIQOT