Mavzu: Nosirov O. O'zbek adabiyotida g'azal

Rеja: 1. G‘azal haqida tushuncha 2.O zbek ʻ adabiyotida g azalning ilk namunalari ʻ 3.XV asrdan g azal ʻ o zbek ʻ she riyatida ʼ

1. G‘azal haqida tushuncha • G azal (ʻ arabcha :  oshiqona  so z,  ishq  izhor  etish,  ayollarni  madh  etish) —  Sharq  adabiyotida  eng  keng  tarqalgan  ʻ lirik   janr   G azal’’   ʻʻ ʻ atamasi  dastlab  VIII–IX  asrlarda  arab  she riyatida  paydo  bo lgan.  So ng  ʼ ʻ ʻ O rta ʻ   Osiyo  va  Sharq  xalqlari  adabiyotlariga  o tib,  X asrda  ʻ forsiy  adabiyotga,  XIV  asr  boshlarida  turkiy  adabiyotga  kirib  kelgan.  Hajmi  3 baytdan  19  baytgacha  qilib  belgilangan.  Lekin  21,  hatto   27  baytli  g azal  namunasi  ham  uchraydi.G azal  „aa,  ba,  va,  ga,  da“  va  hokazo  tarzda  qofiyalanadi,  boshdan-oxir  bir  xil  ʻ ʻ vaznda  yoziladi.  Ilk  bayti  matla  yoki  mabda ,  oxirgisi  maqta deb  ataladi.  Agar  ikkinchi  baytning  misralari  ham  o zaro  qofiyalansa,  zebi  matla   ʻ yoki  husni  matla  deyiladi.  G azalning  paydo  bo lishi  va  rivojlanishi  ʻ ʻ musiqa  san ati  bilan  chambarchas  bog liq.  Dastlab  g azalga   ʼ ʻ ʻ taxallus  qo yilmagan,  bu  keyinchalik  an anaga  aylangan.G azal  dastlab  ishqiy  mavzuda  yozilgan  bo lsa-da,  keyinchalik  uning  mavzu   ʻ ʼ ʻ ʻ doirasi  kengayib  bordi  hamda  ijtimoiy-siyosiy,  falsafiy-axloqiy,  mav iza  (pandnasihat)  va  hajviy  g azallar  yuzaga  keldi.  G azal   ʼ ʻ ʻ tuzilishiga  ko ra  4 mustaqil  turga  ajraladi:  mustaqil  baytlardan  tuzilgan  ( ʻ parokanda )  g azal   ʻ yakpora ,   g azalʻ   voqeaband ,   g azalʻ   musalsal ,   g azalʻ   Ma no  jihatidan  esa   ʼ O rifona ,   oshiqona ,   rindona ,  g azallarga  bo linadi. ʻ ʻ Fors-tojik  g azalchiligida ʻ aruz  vaznining  hazaj   bahri,  turkiy   xalqlar  g azalchilig ida  ʻ ʻ ramal  bahri  ko p  qo llangan.  Masalan,  Navoiyning  2600  g azalidan  1600  ga  yaqini,  Atoiyning   ʻ ʻ ʻ 260  g azalidan  109  tasi,  Husayn  Boyqaroning  esa  barcha  g azallari  ramalda  yozilgan.  Aruzda  21  ta bahr  bo lib,  o zbek  g azaliyotida   ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ faqat  Navoiy  ularning  ko pchiligini  qo llagan.  G azalda  ishqiy  mavzu  yetakchilik  qilishiga  qaramay,  g azalnavislar  bu  janrning   ʻ ʻ ʻ ʻ imkoniyatlaridan  inson  ma naviy  dunyosining,  shuningdek,  tabiat  va  jamiyatning  barcha  murakkab  tomonlarini  ifodalash  uchun   ʼ foydalanganlar.

• Fors so z  san atida  g azal  dastlab  ʻ ʼ ʻ Rudakiy  ijodida  uchrasa-da,  Sa diy ʼ  ijodida  u to la  shakllanib,  she riyatning  asosiy  janrlaridan  biriga   ʻ ʼ aylandi,  keyin  Hofiz  uni  yuksak  darajaga  ko tardi:  u o zigacha  tasavvufiy  va  dunyoviy  yo nalishda  rivojlanib  kelgan  g azalchilikni   ʻ ʻ ʻ ʻ o zaro   omuxta   qildi.  ʻ Xusrav   Dehlaviy ,  Kamoliddin   Isfahoniy ,  Farididdin   Attor ,  Jaloliddin   Rumiy ,  Xoju   Kirmoniy ,  Salmon   Sovajiy ,  Abdurahmon   Jomiy ,  Mirzo   Abdulqodir   Bedil  kabi  shoirlar  g azal  taraqqiyotida  katta  rol  o ynaganlar.   ʻ ʻ O zbek ʻ   adabiyotida  g azalning  ilk   ʻ namunalari  Rabg uziyning ʻ  „Qisasi  Rabg uziy“,  ʻ Xorazmiyning  „Muhabbatnoma“sida  uchraydi;  keyinchalik  quyidagilar  va  boshqalar   ijodida  rivojlantirildi: Rabg uziy ʻ  (taxallusi;  asl  ismsharifi  Nosiriddin  Burhoniddin  o g li)  (13-asr  oxiri  —  ʻ ʻ Xorazmning  Raboto g uz   ʻ ʻ mavzei  — 14-asr  boshlari)  — turkiy  shoir.Raboto g uzda  qozilik  qilgan.  Sharq  xalqlari  og zaki  ijodini,  ayniqsa,  rivoyatlarni,  avliyo- ʻ ʻ ʻ anbiyolar  to g risidagi  qissalarni  chuqur  o rgangan.  O zi  ham  ko pgina  ibratli  hikoyatlar,  qissalar  yozgan.  Turkiy  xalqlar  adabiyoti   ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tarixida  birinchilardan  bo lib  nasrda  rivoyatlardan  hikoyat,  hikoyatlardan  qissa  yaratishni  boshlab  bergan.  Bizgacha  "Qisasi   ʻ Rabg uziy"  (1309—10)  asarigina  yetib  kelgan.  Asar  musulmon  mo g ul  beklaridan  Nosiriddin  To qbug aning  topshirig i  bilan  yozilgan.   ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Kitob  turkiy  tilda,  asosan,  nasrda,  madhiyalar,  ba zi  qissalarning  xulosalari,  lirik  kechinmalar  va  xotima  qismi  esa  nazmda  yozilgan.   ʼ Qur oni  karimdagi  ba zi  lavhalar,  islomga  oid  boshqa  kitoblardan  va  Abu  Ishoq  Nishopuriyning  "Qisas  ul-anbiyo"sidan  ayrim  faktlar   ʼ ʼ asarga  asos  qilib  olingan.  Asar  an anaviy  hamd  va  na t  bilan  boshlanadi,  so ng  uning  yozilish  sababi,  muallif  haqida  ma lumot   ʼ ʼ ʻ ʼ beruvchi  qisqa  so zboshi,  keyin  esa  qissalar  keladi.  Jami  72  qissadan  iborat.  Mavzu  doirasiga  ko ra,  asar  qissalari  juda  rang-barang.   ʻ ʻ Olamdagi  butun  mavjudot  egasi  bo lgan  Allohni  ulug lash,  payg ambarlar  hayotiga  doir  lavhalarni  eslash,  kamtarinlik  va  takabburlik,   ʻ ʻ ʻ otaona  va  farzand  munosabatlari,  erk  va  adolat  mavzulari  shular  jumlasidandir.2.O zbek ʻ adabiyotida g azalning ilk ʻ namunalari

• Qissalar hajmi  turlicha:  Mas,  Yusuf  haqidagi  qissa  salkam  100  sahifani  tashkil  kilsa,  Lut  haqidagi  qissa  bir   necha  sahifadangina  iborat.  Qissalarda  real  hayot  voqealari  bilan  bog liq  mavzular  ham  uchraydi.  Qissalar   ʻ bayonida,  personajlar  tasvirida  xalq  og zaki  ijodining  bevosita  ta siri  seziladi.  Asarda  ma rifiy-didaktik   ʻ ʼ ʼ hikoyatlar  ham  mavjud  (Luqmon  hikoyasi  va  boshqalar),  qissalardagi  hikoyatlarga  dunyoviy  ruh  ham   singdirilgan  (Yusuf  qissasi  va  boshqalar).  R.ning  bu  asari  o zbek  adabiyotida  badiiy  nasr  yodgorligining   ʻ yetuk  namunasi  hamda  13—14-asrlar  eski  o zbek  adabiy  tilini  o rganishda  asosiy  manba  sifatida  ahamiyat   ʻ ʻ kasb  etadi.  Qissaning  15-asrga  oid  qo lyozmasi  Londondagi  Britaniya  muzeyida,  16-asrda  ko chirilgan   ʻ ʻ nusxasi  Sankt-Peterburgda,  19-asrda  ko chirilgan  qo lyozma,  shuningdek,  bosma  nusxalari  O zbekiston   ʻ ʻ ʻ Fanlar  akademiyasi  Sharqshunoslik  institutida  (inv.  №1025,  7397,  1874)  saqlanadi.  Qissayi  rabguziy  o`zbek   so`z  sanatining  ajoyib  obidasi  hisoblanadi.Unda  anbiyolar-payg`ambarlar  xayotidan  xikoya  qiluvchi  qadimiy   sharq   qissa   va   afsonalarini   qayta   ishlab,   manzarali   lavxalar,jonli   tasvirlar,   xiyla   pishiq   his- hayojon,kechinmalarga  boy  obrazlar  hosil  etgan.Asarda  etiqod  va  imonga  sodiqlik,pok  insoniy  axloqning   badnaflik,xirsiy  xasad,qonxo`rlik  va  noxaqliklar  ustidan  bo`lgan  galaba  tasvirlangan.