O'zbek adabiyotida nomanavislik va Xo’jandiyning Latofatnoma asari
![Mavzu: O' zbek adabiyot ida
nomanavislik va X o’jandiyning
“Lat ofat noma: asar i](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_1.png)
![Reja
1. NOMANAVISLIKNING X IV-X V
ASRLARDAG I TAR AQQIYOTI.
2 . XO’JANDIY HAYOTI VA IJODI.
3 . XO‘JANDIY NING «LATOFATNOMA»
ASARI.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_2.png)
![Xo’jandiy “Latofatnoma”ning muqaddimasida bir
do’stining:
Mu h a b b a t jom i d i n i ch s a n g s h a r ob e,
“Mu h a b b a tn om a ”ga a y s a n g ja vob e,
- degan taklifi bilan o’z asarini yozganligini,
shuningdek, xotimada Xorazmiyni tilga olib “Oqusa
yo’lli (yaxshi, yaroqli) deb qilg’aydi tahsin” deya
faxriya bayt keltiradi. Xo’jandiy asari o’n nomadan
iborat:
Ti l i m d a so’z a l i m d a x om a b o’l d i ,
“La tof a tn om a ” h a m o’n n om a b o’l d i .](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_3.png)
![Noma janri taraqqiyotiga Said Qosimiy ham o’zining
munosib hissasini qo’shgan. Uning nomalarida tasavvufiy
ruh, xususan, Fariduddin Attor asarlarining ta’siri
namoyon bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda nomanavislik XIV-XV asrlar o’zbek
adabiyotida o’ziga xos mavqega ega bo’lib, lirik she’riyat
taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Xususan g’azal,
masnaviy, soqiynoma janrlarining shakllanishi va
rivojlanishi bevosita noma janridagi asarlar bilan bog’liq.
Mumtoz sheʼriyatimizda soqiynoma yoʻnalishidagi
sheʼrlarning oʻziga xos namunalari nomalar tarkibida
uchraydi. Ular har bir nomadan soʻng keltirilgan
masnaviylar tarkibidan oʻrin olgan. Xoʻjandiyning
“Latofatnoma” asarida har bir nomaning soʻngida 1
baytdan jami 18 bayt soqiynoma mazmunini ifodalaydi.
Ularning barchasi soqiyga murojaat bilan (“Kel, ey soqiy”)
boshlanadi.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_4.png)
![Xo‘jandiy haqidagi ma’lumotlar bizga to‘liq yetib kelgan emas.
Faqirlar koʻnglini qilgin imoratkabi misralarida insonparvarlik
gʻoyalari ilgari surilgan. "Latofatnoma" 15-asr boshlarida oʻzbek
sheʼriyatiga xos detallar va badiiy anʼanalar (ayniqsa, tajnis)ga boy,
tili ommabop. Forscha, arabcha soʻzlar kam. Unda fikriy aniqlik va
hissiy joʻshqinlik mujassam. Asar Oltin Oʻrda xonligida yaratilgan
turkiy tildagi nodir adabiy asar boʻlib, oʻzbek adabiyotida
nomanavislik janriga muhim hissa boʻlib qoʻshilgan.
Xo‘jandiy (14-asrning 2-yarmi Xo‘jand — 15-asr boshlari) — shoir,
dunyoviy adabiyot vakillaridan biri.. Doston o‘nta noma
(maktub)dan iborat. Asarda sevgi tarannum etilib, visol ishtiyoqi va
hijron iztiroblari tasvirlangan.
Til a r b o‘lsa n g ja h on ich r a a m or a t.
Fa q ir la r ko‘n gl in i q il gin i m or a t
kabi misralarida insonparvarlik g‘oyalari ilgari surilgan.
«Latofatnoma» 15-asr boshlarida o‘zbek she’riyatiga xos detallar va
badiiy an’analar (ayniqsa, tajnis)ga boy, tili ommabop. Forscha,
arabcha so‘zlar kam. Unda fikriy aniqlik va hissiy jo‘shqinlik
mujassam](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_5.png)
![Asar Oltin O‘rda xonligida yaratilgan turkiy tildagi
nodir adabiy asar bo‘lib, o‘zbek adabiyotida
nomanavislik janriga muhim hissa bo‘lib qo‘shilgan.
Bu haqda adibning o‘z asarida — «Latofatnoma»dagina
ayrim qaydlar mavjud, xolos. Taxallusiga qarab, uni
Xo‘jand shahrida tug‘ilgan deb aytish mumkin. U
Xorazmiyning «Muhabbatnoma»sidan ilhomlanib, unga
javob tariqasida «Latofatnoma»ni bunyod etgan. Asar
o‘sha davrdagi hukmron — Mahmudxon sultonga
bag‘ishlangan. Mahmudxon kichik Muhammadning
o‘g‘li bo‘lib, u Tog‘ay Temurning avlodlaridan bo‘lgan.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_6.png)
![Mahmudxonning ikki marta taxt tepasiga kelgani
ma’lum. U birinchi marta 1411- yilda, keyin esa 1422—
1424- yillarda Xorazm taxtida bo‘lgan. Demak,
Xo‘jandiy ham mana shu yillarda Xorazmda yashab
ijod etgan. Ushbu ma’lumotlarga tayanib, adibning XIV
asr oxiri, XV asrning birinchi yarmida yashab ijod
etganini taxmin qilish mumkin.
Asar «Muhabbatnoma»ga javob — nazira tarzida
yozilgan bo‘lsa-da, undan keskin farq qiladi.
Xo‘jandiyning asari boshdanoyoq masnaviy shaklida
yozilgan.Unda g‘azal, qit’a, fard va boshqa janr
namunalari uchramaydi. Xo‘jandiy juda shirali ijod
qilgan. Undagi so‘z o‘yinlari, ayniqsa,tajnislarning ko‘p
qo‘llanishi, arabcha va forscha so‘zlar, ko‘proq
o‘zbekcha imkoniyatlarni izlagani asarning
ta’sirchanligini juda oshirgan.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_7.png)
![X o‘jandiy X1 V asrning ikkinchi yarmi va X V asrning
birinchi choragida yashab ijod etgan. Uning “Latofatnoma”
asari etib kelgan bo‘lib, o‘zbek adabiyotida noma janrining
rivojiga muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. SHoirning tarjima
holi to‘g‘risida ma’lumot yo‘q. Taxallusidan Xo‘janddan
ekani ma’lum bo‘ladi.
“Latofatnoma” X V asrda shuhrat tutgan ko‘rinadi.
Jumladan, Otoyi ham bu asardan yaxti xabardor bo‘lgan. U
bir g‘azalida shunday yozadi:
Otoy i sh e’r in in g lu tfi n i b ilsa ,
«La tf oa tn om a »d a n kech ga y X o‘ja n d iy.
Xo‘jandiyning “Latofatnoma”si X V asr boshlarida (1411
yillarda) yozilgan bo‘lib, Amir Temurning avlodlaridan biri,
Xorazmda hukmronlik qilgan Sulton Mahmudga
bag‘ishlangani to‘g‘risida ko‘p adabiyotlarda aytiladi](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_8.png)
![“ Latofatnoma”ning “Muhabbatnoma”dan farqi bor. Farq
shundan iboratki, bu nomada har bir nomadan so‘ng g‘azal
keltirilmaydi, fard, qita va munojotlar ham yo‘q. Ammo
Xo‘jandiy bu asarini “Muhabbatnoma”ga javob tariqasida
yozganini aytadi:
Mu h a b b a t jom id in ich sa n g sh a r ob e,
“Mu h a b b a tn om a ”ga a y tsa n g ja vob e.
“Lat ofat noma”ning t uzilishi, mazmuni . Asar Yaratganga
hamd bilan boshlanadi. YAratganning cheksiz qudrati,
hamma narsani – insonu jonzotlarni, to‘qqiz qavat falakni,
etti qavat erni, osmondagi qushlarni, er yuzidagi
boyliklarni va jamiki narsalarni U bu olamga keltirgan.
YOqubni ham YUsufning firoqiga duchor qilgan, Yusufning
dardida YOqubning ko‘zlarini ojiz qilgan, Sulaymonga
shamolni itoat ettirgan, Dovudga sovut yasash iqtidorini
ato qilgan ham YAratganning O‘zidir.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_9.png)
![Xo‘jandiy asarining hamd qismida o‘z maslagi va e’tiqodini
bayon qiladi. Ilohiy ishq – Xo‘jandiyning a’molu e’tiqodi,
uning butun vujudi ishq o‘tiga itoat ettirilgan. YAratgan
oshiqlarga jafo beradi, bu jafokashlarning sarvari
Muhammad Mustafodir. Xo‘jandiy Yaratganga iltijo qilib,
bu ishqdan ayirmasligini so‘raydi:
X u d oy o, ko‘n glu m ich r a ish q o‘tin g y oq ,
X o‘ja n d iy x a sta ga lu tf u n g b ila b oq .
Mu h a b b a t jom id in sa h b o ich ir gil,
X a to ish la r telim q ild im , kech u r gil.
Xo‘jandiy YAratganga madhdan so‘ng, payg‘ambarga na’t
(maqtov) keltiradi. Muhammad Mustafoni, so‘qir
ko‘ngillarning tabibi, shariat bog‘ining bulbuli, deb
ta’riflaydi. SHuningdek, Muhammad Mustafo
payg‘ambarlarning sarvari, avliyolarning rahnamosi
ekanini, Xudoning hukmi bilan mo‘‘jizalar ko‘rsatganini va
boshqa ko‘p sifatlarini, fazilatlarini bayon qiladi.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_10.png)
![Xo‘jandiy bu asarini, boshqa nomalar qatori, o‘nta
nomadan iborat qilib yaratgani to‘g‘risida yozadi:
Tilim d a so‘z, elim d a x om a b o‘ld i,
“La tof a tn om a ” h a m o‘n n om a b o‘ld i.
“Latofatnoma” – ishqsiz ko‘ngillarga oshiqlik dardini
soladigan asardir. “Kimning ishqi bo‘lmasa, uning biron
maqsadi bo‘larmidi, bir jononni sevmasa, undan nima
murod bo‘lardi”, deydi shoir Xo‘jandiy. U bu fikrini davom
ettirib: “Kimki biron jononni sevmasa, bilingki, uning
tanasida jon yo‘qdir”, deb xulosa chiqaradi. Ana shundan
keyin Xo‘jandiy asosiy maqsadga ko‘chadi:
Ne b ilsu n tekm a n od on ish q b ozi,
Ha q iq a t b o‘lm a sa b or i m a jozi,
Har qanday nodon oshiqlikni qaydan bilsin, agarda unda
haqiqiy ishq bo‘lmasayu majoziy ishq bo‘lsa) deya oshiqlik
va ishqning chinakam qiyofasini chizib beradi.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_11.png)
![Xo‘jandiy “Latofatnoma”ning yozilish sabablariga
to‘xtalib, dastlab Sulton Mahmudni ta’riflaydi, so‘ngra
asarning yozishga Sulton Mahmud undagani to‘g‘risida
aytadi:
Asarda Xo‘jandiy taxallusi olti o‘rinda uchraydi.
Asarning bosh mavzusi – hayot go‘zalligini, insonga
bo‘lgan samimiy sevgini kuylash, uni targ‘ib qilishdan
iboratdir. Bu mavzu yorning jafokashligiyu oshiqning
dardi orqali ko‘rsatiladi. YOrning jamolini ko‘rgan guol
uyalganidan g‘unchaga aylanadi, qish faslida yor
kulganda, yoz bo‘ladi, uning karashmasi jonu dilni g‘orat
qiladi, ko‘zlari yag‘moyu chigilni talon-taroj qiladi.](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_12.png)
![Yorning an’anaviy ta’rif-tavsifi bilan birga,
Xo‘jandiyga xos tasvir uchraydiki, bu baytlar
“Latofatnoma”ning boshqa nomalar bilan bellasha
oladigan asar ekanini ta’minlagan. SHoirning
X o‘ja n d i y so‘zl a r i n X or a zm i y m i s kin ,
Es h i tsa y o‘l l i d eb q i l g‘a y d i ta h s i n
deb aytgan so‘zlari haqiqatdir. Zotan, Xo‘jandiy
Xorazmiyning tahsiniga loyiq noma janrida asar
yaratdi.
“Latofatnoma”da har bir nomaning oxiridagi bir
bayt soqiyga murojaatdir:
Kel ey s oq i y, b u ku n m a jli s q u r ol i ,
Z a m on i a y s h eti b , x u s h o‘l tu r ol i .](/data/documents/15b93e9c-4514-4c84-8261-8c6c05f04968/page_13.png)
Mavzu: O' zbek adabiyot ida nomanavislik va X o’jandiyning “Lat ofat noma: asar i
Reja 1. NOMANAVISLIKNING X IV-X V ASRLARDAG I TAR AQQIYOTI. 2 . XO’JANDIY HAYOTI VA IJODI. 3 . XO‘JANDIY NING «LATOFATNOMA» ASARI.
Xo’jandiy “Latofatnoma”ning muqaddimasida bir do’stining: Mu h a b b a t jom i d i n i ch s a n g s h a r ob e, “Mu h a b b a tn om a ”ga a y s a n g ja vob e, - degan taklifi bilan o’z asarini yozganligini, shuningdek, xotimada Xorazmiyni tilga olib “Oqusa yo’lli (yaxshi, yaroqli) deb qilg’aydi tahsin” deya faxriya bayt keltiradi. Xo’jandiy asari o’n nomadan iborat: Ti l i m d a so’z a l i m d a x om a b o’l d i , “La tof a tn om a ” h a m o’n n om a b o’l d i .
Noma janri taraqqiyotiga Said Qosimiy ham o’zining munosib hissasini qo’shgan. Uning nomalarida tasavvufiy ruh, xususan, Fariduddin Attor asarlarining ta’siri namoyon bo’ladi. Xulosa qilib aytganda nomanavislik XIV-XV asrlar o’zbek adabiyotida o’ziga xos mavqega ega bo’lib, lirik she’riyat taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Xususan g’azal, masnaviy, soqiynoma janrlarining shakllanishi va rivojlanishi bevosita noma janridagi asarlar bilan bog’liq. Mumtoz sheʼriyatimizda soqiynoma yoʻnalishidagi sheʼrlarning oʻziga xos namunalari nomalar tarkibida uchraydi. Ular har bir nomadan soʻng keltirilgan masnaviylar tarkibidan oʻrin olgan. Xoʻjandiyning “Latofatnoma” asarida har bir nomaning soʻngida 1 baytdan jami 18 bayt soqiynoma mazmunini ifodalaydi. Ularning barchasi soqiyga murojaat bilan (“Kel, ey soqiy”) boshlanadi.
Xo‘jandiy haqidagi ma’lumotlar bizga to‘liq yetib kelgan emas. Faqirlar koʻnglini qilgin imoratkabi misralarida insonparvarlik gʻoyalari ilgari surilgan. "Latofatnoma" 15-asr boshlarida oʻzbek sheʼriyatiga xos detallar va badiiy anʼanalar (ayniqsa, tajnis)ga boy, tili ommabop. Forscha, arabcha soʻzlar kam. Unda fikriy aniqlik va hissiy joʻshqinlik mujassam. Asar Oltin Oʻrda xonligida yaratilgan turkiy tildagi nodir adabiy asar boʻlib, oʻzbek adabiyotida nomanavislik janriga muhim hissa boʻlib qoʻshilgan. Xo‘jandiy (14-asrning 2-yarmi Xo‘jand — 15-asr boshlari) — shoir, dunyoviy adabiyot vakillaridan biri.. Doston o‘nta noma (maktub)dan iborat. Asarda sevgi tarannum etilib, visol ishtiyoqi va hijron iztiroblari tasvirlangan. Til a r b o‘lsa n g ja h on ich r a a m or a t. Fa q ir la r ko‘n gl in i q il gin i m or a t kabi misralarida insonparvarlik g‘oyalari ilgari surilgan. «Latofatnoma» 15-asr boshlarida o‘zbek she’riyatiga xos detallar va badiiy an’analar (ayniqsa, tajnis)ga boy, tili ommabop. Forscha, arabcha so‘zlar kam. Unda fikriy aniqlik va hissiy jo‘shqinlik mujassam