logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI

O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3448.7177734375 KB
Ko'chirib olish
Reja: 1 GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 2 O‘RTA ZARAFS H ON ORONIMLARINING NAZARIY MASALALARI 3 O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TARQALISH QONUNIYATLARI “ O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI ” Tadqiqot obyekti : sifatida O rta Zarafshon hududida tarqalgan ʼ oronoimlari tanlangan. Tadqiqot predmeti : O‘rta Zarafshon oronimlarining tabiiy-iqtisodiy geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik ob’yektlarni o‘rganish nomlash bo‘yicha ilmiy asoslangan oronimik tavsiyani ishlab chiqishdir. Tadqiqotning vazifalariTadqiqot ishining maqsadi : O‘rta Zarafshon oronimlarining hududiy tarqalishi va nomlanish qonuniyatlarini asoslash, oronimlar tarkib topishida tabiiy geografik atamalarning vujudga kelishi va rolini aniqlash, O‘rta Zarafshon oronimlarining nomlash bo‘yicha amaliy tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat. O‘rta Zarafshon oronim larini yig‘ish va ularni tabiiy geografik jihatlarini aniqlash O‘rta Zarafshon oronimlarini tabiiy geografik jihatlarining hududiy tarqalish va nomlanish qonuniyatlarini asoslash O rta Zarafshon geografik ob ektlarini nomlash va ʼ ʼ qayta nomlash bo yicha ilmiy asoslangan ʼ toponimik katalogni ishlab chiqish O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning shaklllanishida tabiiy geografik atamalarning o‘rnini asoslash Tadqiqotnin g ilmiy yangiligi O‘rta Zarafshon oronim larining geografik tarqalish i va nomlanish (toponimik pozitivlik, nisbiy negativlik, o‘zlashma nomalar, toponimik konversiya) qonuniyatlari aniqlandi O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari (orografiyasi, geologik tuzilishi) asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik muhitning roli asoslandi Tadqiqotning usullari Joyning holati bilan bog‘langan holda atalgan toponimlar Joyning iqlimiy ko‘rsatgichlarini ifoda etuvchi nomlar Joyning reltyefiga ko‘ra nomlangan toponimlar Hududning suv manbalari bilan bog‘langan toponimlar O‘simliklarning nomi bilan bog‘lik holda paydo toponimlar (fitotoponimlar) Hayvonlarni nomi bilan bog‘langan - zootoponimlar Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan so‘ng toponimika fani yanada rivojlana boshladi. Shuningdek yurtimiz toponimlarining nomlanishiga ham jiddiy e’tibor berila boshlandi. Sobiq Ittifoq davrida yurtimizdagi qishloq, shaharcha, ko‘cha va boshqa joy nomlari Lenin, Marks, Engel’s, Lunacharskiy, Kirov, Vorishilov, Lopatin, Frunze, Qizil maydon va boshqa nomlar bilan atalib kelingan edi. Ajablanarlisi shundaki, bu shaxslarning ba’zilari umrida bir marta ham yurtimizga qadam qo‘ymagan, bizning tariximiz va qadriyatimizga mutlaqo aloqasi bo‘lmagan kimsalar edi. Joy nomlarining kartotekasi tuzilgandan so‘ng ularning turlari bo‘yicha izohlanishi maqsadga muvofiq. Binobarin, kichik hududlar - qishloqlar, shaharchalar, mahallalar, ko‘chalar, maydonlar va boshqa ob’ektlarning nomlarini quyidagi turlarga bo‘lish lozim: gidronimlar, oykonimlar, oronimlar, agroonimlar, speleonimlar, drimonimlar (yunoncha “drimos»-o‘rmon), urbanonim (shahar ichidagi ob’ektlarning nomlari), godonimlar (ko‘cha nomlari), agronim (yunoncha “agora» - maydon), dromonimlar (yo‘llarning nomlari), tarixiy obidalarning nomlari, paraga-gonimlar (tashkilot va korxona nomlari). Toponimlar orasida amaliy ahamiyati bo‘yicha oykonimlar alohida o‘rin egallaydi. Oykonimlar deganda, shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi maskanlari nomlari tushuniladi. Aholi maskanlari ijtimoiy- iqtisodiy hamda tarixiy kategoriya bo‘lib, ularning nomlanish jihatlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi. Oykonimlarni o‘rganishda ularni guruh-guruhlarga bo‘lib, tasniflash usuli keng tarqalgan Toponimlar tarkibida ishlatiladigan geografik terminlarni ifodalayotgan ob'yekt turlariga ko'ra geografik o'rinni bildiruvchi, landshaftni, relefni, suv ob'yektlarini, tog' jinslarini (litologiyani), o'simlik va hayvonot dunyosini, iqlimni, tuproqning turini bildiruvchi terminlarga bo'lish mumkin. Toponim turlari Toponim turlariga tegishli atamalar Relyef tog', tepa, qir, dovon, bel, chuqur, jar, yozi, kungay, tarskay, ort, oshuv, qopchig'ay (dara), qoratov Suv obyektlari arna, ariq, buloq, guzar, daryo, duob, yop, idil, kom, qo'l (irmoq), ko'l, pul (ko'prik), qayir, qorasuv, quduq, hovuz O’simlik va hayvonot Arpa, bodom, patta (tol navi), tol, terak, tut, jiyda, qayrag'och, olma, o'rik, g'azol (g'izol–ohu, kiyik), tuya Xalq va urug’ nomlari qipchoq, qangli, ming, nayman, qirg'iz, do'rmon, yuz, saroy, mang'it, arab, uyg'ur O’rta Zarafshon havzasi yirik tektonik botiq bo’lib, uning asosi gersin burmalanishida hosil bo’lgan. Bu vodiyni o’rab turgan tog’lar yirik megaantiklinal (Pomir-Oloy) strukturalarining davomi hisoblanib, yirik tektonik yoriqlar va sineklinallar bilan ajralib turadi. Ana shu alohida antiklanal tektonik strukturalar Zarafshon vodiysining janubida Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyoviddin tog’lari, shimolida Chumqortog’, G’o’bdintog’, Qorachatog’, Oqtog’, Qoratog’ tizmalari ko’rinishida namoyon bo’ladi. Har ikkala tomondagi tog’larning o’rtacha balandligi 1400-1700 m ni tashkil qilib, Qizilqum cho’li tomon pasayib, tepaliklarga aylanib boradi. Eng baland cho’qqilar Chumqortog’da 2621 m, Oqtog’ tizmasida 2004 m ni tashkil etadi. Tog’lar orasidagi vodiydan Zarafshon daryosi oqib o’tadi. Vodiy Yuqori, O’rta, Quyi Zarafshonga bo’linib, Yuqori Zarafshon vodiysi O’zbekiston hududidan tashqarida yotadi. O.T.Molchanova va R.D.Sunchugashevlarning oronimiyag doir tadqiqotlariga tayangan holda oronimlarini leksik semantik xususiyatlariga ko‘ra quydagi ikki guruhga ajratadi. 1. Tirik va o‘lik tabiiy obektlarning hususiyatlarini tavsiflovchi oronimlar. 2. Insonlarning xo‘jalik faoliyati va dunyoqarashlarning tavsiflovchi oronimlar. Olimaning talqinicha birinchi guruhga mansub oronimlar inson va uning faoliyatiga bog‘liq bo‘lmay ularning tabiiy o‘ziga xos xususiytlariga mativi nomlashga xizmat qiladi. U mazkur guruhni yan 11 kichik guruhchaga bo‘ladi. 1. Obektning rang tavsifini ifodalovchi oronimlar 2. Oroobektning nisbiy hajmini ifodalovchi oronimlar 3. Oroobektning harakterli o‘ziga xos shakl xususiyatini ifodalovchi oronimlar 4. Obektning tuproq takibidagi tabiiy qazilmalar qatlamiga ishora qiluvchi oronimlar 5. Obektning joylashish o‘rnini ifodalovchi oronimlar 6. Obektning sonini ko‘rsatuvchi oronimlar 7. Joyning tabiiy iqlimiy belgisini ifodalovchi oronimlar 8. Oroobektning turli xususiyatlarga ko‘ra tavsiflovchi oronimlar 9. Obekt va uning atrof florasini ifodalovchi oronimlar 10. Hududning faunasini ifodalovchi oronimlar 11. Geografik terminlardan hosil bo‘lgan oronimlar kabi guruhlarga bo‘ladi. Kichik hududlarning nomlarini yig’ish va o’rganishda joy nomlarini yig’ish so’roqligidan foydalanish zarur. Nomlarni to’plash va o’rganishda toponomikaning tadqiqot metodlaridan keng foydalaniladi. Bu metodlar quyidagilar Etimologik metod Tarixiy metod Areal metodi Kartografik metodTaqqoslash usuliStatistik metod Tasviriy metod * .* 1. Etimologik metod. Bu metod yordamida geografik nomning qanday ma’no anglatishi, nomga asos bo’lgan so’z yoki topotermin aniqlanadi, ya’ni etimologik tahlil qilinadi. Etimologiya ilmiy va xalqona turlarga bo’linadi. Xalqona etimologiya geografik nomning mahalliy xalq talaffuzida aytilishi, nomning xalqona talqin etilishi bo’lganligi uchun unda turli afsonalar, rivoyatlar, hikoyalar, o’xshatishlar, orzu-istaklar bo’lishi mumkin. Shuning uchun xalqona etimologiyani qadimgi qo’lyozma manbalar, mahalliy ziyolilar va keksalar, hududga oid chop etilgan ilmiy adabiyotlar bilan solishtirish maqsadga muvofiq. * Ilmiy etimologiya esa shu hududga oid ilmiy manbalar, tadqiqot ishlari, toponomik asarlar va izohli lug’atlarga asoslanadi. * .* 2. Tarixiy metod. Ushbu metod yordamida o’rganilayotgan hudud joy nomlari qadimda qanday atalganligi, tarixiy davrlar mobaynida qanday o’zgarishlarga uchraganligi, boshqa qanday tarixiy nomlar bo’lganligi, nomning kelib chiqishiga qanday tarixiy voqyealar sabab bo’lganligi aniqlanadi. * 3. Areal metodi. Mazkur metod orqali muayyan hududda bir xil voqyelik, hodisaning tarqalishi aks ettiriladi. Shu bois, bir xil tip guruhiga oid joy nomlari, bir xil topoformant yoki muayyan guruh toponomik terminlar yordamida yasalgan joy nomlari biror arealni hosil qiladi. * .* 4. Statistik metod. Ushbu metod yordamida ma’lum bir hududda geografik nomlarning miqdorini, qo’llanilish darajasini, takrorlanishini ko’rsatish mumkin. Muayyan bir hududda geografik nomlarning biror turlari miqdorini bilish katta ahamiyatga ega. Bunda nomlarning takrorlanish darajasi va uning miqdoriy faolligini bilib olish imkoniyati tug’iladi. * 5. Taqqoslash usuli. Mazkur metod yordamida joy nomlari bir-biriga taqqoslanib o’rganiladi. * 6. Kartografik metod. Har qanday geografik ob’ektlarning nomlari avvalo x aritada aks etadi. Shuning uchun toponomikada ushbu metoddan keng foydalaniladi. Ma’lumki, xaritashunoslikda bir qancha metodlar bo’lib, toponomikada ularning ko’pchiligi qo’llaniladi. * Jumladan, oykonimlarning katta-kichikligi belgilar (geometrik va harfli belgilar) usuli, bir xil turdagi, bir xil tilga tegishli yoki bir xil toponomik terminlar yordamida paydo bo’lgan toponimlar areallar usuli, muayyan toponomik hodisalarning takrorlanishi biror joyga tegishli diagrammalar usuli, keng hududlardagi toponomik hodisalar sifatli va miqdorli rang usullari, geografik nomlarning muayyan hududlar bo’yicha tarqalishi nuqtalar usuli, muayyan turdagi nomlarning biror hudud (masalan, O’zbekiston viloyatlari yoki tumanlari) bo’yicha tarqalishini kartadiagramma va kartagramma usuli, geografik nomlarning ko’chish hodisasini harakatdagi chiziqlar usuli yordamida ko’rsatilishi mumkin. Kichik hududlardagi toponomik tadqiqotlarda bu kabi usullarni birga qo’llash yaxshi samara beradi. * 7. Tasviriy metod. Ushbu metod yordamida o’rganilayotgan hududdagi geografik nomlarning hozirgi holati, xususiyatlari toponimning paydo bo’lishi va tuzilishi jihatidan o’rganiladi. Yuqoridagi metodlar joy nomlarini ko’proq geografik nuqtai nazardan tadqiq qilishda ishlatiladi. Tarixiy yoki tilshunoslik nuqtai nazarda tadqiqotlar olib borganda boshqa metodlardan ham foydalaniladi. Umuman olganda, kichik hududlardagi geografik nomlarni o’rganishda yuqoridagi metodlarning bir nechtasini qo’llab tadqiq etish ko’proq va mukammalroq ma’lumotlar to’plash imkonini beradi. * * O’rta Zarafshon tog’ tizmasi. * Oronimlar haqida tushuncha.* Toponimikaga oid ilmiy manbalarda oronimlar turlicha qayd etiladi. S.Karimov, S.Bo‘riev oronimlarni tog‘larning nomlari deb izohlaydi va bu guruhga tog‘lar, cho‘qqilar, tepalar, qirlar, dovonlar, daralar, jarlarning nomlarini ham kiritish mumkinligini ham aytadi. * T.E.Nazarov sohaga doir terminlarni quyidagicha izohlaydi: Oronim baland-pastliklar tog‘ tepalar nomi. Oronimiya baland-pastliklar tog‘ va tepalarning nomlarini yig‘indisi oronimika-baland pastliklar tog‘, tepalar nomlarini o‘rganuvchi bo‘lim, olim boshqa o‘rinda oronimlar guruhiga tog‘, tepa, adir, qoya, kabilarning nomlari kirishini qayd etadi. * S.Qoraev “Oronim (oros-tog‘, onoma-nom, ism)-tog‘lar, tepaliklar, qirlar, soyliklar, daralar va boshqa orografik ob ektlarining nomlari”, deb yozadi. Boshqa o‘rinda toponimist: “Oronimlarga tog‘u-toshlargina ʼ emas balki relefning salbiy shakllari-vodiylar, daralar, jarliklar, soyliklar, o‘yiq-o‘ypoqlar, shuningdek, tekislik, past tekisliklar va qumliklar ham kiradi”-deb ko‘rsatadi. Z.Do‘simov, M.Tillaevalar oronim terminiga “relef tiplari va shakllari (er yuzasidan balandlik va chuqurlik) nomi” degan izoh berishgan. * Oronim termini E.Begmatov, N.Uluqovlarning terminologik lug‘atida mukammalroq izohlagan. Oronim yunon. orog tog‘ anomi atoqli ot yer yuzasi relefidan bo‘rtib ko‘tarilib chiqgan har qanday baland joylar, tog‘, qir, tepa, cho‘qqi, dovon va boshqalar atoqli oti boshqacharoq aytganda oronimlar orografik obektlarning maxsus atoqli nomlaridir * Ya. А bloqulov oronimlarni makro ko‘lam ko‘rsatadi va quydagi obekt nomlarini kiritadi. * 1. Tog‘lar tog‘ tizmalarini nomi Quljuqtog‘ (Buxoro viloyati), Ko‘kcha tog‘i (G‘ijduvon tumani), Yetimtog‘ Oqtog‘ Qoratog, (Navoiy viloyati), Chotqol Qurama (Namangan viloyati), Nurota Oqtog‘ (Samarqand viloyati), Ko‘kgama tog‘, To‘ng‘izli tog‘i, Beshtov, Bobotog‘, Boysun tog‘, Bo‘kantog‘, Yomontog‘, Zargartog‘, Beshqiz va boshqalar. * 2. Davonlar, Oshuv, Bel, Ko‘tallar nomi: O‘zbek ko‘tal Ko‘tal Pereval G‘allaorol Muzbel Bel pereval (Baxmal tumani), Bozorxonim davoni Burgutli davoni Mirzaboy davoni Takali (Navoiy viloyati) Taxtaqoracha (Samarqand viloyati) * 3. Cho‘qqilar va qoyalar nomi. Qirqiz qoyasi Odamtosh qoyasi Tepakal qoyasi Yapaloq cho‘qqi Qush cho‘qqi va boshqalar * 4. Tepalar do‘ngliklar qirlar nomi. Yassi tepa Choshtepa Chuqurtepa Qo‘shtepa Navoiy viloyati Ko‘ktepa Beshtepa Uchtepa Surxontepa (Surxondaryo viloyati) Do‘taletev qiri (Toshkent viloyati) Kiyik tog‘ balandligi (Navoiy viloyati) va boshqalar. O’rta Zarafshon oronimlarini tasniflashda, rus tilshunosligi turkiyshunoslik, shu jumladan o’zbek tilshunosligidagi toponimlarning lisoniy tasniflanishiga doir tadqiqotlarga ijodiy yondashgan holda, oronimlarni lug’aviy- ma’noviy xususiyatlariga ko’ra dastlab quyidagi ikki turga bo’lish mumkin Tabiiy –geografik oronimlar Ob’ektning xajm xususiyatiga bog’liq oronimlar Ob’ektning rang-tusini belgilovchi oronimlar Metaforik oronimlar Tashqi ko’rinishi va shakliy tuzilishi asosida nomlangan oronimlar Fitooronimlar - o’simlik va daraxt nomlari bilan atalgan oroob’ektlar Ijtimoiy-iqtisodiy oronimlar Etnooronim lar Antropooro nimlar Agriooron im va nekrooro nimlar Geortooron imlar Axolining kasb-xunari asosida shakllangan oronimlar Toponimik tasnif Oronimlar Tashqi ko‘rinishi va shakli asosida nomlangan oroob’ekt nomlari Tog‘ – Ayribel, Ayriqoya, Yalpog‘tog‘, Kattadara, Kichikqo‘rg‘on, cho‘qqi – Toqiya, Chodircho‘qqi, Tegirmontosh, tepa – Qalpoqtepa, Tandirtosh, Gumbaz Obektning tuproq tarkibiga bog‘liq oronimlar Tepa - Sho‘rtepa, Sho‘rtog‘, dara - Tolli Foydali qazilmalar bilan bog‘liq oronimlar Tepa - Ko‘rtepa, Tillatepa Fitooronimlar Tog‘- Archali, G‘ujum, Yong‘oqli, Pistali, Piyozli, Zirabuloq, tepa- Do‘lana, Qayrog‘ochmozor, Lolazortepa Zoooronimlar Tog‘ - Ajdartepa, Ayg‘irtepa, Qarchig‘ay, Laylakxona, tepa - Qarqarali,Tulkitepa, Tuyachitepa, Ho‘kkiztepa, Shog‘oltepa, Cho‘chqabuloq Ob’ektning son-sanog‘i, miqdori, bilan bog‘liq oronimlar Adir - Qo‘shchinor, Qirqovul, qir – Uch paxlavon, tepa – Beshtentak, Qirqqizboy,O‘rta Zarafshon oronimlarini toponimik tasnifi Ob ’ ektning rang , rang-tus belgisi bilan bog‘liq oronimlar Tog‘- Ko‘kmaydon, Qizilkamar, Qizil qal’a, Qoraqiya, Qoratov, Oqtov, cho‘qqi - Qorago‘r, Oqcho‘qqi, Qizilqoya, dovon – Qoraguzar, Qorasoy Aholi yoki alohida shaxslarning ijtimoy mavqei, nasl-nasabiga nisbat berish asosida yuzaga kelgan oronimlar Tepa - Boboyormulla, Bo‘ronxo‘ja, Imomoqsaqol, Darveshtepa, Xoji, Qozi, Hoji, Mulla Boboqul, Mulla Mirzaqul, Imomtepa Antropooronimlar Tog‘-Ashurko‘l, Begmono‘ldi, Bobomurodqo‘toni, Zumradkampir, Ismat, Mahmudtog‘, Nurillobobo, cho‘qqi- Bobomurodcho‘qqi, Islomcho‘qqi, Sattorcho‘qqi, Hasancharvi Etnooronimlar Tog‘-Chig‘atoytov, qir-Turkmanqir, tepa- Naymantepa, Baxrintepa Aholining kasb hunariga nisbat berish asosida shakllangan oronimlar Tepa - Zargar, Qaroqchitepa, Zargartepa, Qassob № Hududlar nomi (tumanlar) Oronimlar 1. Bulung‘ur Alqartepa, Beshbola, Beshqo‘ton, Botbot, Erteshar, Zertong, Kultepa, Lalmikor, Olqartepa, Oqtepa, Oqtosh, Tepa, Tumshuq, Farmontepa, Qorakamar, Qoratepa, Qorovultepa, Qum. 2. Jomboy Bobotepa, Go‘zay, Erteshar, Kunjak, Ko‘kgumbaz, Navro‘ztepa, Oqbosh, Tallirezak, Tepa, To‘g‘qizi, Xitoyipoyon, Sherqo‘rg‘on, O‘rtabo‘z, Qarali, Qorakent, Qoratosh, Quriq. 3. Oqdaryo Govband, Davlon, Jarbo‘ta, Kamoltepa, Sarka, Toshloq, Yalanggo‘sh, Yarimchuq, Qoraqurbon 4. Ishtixon Avliyotepa, Barzuvan, Do‘stitepa, Yo‘g‘ontepa, Kartepa, Keskanjar, Oldaroz, Oqtepa, Paradirovul, Pitov, Sug‘ot, Tallak, Tangitepa, Tollizag‘ir, Uchtepa, Chovli, Chordara, Yurgantepa, Qoraqiya. 5. Qo‘shrabot Boytov, Boyshun, Yorqochkan, Jo‘sh, Jo‘g‘ontepa, Zarkent, Mayin tepa, Mypocon, Ocha, Og‘atepa, Pichot, Yuqori Jo‘sh, Qizilbel. 6. Kattaqo‘rg‘on Belomiqcha, Birog‘iz, Buzukli, Burman, Ermachit, Isovoytepa, Kashana, Ko‘mir, Xayvar, Shammi, Sho‘r, Qorabel, Qiziltosh. 7. Narpay Beshkov, Yovoncha, Jana, Oqota, Oqtosh, Pushtepa, Tanishka, Tepa, Totkent,Ultov, Yavoncha, Qatormoya.O‘rta Zarafshonda oronimlarni hududlar kesimida tarqalishi 8. Paxtachi Do‘ng , Y o rman, Jona, Ko‘chanak, Suqaytdi, Xarsang, C h akmoqli, C h orqishloq. 9. Nurabod Beshtol, Imomtepa, Ishot, Ko‘ktosh, Nurdek, Nurdum, Tevakbuloq, Toshquduq, Cho‘nqaymish S h ibar. 10. Pastdarg‘om Bolatosh, Ko‘kcha, Qorag‘uppa. 11. Samarqand Bog‘ibaland, Dashtikabola, Dashtiso‘xta, Devoliko‘ndalang, Ko‘hak, Ohalik, Xishrav, C h akka, S h alg‘amon, Qir. 12. Tayloq Bog‘izog‘on, Navzandak, Qo‘tirbuloq, Hovuzak. 13. Urgut Jalpaktepa, Jartepa, Jarqishloq, Jo‘rabtepa, Zinak, Inakli, Mozortepa, Qoldivoyjar, O‘roqvoyjar, Choshtepa, Toshariq, Sariqtepa. 14. Payariq Devarak, Javshar , Jar, Jomonjar, Jonichka, Ko‘ktepa, Ko‘rsafar, Nurakli , Oltibosar, Toshhovuz, Tuyatosh, To‘palas, Y a loqtepa. tog' nomlar 218 tizma nomlari 20 cho'qqi nomlar 53 qpya nomlari 9 davon nomlari 30 tosh nomlari 69 dara nomlari 17 zov nomlari 9 gaza nomlari 19 supa nomlari 4 uchma nomlari 1 tumshuq nomlari 2 tepa nomlari 763 qir nomlari 57 adir nomlari 69 O'rta Zarafshon oronimlari O'rta Zarafshon oronimlari tog' nomlar tizma nomlari cho'qqi nomlar qpya nomlari davon nomlari tosh nomlari dara nomlari zov nomlari gaza nomlari supa nomlari uchma nomlari tumshuq nomlari tepa nomlari qir nomlari adir nomlari0100200300400500600700800900 Series1O‘rta Zarafshon oronimlari sonini deogrammada ko’rinishi Bu sirli maskan Samarqandning Urgut tumanidagi Qoratepa qishlog‘i, Zarafshon va Turkiston tog‘lari oralig‘iga yaqin nuqtada joylashgan . Bu go‘shadagi ulkan, g‘aroyib teshiktosh odamlarni qadimdan o‘ziga maftun etadi. Eroziya va shamollar ta’sirida toshdan go‘zal va maftunkor san’at asari bunyod bo‘lgan. Shu bois odamlar mazkur daradagi toshni «Teshiktosh», deb ataydi. Hududlar gidronim oronim fitonim zootonim etnonim antroponim oykonim urbonim Bulung’ur 3.7% 16.8% 8.4% 2.8% 42.9 4.6% 13% 2.8% Jomboy 7.6% 16.2% 2.5% 1.7% 41.8 0.8 17.9 5.1 Oqdaryo 7.3 13.2 5.8 1.4 19.1 14.7 22 5.8 Ishtixon 5.8 14.5 2.1 2.1 24.8 11.6 20.4 4.3 Qo’shrabot 13 20.2 10.1 4.3 27.5 4.3 14.4 2.8 Kattaqo’rg’on 12.9 9.3 5.7 4.3 24.4 10 20.1 7.1 Narpay 7.8 15.7 3.9 2.6 26.3 1.3 24.9 6.5 Paxtachi 6.4 11.6 1.2 2.5 36.3 5.1 22 5.1 Nurobod 24.3 14.8 17.5 24.3 4 9.4 1.3 Pastdarg’om 14.5 3.1 8.3 1 37.5 22.9 8.3 Samarqand 11.2 14 2.8 2.8 11.2 7 25.3 9.8 Toyloq 11.1 11.1 5.5 19.4 11.1 16.6 22.2 Urgut 12.3 13.4 6.7 1.1 21.3 4.4 28 8.9 Payariq 10.2 11.9 2.5 1.7 32.4 8.5 17 8.5 Jami 10,3 13,1 5,6 2,1 28,9 6,2 19,6 6,5 Samarqand viloyati materiallari asosida o‘zbek tili oronimlari guruhida quydagi obektlarning maxsus atoqli nomlarini kiritishimiz mumkin: 1. Tog‘ tizmalari har ikkita tamondagi yon bag‘irlari tik bo‘lib, uzunasiga cho‘zilgan yirik rel’ef shakllari nomlari Qaroqchi Qo‘shrabot tumani, Chaqilikalon Urgut tumani, Zarafshon tog‘ tizmalari. 2. Adir - tog‘larga yaqin tog‘ etaklaridagi alohida tepalik yerlar nomlari: Qirqovul Qo‘shrabot tumani, Egriqul Urgut tumani, Kichchik qiz Ishtixon tumani. 3. Davon- bel Tog‘ va tepalilarning egarsimon eng baland joy nomlari o‘zbek tilida Davon, Ag‘ba, Aqba, Ovga, Avga, Ko‘tal oshuv - orfografik terminlari bel liksiymasi bilan birga leksik simantik paradigmani tashkil qiladi: Ayri bel Nurobod tumani Qumbelsoy Urgut tumani, Tiqchabel Qo‘shrabot tumani shimoli-sharqiy chegarasida, O‘rtabel Nurobos va Samarqand tumanlarining janubiy chegarasida. 4. Tog‘ nomlari- Bo‘g‘cha qo‘rg‘ontog‘ Urgut tumani Boyqishloq qishlog‘i, Gardantog Urgut tumani Kamangaron Qishlog‘i, Yettiqiztog‘ Urgut tumani, Zinak tog‘ Urgut tumani Yonoy qishlog‘i, Murtog‘ Payariq tumani Nurota tog‘tizmasining Shimoliy yon bag‘rida, Oynaqar tog‘ Urgut tumani Boy qishloq, Oy to‘ldi tog‘ Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Suv omnor tog‘i Urgut tumani, Teshiktog, Ishtixon tumani. 5. Qoyalar nomi - Ayriqoya Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Belbog‘liqoya Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Qizilqoya Urgut tumani. 6. Tosh nomlari - Ajdartosh Qo‘shrabot tumani Qizilbel qishlog‘I, O‘zaktosh, G‘ildiraktosh Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i. G‘uratosh Nurobod tumani Dalatoshi, Darvozatosh, Yomontosh, Qayroqtosh, Kelinchaktosh, Oytosh Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i. Odamtosh Ishtixon tumani Do‘stlik qishlog‘i. 7. Cho‘qqi - Tog‘ning eng baland yuksak joy nomlari Bobomurod cho‘qqi, Zinon, Islom, Oqcho‘qqi, Sattor, Toshtemir, eshqul Urgut tumani, Zardoli cho‘qqi Quvkalla qishlog‘i Qo‘shrabot Tumani, Chodir cho‘qqi Boytut qishlog‘i. 8. Tepa nomlari - Qo‘shtepa Kattaqo‘rg‘on tumanini To‘ynak qishlog‘i, Ko‘ktepa, Qirg‘intepa, Qorovultepa, Qo‘rg‘ontepa Qo‘shrabot tumani, Semiztepa Paxtachi tumanini Qarnob qishlog‘i, Qoratepa, Avliyotepa, Boylartepa, Boylatepa, Boytepa, G‘alvirtepa, Do‘ngtepa, Jalpoqtepa Urgut tumani. 9. Dara nomlari – Daxanalidara, Tollikdara, Chapdara, Urgut tumani, Tangidara Ishtixon tumani Sartoqchi qishlog‘i. 10. Zov nomlari - Zovdor, Qizilzov Urgut tumani, Qorazov Nurobod tumani, Qo‘shxona Qo‘shrabot tumani. 11. Gaza nomlari - Qumgaza Nurobod tumani Qoratepa tizmasining g‘arbiy qismida, Maymungaza Urgut tumani Beshbuloq qishlog‘i, Tikgaza Qo‘shrabot tumani. 12. Supa nomlari- Supatoshtog‘, Payg‘ambarsupa, Urgut tumani, Amirsupa Kattaqo‘rg‘on tumani Yangiqo‘rg‘oncha qishlog‘i kabi. 13. Uchma tik qoya nomlari- Laylakuchma Urgut tumani Lakkon qishlog‘i. 14. Qir nomlari- geografik termin sifatida qir o‘zbek tilida atrofdagi yerlardan biroz ko‘tarilib turgan yassi yoli salgina gumbazsimon balandlik tepalik ma'nosini anglatadi. Masalan Kaltaqir Ishtixon tumani Yaltiroq Qo‘shrabot tumani, Ot o‘ldi Nurobod tumani, Novqir, Urgut tumani kabi 15. Tumshuq nomlari - O‘rta tumshuq Nurobod tumani. XULOSA 1. Tadqiqot ishining yakuniy qismida O‘rta Zarafshon oronimlarini toponomik tahlilini o‘rganishda quyidagi xulosalarga kelindi: 2. O‘rta Zarafshon toponimlari ilk bor tabiiy geografik jihatdan guruhlarga ajratib o rganildi. Geografik nomlarni tasniflash ishlari asosida hudud ʼ toponimlarining mazmuni va mohiyati, tabiat va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi aloqadorligi tabiiy geografik jihatdan tahlil qilindi. 3. O‘rta Zarafshon oronimlari xalqning tili, tarixi, etnik takomili, urf-odatlari, an'analari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy munosabatlari hamda hududning tabiati, geografiyasi va boshqalar haqida qimmatbaho, tarixiy ma'lumot beruvchi muhim xazinadir. Shu bois oronimlarning ilmiy tadqiqi nafaqat tilshunoslik, balki geografiya, geologiya, tabiatshunoslik, tarix, etnografiya, arxeologiya kabi fanlar uchun ham qimmatlidir. 4. O‘rta Zarafshonning tabiiy oronimlari xususiyatiga ko‘ra ob'ektning hajmi, shakli, rangi, soni, miqdori, iqlimiy-tabiiy belgi-xususiyatlari, joylashuv o‘rni, florasi, faunasi, tabiiy boyliklari, emosional, metaforik tavsifi bilan bog‘liq nomlardir. XULOSA 4. Oronimlar ilmiy-nazariy jihatdan oronimik ko lamni, oronimik birliklarni va ʼ ularning yuzaga kelishi bilan bog liq omillarni, ilmiy an analarni, lug aviy ʼ ʼ ʼ ma noviy hosil bo lishini, oronimlarning toponimlarning boshqa turlari bilan ʼ ʼ munosabatlarini o rganish hamda amaliy jihatdan oronimlarni to‘plash, tartibga ʼ solish, oronimlarning ilmiy lug‘atlarini yaratish bilan shug‘ullanadi va uning natijalari toponomika uchun ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. 5. To plangan geografik joy nomlari va terminlardan darslik, o quv atlaslari va ʼ ʼ turli mavzuli xaritalarda toponimlarni to‘g‘ri yozish, terminlarni to‘g‘ri qo‘llash, geografik ob ektlarni nomlash va qayta nomlash masalalarini takomillashtirish ʼ bo yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. ʼ 6. O‘rta Zarafshonning tabiiy oronimlari kelib chiqish xususiyatiga ko ra ʼ ob ektning hajmi, shakli, rangi, soni, miqdori, iqlimiy-tabiiy belgi-xususiyatlari, ʼ joylashuv o rni, florasi, faunasi, tabiiy boyliklari tavsiflandi. ʼ 7. Oronimlar tabiiy geografik jihatdan tahlil qilindi, O‘rta Zarafshon orografiyasi, hududning geologik tuzilishi va boshqa turdagi geografik xususiyatlari asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik terminlarning roli aniqlandi.       E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

Reja: 1 GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 2 O‘RTA ZARAFS H ON ORONIMLARINING NAZARIY MASALALARI 3 O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TARQALISH QONUNIYATLARI “ O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI ”

Tadqiqot obyekti : sifatida O rta Zarafshon hududida tarqalgan ʼ oronoimlari tanlangan. Tadqiqot predmeti : O‘rta Zarafshon oronimlarining tabiiy-iqtisodiy geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik ob’yektlarni o‘rganish nomlash bo‘yicha ilmiy asoslangan oronimik tavsiyani ishlab chiqishdir.

Tadqiqotning vazifalariTadqiqot ishining maqsadi : O‘rta Zarafshon oronimlarining hududiy tarqalishi va nomlanish qonuniyatlarini asoslash, oronimlar tarkib topishida tabiiy geografik atamalarning vujudga kelishi va rolini aniqlash, O‘rta Zarafshon oronimlarining nomlash bo‘yicha amaliy tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat. O‘rta Zarafshon oronim larini yig‘ish va ularni tabiiy geografik jihatlarini aniqlash O‘rta Zarafshon oronimlarini tabiiy geografik jihatlarining hududiy tarqalish va nomlanish qonuniyatlarini asoslash O rta Zarafshon geografik ob ektlarini nomlash va ʼ ʼ qayta nomlash bo yicha ilmiy asoslangan ʼ toponimik katalogni ishlab chiqish O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning shaklllanishida tabiiy geografik atamalarning o‘rnini asoslash

Tadqiqotnin g ilmiy yangiligi O‘rta Zarafshon oronim larining geografik tarqalish i va nomlanish (toponimik pozitivlik, nisbiy negativlik, o‘zlashma nomalar, toponimik konversiya) qonuniyatlari aniqlandi O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari (orografiyasi, geologik tuzilishi) asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik muhitning roli asoslandi

Tadqiqotning usullari Joyning holati bilan bog‘langan holda atalgan toponimlar Joyning iqlimiy ko‘rsatgichlarini ifoda etuvchi nomlar Joyning reltyefiga ko‘ra nomlangan toponimlar Hududning suv manbalari bilan bog‘langan toponimlar O‘simliklarning nomi bilan bog‘lik holda paydo toponimlar (fitotoponimlar) Hayvonlarni nomi bilan bog‘langan - zootoponimlar

O'xshashlar

O‘RTA ZARAFSHON TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
Toponomik manbalardan foydalanish
Toponomik manbalarning oʻlka tarixini oʻrganishdagi ahamiyati
O‘RTA O.TUPROQ
O‘rta Yevropa