O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI
![Reja:
1 GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI
2 O‘RTA ZARAFS H ON ORONIMLARINING NAZARIY MASALALARI
3 O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TARQALISH QONUNIYATLARI “ O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI
TOPONOMIK TAHLILI ”](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_1.png)
![Tadqiqot obyekti : sifatida O rta Zarafshon hududida tarqalgan ʼ
oronoimlari tanlangan.
Tadqiqot predmeti : O‘rta Zarafshon oronimlarining tabiiy-iqtisodiy
geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy
tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik
ob’yektlarni o‘rganish nomlash bo‘yicha ilmiy asoslangan oronimik
tavsiyani ishlab chiqishdir.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_2.png)
![Tadqiqotning vazifalariTadqiqot ishining maqsadi : O‘rta Zarafshon oronimlarining hududiy
tarqalishi va nomlanish qonuniyatlarini asoslash, oronimlar tarkib
topishida tabiiy geografik atamalarning vujudga kelishi va rolini
aniqlash, O‘rta Zarafshon oronimlarining nomlash bo‘yicha amaliy
tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat.
O‘rta Zarafshon
oronim larini yig‘ish va
ularni tabiiy geografik
jihatlarini aniqlash O‘rta Zarafshon oronimlarini
tabiiy geografik jihatlarining
hududiy tarqalish va
nomlanish qonuniyatlarini
asoslash
O rta Zarafshon geografik ob ektlarini nomlash va ʼ ʼ
qayta nomlash bo yicha ilmiy asoslangan
ʼ
toponimik katalogni ishlab chiqish
O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish
qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning
shaklllanishida tabiiy geografik atamalarning o‘rnini asoslash](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_3.png)
![Tadqiqotnin
g ilmiy
yangiligi O‘rta Zarafshon oronim larining geografik
tarqalish i va nomlanish (toponimik pozitivlik,
nisbiy negativlik, o‘zlashma nomalar,
toponimik konversiya) qonuniyatlari aniqlandi
O‘rta Zarafshon oronim larining turlari,
nomlanish qonuniyatlari va geografik
xususiyatlari (orografiyasi, geologik tuzilishi)
asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy
geografik muhitning roli asoslandi](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_4.png)
![Tadqiqotning usullari
Joyning holati bilan bog‘langan holda
atalgan toponimlar
Joyning iqlimiy ko‘rsatgichlarini ifoda
etuvchi nomlar
Joyning reltyefiga ko‘ra nomlangan
toponimlar
Hududning suv manbalari bilan bog‘langan
toponimlar
O‘simliklarning nomi bilan bog‘lik holda
paydo toponimlar (fitotoponimlar)
Hayvonlarni nomi bilan bog‘langan -
zootoponimlar](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_5.png)
![Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan so‘ng
toponimika fani yanada rivojlana boshladi.
Shuningdek yurtimiz toponimlarining
nomlanishiga ham jiddiy e’tibor berila
boshlandi. Sobiq Ittifoq davrida yurtimizdagi
qishloq, shaharcha, ko‘cha va boshqa joy
nomlari Lenin, Marks, Engel’s, Lunacharskiy,
Kirov, Vorishilov, Lopatin, Frunze, Qizil maydon
va boshqa nomlar bilan atalib kelingan edi.
Ajablanarlisi shundaki, bu shaxslarning ba’zilari
umrida bir marta ham yurtimizga qadam
qo‘ymagan, bizning tariximiz va qadriyatimizga
mutlaqo aloqasi bo‘lmagan kimsalar edi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_6.png)
![Joy nomlarining kartotekasi tuzilgandan so‘ng
ularning turlari bo‘yicha izohlanishi maqsadga
muvofiq. Binobarin, kichik hududlar - qishloqlar,
shaharchalar, mahallalar, ko‘chalar, maydonlar va
boshqa ob’ektlarning nomlarini quyidagi turlarga
bo‘lish lozim: gidronimlar, oykonimlar, oronimlar,
agroonimlar, speleonimlar, drimonimlar (yunoncha
“drimos»-o‘rmon), urbanonim (shahar ichidagi
ob’ektlarning nomlari), godonimlar (ko‘cha
nomlari), agronim (yunoncha “agora» - maydon),
dromonimlar (yo‘llarning nomlari), tarixiy
obidalarning nomlari, paraga-gonimlar (tashkilot va
korxona nomlari).](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_7.png)
![Toponimlar orasida amaliy
ahamiyati bo‘yicha oykonimlar
alohida o‘rin egallaydi.
Oykonimlar deganda, shahar,
qishloq, ovul va boshqa aholi
maskanlari nomlari tushuniladi.
Aholi maskanlari ijtimoiy-
iqtisodiy hamda tarixiy
kategoriya bo‘lib, ularning
nomlanish jihatlari vaqt o‘tishi
bilan o‘zgarib boradi.
Oykonimlarni o‘rganishda ularni
guruh-guruhlarga bo‘lib,
tasniflash usuli keng tarqalgan](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_8.png)
![Toponimlar tarkibida ishlatiladigan geografik terminlarni
ifodalayotgan ob'yekt turlariga ko'ra geografik o'rinni bildiruvchi,
landshaftni, relefni, suv ob'yektlarini, tog' jinslarini (litologiyani), o'simlik
va hayvonot dunyosini, iqlimni, tuproqning turini bildiruvchi terminlarga
bo'lish mumkin.
Toponim turlari Toponim turlariga tegishli atamalar
Relyef tog', tepa, qir, dovon, bel, chuqur, jar, yozi, kungay,
tarskay, ort, oshuv, qopchig'ay (dara), qoratov
Suv obyektlari arna, ariq, buloq, guzar, daryo, duob, yop, idil, kom,
qo'l (irmoq), ko'l, pul (ko'prik), qayir, qorasuv, quduq,
hovuz
O’simlik va
hayvonot Arpa, bodom, patta (tol navi), tol, terak, tut, jiyda,
qayrag'och, olma, o'rik, g'azol (g'izol–ohu, kiyik), tuya
Xalq va urug’
nomlari qipchoq, qangli, ming, nayman, qirg'iz, do'rmon, yuz,
saroy, mang'it, arab, uyg'ur](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_9.png)
![O’rta Zarafshon havzasi yirik tektonik botiq bo’lib,
uning asosi gersin burmalanishida hosil bo’lgan. Bu vodiyni
o’rab turgan tog’lar yirik megaantiklinal (Pomir-Oloy)
strukturalarining davomi hisoblanib, yirik tektonik yoriqlar va
sineklinallar bilan ajralib turadi. Ana shu alohida antiklanal
tektonik strukturalar Zarafshon vodiysining janubida
Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyoviddin tog’lari,
shimolida Chumqortog’, G’o’bdintog’, Qorachatog’, Oqtog’,
Qoratog’ tizmalari ko’rinishida namoyon bo’ladi. Har ikkala
tomondagi tog’larning o’rtacha balandligi 1400-1700 m ni
tashkil qilib, Qizilqum cho’li tomon pasayib, tepaliklarga
aylanib boradi. Eng baland cho’qqilar Chumqortog’da 2621
m, Oqtog’ tizmasida 2004 m ni tashkil etadi. Tog’lar orasidagi
vodiydan Zarafshon daryosi oqib o’tadi. Vodiy Yuqori, O’rta,
Quyi Zarafshonga bo’linib, Yuqori Zarafshon vodiysi
O’zbekiston hududidan tashqarida yotadi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_10.png)
![O.T.Molchanova va R.D.Sunchugashevlarning oronimiyag doir tadqiqotlariga
tayangan holda oronimlarini leksik semantik xususiyatlariga ko‘ra quydagi ikki
guruhga ajratadi.
1. Tirik va o‘lik tabiiy obektlarning hususiyatlarini tavsiflovchi oronimlar.
2. Insonlarning xo‘jalik faoliyati va dunyoqarashlarning tavsiflovchi oronimlar.
Olimaning talqinicha birinchi guruhga mansub oronimlar inson va uning
faoliyatiga bog‘liq bo‘lmay ularning tabiiy o‘ziga xos xususiytlariga mativi
nomlashga xizmat qiladi. U mazkur guruhni yan 11 kichik guruhchaga bo‘ladi.
1. Obektning rang tavsifini ifodalovchi oronimlar
2. Oroobektning nisbiy hajmini ifodalovchi oronimlar
3. Oroobektning harakterli o‘ziga xos shakl xususiyatini ifodalovchi oronimlar
4. Obektning tuproq takibidagi tabiiy qazilmalar qatlamiga ishora qiluvchi
oronimlar
5. Obektning joylashish o‘rnini ifodalovchi oronimlar
6. Obektning sonini ko‘rsatuvchi oronimlar
7. Joyning tabiiy iqlimiy belgisini ifodalovchi oronimlar
8. Oroobektning turli xususiyatlarga ko‘ra tavsiflovchi oronimlar
9. Obekt va uning atrof florasini ifodalovchi oronimlar
10. Hududning faunasini ifodalovchi oronimlar
11. Geografik terminlardan hosil bo‘lgan oronimlar kabi guruhlarga bo‘ladi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_11.png)
![Kichik hududlarning nomlarini yig’ish va
o’rganishda joy nomlarini yig’ish so’roqligidan foydalanish
zarur. Nomlarni to’plash va o’rganishda toponomikaning
tadqiqot metodlaridan keng foydalaniladi. Bu metodlar
quyidagilar
Etimologik
metod
Tarixiy
metod
Areal
metodi Kartografik
metodTaqqoslash
usuliStatistik
metod Tasviriy
metod](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_12.png)
![* .* 1. Etimologik metod. Bu metod yordamida geografik nomning qanday
ma’no anglatishi, nomga asos bo’lgan so’z yoki topotermin aniqlanadi, ya’ni
etimologik tahlil qilinadi. Etimologiya ilmiy va xalqona turlarga bo’linadi.
Xalqona etimologiya geografik nomning mahalliy xalq talaffuzida aytilishi,
nomning xalqona talqin etilishi bo’lganligi uchun unda turli afsonalar,
rivoyatlar, hikoyalar, o’xshatishlar, orzu-istaklar bo’lishi mumkin. Shuning
uchun xalqona etimologiyani qadimgi qo’lyozma manbalar, mahalliy ziyolilar
va keksalar, hududga oid chop etilgan ilmiy adabiyotlar bilan solishtirish
maqsadga muvofiq.
* Ilmiy etimologiya esa shu hududga oid ilmiy manbalar, tadqiqot ishlari,
toponomik asarlar va izohli lug’atlarga asoslanadi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_13.png)
![* .* 2. Tarixiy metod. Ushbu metod yordamida o’rganilayotgan hudud joy
nomlari qadimda qanday atalganligi, tarixiy davrlar mobaynida qanday
o’zgarishlarga uchraganligi, boshqa qanday tarixiy nomlar bo’lganligi,
nomning kelib chiqishiga qanday tarixiy voqyealar sabab bo’lganligi
aniqlanadi.
* 3. Areal metodi. Mazkur metod orqali muayyan hududda bir xil voqyelik,
hodisaning tarqalishi aks ettiriladi. Shu bois, bir xil tip guruhiga oid joy
nomlari, bir xil topoformant yoki muayyan guruh toponomik terminlar
yordamida yasalgan joy nomlari biror arealni hosil qiladi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_14.png)
![* .* 4. Statistik metod. Ushbu metod yordamida ma’lum bir hududda geografik nomlarning miqdorini, qo’llanilish darajasini,
takrorlanishini ko’rsatish mumkin. Muayyan bir hududda geografik nomlarning biror turlari miqdorini bilish katta
ahamiyatga ega. Bunda nomlarning takrorlanish darajasi va uning miqdoriy faolligini bilib olish imkoniyati tug’iladi.
* 5. Taqqoslash usuli. Mazkur metod yordamida joy nomlari bir-biriga taqqoslanib o’rganiladi.
* 6. Kartografik metod. Har qanday geografik ob’ektlarning nomlari avvalo x aritada aks etadi. Shuning uchun toponomikada
ushbu metoddan keng foydalaniladi. Ma’lumki, xaritashunoslikda bir qancha metodlar bo’lib, toponomikada ularning
ko’pchiligi qo’llaniladi.
* Jumladan, oykonimlarning katta-kichikligi belgilar (geometrik va harfli belgilar) usuli, bir xil turdagi, bir xil tilga
tegishli yoki bir xil toponomik terminlar yordamida paydo bo’lgan toponimlar areallar usuli, muayyan toponomik
hodisalarning takrorlanishi biror joyga tegishli diagrammalar usuli, keng hududlardagi toponomik hodisalar sifatli va
miqdorli rang usullari, geografik nomlarning muayyan hududlar bo’yicha tarqalishi nuqtalar usuli, muayyan turdagi
nomlarning biror hudud (masalan, O’zbekiston viloyatlari yoki tumanlari) bo’yicha tarqalishini kartadiagramma va
kartagramma usuli, geografik nomlarning ko’chish hodisasini harakatdagi chiziqlar usuli yordamida ko’rsatilishi mumkin.
Kichik hududlardagi toponomik tadqiqotlarda bu kabi usullarni birga qo’llash yaxshi samara beradi.
* 7. Tasviriy metod. Ushbu metod yordamida o’rganilayotgan hududdagi geografik nomlarning hozirgi holati,
xususiyatlari toponimning paydo bo’lishi va tuzilishi jihatidan o’rganiladi. Yuqoridagi metodlar joy nomlarini ko’proq
geografik nuqtai nazardan tadqiq qilishda ishlatiladi. Tarixiy yoki tilshunoslik nuqtai nazarda tadqiqotlar olib borganda
boshqa metodlardan ham foydalaniladi. Umuman olganda, kichik hududlardagi geografik nomlarni o’rganishda yuqoridagi
metodlarning bir nechtasini qo’llab tadqiq etish ko’proq va mukammalroq ma’lumotlar to’plash imkonini beradi.
*](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_15.png)
![* O’rta Zarafshon tog’ tizmasi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_16.png)
![* Oronimlar haqida tushuncha.* Toponimikaga oid ilmiy manbalarda oronimlar turlicha qayd etiladi. S.Karimov, S.Bo‘riev oronimlarni
tog‘larning nomlari deb izohlaydi va bu guruhga tog‘lar, cho‘qqilar, tepalar, qirlar, dovonlar, daralar,
jarlarning nomlarini ham kiritish mumkinligini ham aytadi.
* T.E.Nazarov sohaga doir terminlarni quyidagicha izohlaydi: Oronim baland-pastliklar tog‘ tepalar
nomi. Oronimiya baland-pastliklar tog‘ va tepalarning nomlarini yig‘indisi oronimika-baland pastliklar
tog‘, tepalar nomlarini o‘rganuvchi bo‘lim, olim boshqa o‘rinda oronimlar guruhiga tog‘, tepa, adir, qoya,
kabilarning nomlari kirishini qayd etadi.
* S.Qoraev “Oronim (oros-tog‘, onoma-nom, ism)-tog‘lar, tepaliklar, qirlar, soyliklar, daralar va boshqa
orografik ob ektlarining nomlari”, deb yozadi. Boshqa o‘rinda toponimist: “Oronimlarga tog‘u-toshlargina ʼ
emas balki relefning salbiy shakllari-vodiylar, daralar, jarliklar, soyliklar, o‘yiq-o‘ypoqlar, shuningdek,
tekislik, past tekisliklar va qumliklar ham kiradi”-deb ko‘rsatadi. Z.Do‘simov, M.Tillaevalar oronim
terminiga “relef tiplari va shakllari (er yuzasidan balandlik va chuqurlik) nomi” degan izoh berishgan.
* Oronim termini E.Begmatov, N.Uluqovlarning terminologik lug‘atida mukammalroq izohlagan. Oronim
yunon. orog tog‘ anomi atoqli ot yer yuzasi relefidan bo‘rtib ko‘tarilib chiqgan har qanday baland joylar,
tog‘, qir, tepa, cho‘qqi, dovon va boshqalar atoqli oti boshqacharoq aytganda oronimlar orografik
obektlarning maxsus atoqli nomlaridir](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_17.png)
![* Ya. А bloqulov oronimlarni makro ko‘lam ko‘rsatadi va quydagi obekt nomlarini
kiritadi.
* 1. Tog‘lar tog‘ tizmalarini nomi Quljuqtog‘ (Buxoro viloyati), Ko‘kcha tog‘i
(G‘ijduvon tumani), Yetimtog‘ Oqtog‘ Qoratog, (Navoiy viloyati), Chotqol Qurama
(Namangan viloyati), Nurota Oqtog‘ (Samarqand viloyati), Ko‘kgama tog‘, To‘ng‘izli
tog‘i, Beshtov, Bobotog‘, Boysun tog‘, Bo‘kantog‘, Yomontog‘, Zargartog‘, Beshqiz va
boshqalar.
* 2. Davonlar, Oshuv, Bel, Ko‘tallar nomi: O‘zbek ko‘tal Ko‘tal Pereval G‘allaorol
Muzbel Bel pereval (Baxmal tumani), Bozorxonim davoni Burgutli davoni Mirzaboy
davoni Takali (Navoiy viloyati) Taxtaqoracha (Samarqand viloyati)
* 3. Cho‘qqilar va qoyalar nomi. Qirqiz qoyasi Odamtosh qoyasi Tepakal qoyasi
Yapaloq cho‘qqi Qush cho‘qqi va boshqalar
* 4. Tepalar do‘ngliklar qirlar nomi. Yassi tepa Choshtepa Chuqurtepa Qo‘shtepa Navoiy
viloyati Ko‘ktepa Beshtepa Uchtepa Surxontepa (Surxondaryo viloyati) Do‘taletev qiri
(Toshkent viloyati) Kiyik tog‘ balandligi (Navoiy viloyati) va boshqalar.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_18.png)
![O’rta Zarafshon oronimlarini tasniflashda, rus tilshunosligi turkiyshunoslik, shu
jumladan o’zbek tilshunosligidagi toponimlarning lisoniy tasniflanishiga doir
tadqiqotlarga ijodiy yondashgan holda, oronimlarni lug’aviy- ma’noviy
xususiyatlariga ko’ra dastlab quyidagi ikki turga bo’lish mumkin
Tabiiy –geografik
oronimlar
Ob’ektning
xajm
xususiyatiga
bog’liq
oronimlar Ob’ektning
rang-tusini
belgilovchi
oronimlar Metaforik
oronimlar Tashqi
ko’rinishi va
shakliy
tuzilishi
asosida
nomlangan
oronimlar Fitooronimlar
- o’simlik va
daraxt
nomlari bilan
atalgan
oroob’ektlar](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_19.png)
![Ijtimoiy-iqtisodiy
oronimlar
Etnooronim
lar Antropooro
nimlar Agriooron
im va
nekrooro
nimlar Geortooron
imlar Axolining
kasb-xunari
asosida
shakllangan
oronimlar](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_20.png)
![Toponimik tasnif Oronimlar
Tashqi ko‘rinishi va shakli asosida
nomlangan oroob’ekt nomlari Tog‘ – Ayribel, Ayriqoya, Yalpog‘tog‘, Kattadara,
Kichikqo‘rg‘on, cho‘qqi – Toqiya, Chodircho‘qqi,
Tegirmontosh, tepa – Qalpoqtepa, Tandirtosh, Gumbaz
Obektning tuproq tarkibiga bog‘liq
oronimlar Tepa - Sho‘rtepa, Sho‘rtog‘, dara - Tolli
Foydali qazilmalar bilan bog‘liq
oronimlar Tepa - Ko‘rtepa, Tillatepa
Fitooronimlar Tog‘- Archali, G‘ujum, Yong‘oqli, Pistali, Piyozli, Zirabuloq,
tepa- Do‘lana, Qayrog‘ochmozor, Lolazortepa
Zoooronimlar Tog‘ - Ajdartepa, Ayg‘irtepa, Qarchig‘ay, Laylakxona, tepa -
Qarqarali,Tulkitepa, Tuyachitepa, Ho‘kkiztepa, Shog‘oltepa,
Cho‘chqabuloq
Ob’ektning son-sanog‘i, miqdori,
bilan bog‘liq oronimlar Adir - Qo‘shchinor, Qirqovul, qir – Uch paxlavon, tepa –
Beshtentak, Qirqqizboy,O‘rta Zarafshon oronimlarini toponimik tasnifi](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_21.png)
![Ob ’ ektning rang , rang-tus
belgisi bilan bog‘liq oronimlar Tog‘- Ko‘kmaydon, Qizilkamar, Qizil qal’a, Qoraqiya,
Qoratov, Oqtov, cho‘qqi - Qorago‘r, Oqcho‘qqi,
Qizilqoya, dovon – Qoraguzar, Qorasoy
Aholi yoki alohida
shaxslarning ijtimoy mavqei,
nasl-nasabiga nisbat berish
asosida yuzaga kelgan
oronimlar Tepa - Boboyormulla, Bo‘ronxo‘ja, Imomoqsaqol,
Darveshtepa, Xoji, Qozi, Hoji, Mulla Boboqul, Mulla
Mirzaqul, Imomtepa
Antropooronimlar Tog‘-Ashurko‘l, Begmono‘ldi, Bobomurodqo‘toni,
Zumradkampir, Ismat, Mahmudtog‘, Nurillobobo, cho‘qqi-
Bobomurodcho‘qqi, Islomcho‘qqi, Sattorcho‘qqi,
Hasancharvi
Etnooronimlar Tog‘-Chig‘atoytov, qir-Turkmanqir, tepa- Naymantepa,
Baxrintepa
Aholining kasb hunariga nisbat
berish asosida shakllangan
oronimlar Tepa - Zargar, Qaroqchitepa, Zargartepa, Qassob](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_22.png)
![№ Hududlar nomi
(tumanlar) Oronimlar
1. Bulung‘ur Alqartepa, Beshbola, Beshqo‘ton, Botbot, Erteshar, Zertong, Kultepa,
Lalmikor, Olqartepa, Oqtepa, Oqtosh, Tepa, Tumshuq, Farmontepa,
Qorakamar, Qoratepa, Qorovultepa, Qum.
2. Jomboy Bobotepa, Go‘zay, Erteshar, Kunjak, Ko‘kgumbaz, Navro‘ztepa, Oqbosh,
Tallirezak, Tepa, To‘g‘qizi, Xitoyipoyon, Sherqo‘rg‘on, O‘rtabo‘z, Qarali,
Qorakent, Qoratosh, Quriq.
3. Oqdaryo Govband, Davlon, Jarbo‘ta, Kamoltepa, Sarka, Toshloq, Yalanggo‘sh,
Yarimchuq, Qoraqurbon
4. Ishtixon Avliyotepa, Barzuvan, Do‘stitepa, Yo‘g‘ontepa, Kartepa, Keskanjar, Oldaroz,
Oqtepa, Paradirovul, Pitov, Sug‘ot, Tallak, Tangitepa, Tollizag‘ir, Uchtepa,
Chovli, Chordara, Yurgantepa, Qoraqiya.
5. Qo‘shrabot Boytov, Boyshun, Yorqochkan, Jo‘sh, Jo‘g‘ontepa, Zarkent, Mayin tepa,
Mypocon, Ocha, Og‘atepa, Pichot, Yuqori Jo‘sh, Qizilbel.
6. Kattaqo‘rg‘on Belomiqcha, Birog‘iz, Buzukli, Burman, Ermachit, Isovoytepa, Kashana,
Ko‘mir, Xayvar, Shammi, Sho‘r, Qorabel, Qiziltosh.
7. Narpay Beshkov, Yovoncha, Jana, Oqota, Oqtosh, Pushtepa, Tanishka, Tepa,
Totkent,Ultov, Yavoncha, Qatormoya.O‘rta Zarafshonda oronimlarni hududlar kesimida
tarqalishi](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_23.png)
![8. Paxtachi Do‘ng , Y o rman, Jona, Ko‘chanak, Suqaytdi, Xarsang,
C h akmoqli, C h orqishloq.
9. Nurabod Beshtol, Imomtepa, Ishot, Ko‘ktosh, Nurdek, Nurdum,
Tevakbuloq, Toshquduq, Cho‘nqaymish
S h ibar.
10.
Pastdarg‘om Bolatosh, Ko‘kcha, Qorag‘uppa.
11. Samarqand Bog‘ibaland, Dashtikabola, Dashtiso‘xta,
Devoliko‘ndalang, Ko‘hak, Ohalik, Xishrav, C h akka,
S h alg‘amon, Qir.
12. Tayloq
Bog‘izog‘on, Navzandak, Qo‘tirbuloq, Hovuzak.
13. Urgut Jalpaktepa, Jartepa, Jarqishloq, Jo‘rabtepa, Zinak, Inakli,
Mozortepa, Qoldivoyjar, O‘roqvoyjar, Choshtepa, Toshariq,
Sariqtepa.
14. Payariq Devarak, Javshar , Jar, Jomonjar, Jonichka, Ko‘ktepa,
Ko‘rsafar, Nurakli , Oltibosar, Toshhovuz, Tuyatosh,
To‘palas, Y a loqtepa.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_24.png)
![tog' nomlar 218
tizma nomlari 20
cho'qqi nomlar 53
qpya nomlari 9
davon nomlari 30
tosh nomlari 69
dara nomlari 17
zov nomlari 9
gaza nomlari 19
supa nomlari 4
uchma nomlari 1
tumshuq nomlari 2
tepa nomlari 763
qir nomlari 57
adir nomlari 69
O'rta Zarafshon oronimlari](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_25.png)
![O'rta Zarafshon oronimlari
tog' nomlar
tizma nomlari
cho'qqi nomlar
qpya nomlari
davon nomlari
tosh nomlari
dara nomlari
zov nomlari
gaza nomlari
supa nomlari
uchma nomlari
tumshuq nomlari
tepa nomlari
qir nomlari
adir nomlari0100200300400500600700800900
Series1O‘rta Zarafshon oronimlari sonini deogrammada ko’rinishi](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_26.png)
![Bu sirli maskan Samarqandning Urgut tumanidagi Qoratepa qishlog‘i,
Zarafshon va Turkiston tog‘lari oralig‘iga yaqin nuqtada
joylashgan .
Bu go‘shadagi ulkan, g‘aroyib teshiktosh odamlarni qadimdan o‘ziga maftun
etadi. Eroziya va shamollar ta’sirida toshdan go‘zal va maftunkor san’at asari
bunyod bo‘lgan. Shu bois odamlar mazkur daradagi toshni «Teshiktosh», deb
ataydi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_27.png)
![](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_28.png)
![Hududlar gidronim oronim fitonim zootonim etnonim antroponim oykonim urbonim
Bulung’ur 3.7% 16.8% 8.4% 2.8% 42.9 4.6% 13% 2.8%
Jomboy 7.6% 16.2% 2.5% 1.7% 41.8 0.8 17.9 5.1
Oqdaryo 7.3 13.2 5.8 1.4 19.1 14.7 22 5.8
Ishtixon 5.8 14.5 2.1 2.1 24.8 11.6 20.4 4.3
Qo’shrabot 13 20.2 10.1 4.3 27.5 4.3 14.4 2.8
Kattaqo’rg’on 12.9 9.3 5.7 4.3 24.4 10 20.1 7.1
Narpay 7.8 15.7 3.9 2.6 26.3 1.3 24.9 6.5
Paxtachi 6.4 11.6 1.2 2.5 36.3 5.1 22 5.1
Nurobod 24.3 14.8 17.5 24.3 4 9.4 1.3
Pastdarg’om 14.5 3.1 8.3 1 37.5 22.9 8.3
Samarqand 11.2 14 2.8 2.8 11.2 7 25.3 9.8
Toyloq 11.1 11.1 5.5 19.4 11.1 16.6 22.2
Urgut 12.3 13.4 6.7 1.1 21.3 4.4 28 8.9
Payariq 10.2 11.9 2.5 1.7 32.4 8.5 17 8.5
Jami 10,3 13,1 5,6 2,1 28,9 6,2 19,6 6,5](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_29.png)
![Samarqand viloyati materiallari asosida o‘zbek tili oronimlari guruhida quydagi obektlarning
maxsus atoqli nomlarini kiritishimiz mumkin:
1. Tog‘ tizmalari har ikkita tamondagi yon bag‘irlari tik bo‘lib, uzunasiga cho‘zilgan yirik
rel’ef shakllari nomlari Qaroqchi Qo‘shrabot tumani, Chaqilikalon Urgut tumani, Zarafshon
tog‘ tizmalari.
2. Adir - tog‘larga yaqin tog‘ etaklaridagi alohida tepalik yerlar nomlari: Qirqovul Qo‘shrabot
tumani, Egriqul Urgut tumani, Kichchik qiz Ishtixon tumani.
3. Davon- bel Tog‘ va tepalilarning egarsimon eng baland joy nomlari o‘zbek tilida Davon,
Ag‘ba, Aqba, Ovga, Avga, Ko‘tal oshuv - orfografik terminlari bel liksiymasi bilan birga
leksik simantik paradigmani tashkil qiladi: Ayri bel Nurobod tumani Qumbelsoy Urgut
tumani, Tiqchabel Qo‘shrabot tumani shimoli-sharqiy chegarasida, O‘rtabel Nurobos va
Samarqand tumanlarining janubiy chegarasida.
4. Tog‘ nomlari- Bo‘g‘cha qo‘rg‘ontog‘ Urgut tumani Boyqishloq qishlog‘i, Gardantog Urgut
tumani Kamangaron Qishlog‘i, Yettiqiztog‘ Urgut tumani, Zinak tog‘ Urgut tumani Yonoy
qishlog‘i, Murtog‘ Payariq tumani Nurota tog‘tizmasining Shimoliy yon bag‘rida, Oynaqar
tog‘ Urgut tumani Boy qishloq, Oy to‘ldi tog‘ Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Suv omnor
tog‘i Urgut tumani, Teshiktog, Ishtixon tumani.
5. Qoyalar nomi - Ayriqoya Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Belbog‘liqoya Urgut tumani
Ayriqoya qishlog‘i, Qizilqoya Urgut tumani.
6. Tosh nomlari - Ajdartosh Qo‘shrabot tumani Qizilbel qishlog‘I, O‘zaktosh, G‘ildiraktosh
Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i. G‘uratosh Nurobod tumani Dalatoshi, Darvozatosh,
Yomontosh, Qayroqtosh, Kelinchaktosh, Oytosh Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i. Odamtosh
Ishtixon tumani Do‘stlik qishlog‘i.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_30.png)
![7. Cho‘qqi - Tog‘ning eng baland yuksak joy nomlari Bobomurod cho‘qqi, Zinon, Islom,
Oqcho‘qqi, Sattor, Toshtemir, eshqul Urgut tumani, Zardoli cho‘qqi Quvkalla qishlog‘i
Qo‘shrabot Tumani, Chodir cho‘qqi Boytut qishlog‘i.
8. Tepa nomlari - Qo‘shtepa Kattaqo‘rg‘on tumanini To‘ynak qishlog‘i, Ko‘ktepa,
Qirg‘intepa, Qorovultepa, Qo‘rg‘ontepa Qo‘shrabot tumani, Semiztepa Paxtachi tumanini
Qarnob qishlog‘i, Qoratepa, Avliyotepa, Boylartepa, Boylatepa, Boytepa, G‘alvirtepa,
Do‘ngtepa, Jalpoqtepa Urgut tumani.
9. Dara nomlari – Daxanalidara, Tollikdara, Chapdara, Urgut tumani, Tangidara Ishtixon
tumani Sartoqchi qishlog‘i.
10. Zov nomlari - Zovdor, Qizilzov Urgut tumani, Qorazov Nurobod tumani, Qo‘shxona
Qo‘shrabot tumani.
11. Gaza nomlari - Qumgaza Nurobod tumani Qoratepa tizmasining g‘arbiy qismida,
Maymungaza Urgut tumani Beshbuloq qishlog‘i, Tikgaza Qo‘shrabot tumani.
12. Supa nomlari- Supatoshtog‘, Payg‘ambarsupa, Urgut tumani, Amirsupa
Kattaqo‘rg‘on tumani Yangiqo‘rg‘oncha qishlog‘i kabi.
13. Uchma tik qoya nomlari- Laylakuchma Urgut tumani Lakkon qishlog‘i.
14. Qir nomlari- geografik termin sifatida qir o‘zbek tilida atrofdagi yerlardan biroz
ko‘tarilib turgan yassi yoli salgina gumbazsimon balandlik tepalik ma'nosini anglatadi.
Masalan Kaltaqir Ishtixon tumani Yaltiroq Qo‘shrabot tumani, Ot o‘ldi Nurobod tumani,
Novqir, Urgut tumani kabi
15. Tumshuq nomlari - O‘rta tumshuq Nurobod tumani.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_31.png)
![](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_32.png)
![XULOSA
1. Tadqiqot ishining yakuniy qismida O‘rta Zarafshon oronimlarini toponomik
tahlilini o‘rganishda quyidagi xulosalarga kelindi:
2. O‘rta Zarafshon toponimlari ilk bor tabiiy geografik jihatdan guruhlarga
ajratib o rganildi. Geografik nomlarni tasniflash ishlari asosida hudud ʼ
toponimlarining mazmuni va mohiyati, tabiat va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi
aloqadorligi tabiiy geografik jihatdan tahlil qilindi.
3. O‘rta Zarafshon oronimlari xalqning tili, tarixi, etnik takomili, urf-odatlari,
an'analari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy munosabatlari hamda hududning tabiati,
geografiyasi va boshqalar haqida qimmatbaho, tarixiy ma'lumot beruvchi
muhim xazinadir. Shu bois oronimlarning ilmiy tadqiqi nafaqat tilshunoslik,
balki geografiya, geologiya, tabiatshunoslik, tarix, etnografiya, arxeologiya kabi
fanlar uchun ham qimmatlidir.
4. O‘rta Zarafshonning tabiiy oronimlari xususiyatiga ko‘ra ob'ektning hajmi,
shakli, rangi, soni, miqdori, iqlimiy-tabiiy belgi-xususiyatlari, joylashuv o‘rni,
florasi, faunasi, tabiiy boyliklari, emosional, metaforik tavsifi bilan bog‘liq
nomlardir.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_33.png)
![XULOSA
4. Oronimlar ilmiy-nazariy jihatdan oronimik ko lamni, oronimik birliklarni va ʼ
ularning yuzaga kelishi bilan bog liq omillarni, ilmiy an analarni, lug aviy
ʼ ʼ ʼ
ma noviy hosil bo lishini, oronimlarning toponimlarning boshqa turlari bilan
ʼ ʼ
munosabatlarini o rganish hamda amaliy jihatdan oronimlarni to‘plash, tartibga
ʼ
solish, oronimlarning ilmiy lug‘atlarini yaratish bilan shug‘ullanadi va uning
natijalari toponomika uchun ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega.
5. To plangan geografik joy nomlari va terminlardan darslik, o quv atlaslari va
ʼ ʼ
turli mavzuli xaritalarda toponimlarni to‘g‘ri yozish, terminlarni to‘g‘ri qo‘llash,
geografik ob ektlarni nomlash va qayta nomlash masalalarini takomillashtirish
ʼ
bo yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
ʼ
6. O‘rta Zarafshonning tabiiy oronimlari kelib chiqish xususiyatiga ko ra
ʼ
ob ektning hajmi, shakli, rangi, soni, miqdori, iqlimiy-tabiiy belgi-xususiyatlari,
ʼ
joylashuv o rni, florasi, faunasi, tabiiy boyliklari tavsiflandi.
ʼ
7. Oronimlar tabiiy geografik jihatdan tahlil qilindi, O‘rta Zarafshon
orografiyasi, hududning geologik tuzilishi va boshqa turdagi geografik
xususiyatlari asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik
terminlarning roli aniqlandi.](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_34.png)
![E’TIBORINGIZ UCHUN
RAHMAT](/data/documents/ee321f43-b99c-46ab-a4fc-aeef5f7119da/page_35.png)
Reja: 1 GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 2 O‘RTA ZARAFS H ON ORONIMLARINING NAZARIY MASALALARI 3 O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TARQALISH QONUNIYATLARI “ O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI ”
Tadqiqot obyekti : sifatida O rta Zarafshon hududida tarqalgan ʼ oronoimlari tanlangan. Tadqiqot predmeti : O‘rta Zarafshon oronimlarining tabiiy-iqtisodiy geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik ob’yektlarni o‘rganish nomlash bo‘yicha ilmiy asoslangan oronimik tavsiyani ishlab chiqishdir.
Tadqiqotning vazifalariTadqiqot ishining maqsadi : O‘rta Zarafshon oronimlarining hududiy tarqalishi va nomlanish qonuniyatlarini asoslash, oronimlar tarkib topishida tabiiy geografik atamalarning vujudga kelishi va rolini aniqlash, O‘rta Zarafshon oronimlarining nomlash bo‘yicha amaliy tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat. O‘rta Zarafshon oronim larini yig‘ish va ularni tabiiy geografik jihatlarini aniqlash O‘rta Zarafshon oronimlarini tabiiy geografik jihatlarining hududiy tarqalish va nomlanish qonuniyatlarini asoslash O rta Zarafshon geografik ob ektlarini nomlash va ʼ ʼ qayta nomlash bo yicha ilmiy asoslangan ʼ toponimik katalogni ishlab chiqish O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning shaklllanishida tabiiy geografik atamalarning o‘rnini asoslash
Tadqiqotnin g ilmiy yangiligi O‘rta Zarafshon oronim larining geografik tarqalish i va nomlanish (toponimik pozitivlik, nisbiy negativlik, o‘zlashma nomalar, toponimik konversiya) qonuniyatlari aniqlandi O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari (orografiyasi, geologik tuzilishi) asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik muhitning roli asoslandi
Tadqiqotning usullari Joyning holati bilan bog‘langan holda atalgan toponimlar Joyning iqlimiy ko‘rsatgichlarini ifoda etuvchi nomlar Joyning reltyefiga ko‘ra nomlangan toponimlar Hududning suv manbalari bilan bog‘langan toponimlar O‘simliklarning nomi bilan bog‘lik holda paydo toponimlar (fitotoponimlar) Hayvonlarni nomi bilan bog‘langan - zootoponimlar