logo

O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3448.7177734375 KB
Reja:
1  GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI
2  O‘RTA ZARAFS H ON  ORONIMLARINING NAZARIY MASALALARI
3 O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TARQALISH QONUNIYATLARI “ O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI 
TOPONOMIK TAHLILI ” Tadqiqot obyekti :  sifatida O rta Zarafshon hududida tarqalgan ʼ
oronoimlari tanlangan. 
Tadqiqot predmeti :  O‘rta Zarafshon oronimlarining tabiiy-iqtisodiy 
geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy 
tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik 
ob’yektlarni o‘rganish nomlash bo‘yicha ilmiy asoslangan oronimik 
tavsiyani ishlab chiqishdir. Tadqiqotning vazifalariTadqiqot  ishining  maqsadi :   O‘rta  Zarafshon  oronimlarining  hududiy 
tarqalishi  va  nomlanish  qonuniyatlarini  asoslash,  oronimlar  tarkib 
topishida  tabiiy  geografik  atamalarning  vujudga  kelishi  va  rolini 
aniqlash,  O‘rta  Zarafshon  oronimlarining  nomlash  bo‘yicha  amaliy 
tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat.
O‘rta Zarafshon 
oronim larini yig‘ish va 
ularni tabiiy geografik 
jihatlarini aniqlash O‘rta Zarafshon oronimlarini 
tabiiy  geografik jihatlarining 
hududiy tarqalish va 
nomlanish qonuniyatlarini 
asoslash
O rta Zarafshon geografik ob ektlarini nomlash va ʼ ʼ
qayta nomlash bo yicha ilmiy asoslangan 	
ʼ
toponimik katalogni ishlab chiqish
O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish 
qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning 
shaklllanishida tabiiy geografik atamalarning o‘rnini asoslash         Tadqiqotnin
g ilmiy 
yangiligi  O‘rta Zarafshon oronim larining  geografik 
tarqalish i  va nomlanish (toponimik pozitivlik, 
nisbiy negativlik, o‘zlashma nomalar, 
toponimik konversiya) qonuniyatlari aniqlandi
O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, 
nomlanish qonuniyatlari va geografik 
xususiyatlari (orografiyasi, geologik tuzilishi) 
asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy 
geografik muhitning roli asoslandi Tadqiqotning usullari
Joyning holati bilan bog‘langan holda 
atalgan toponimlar
Joyning iqlimiy ko‘rsatgichlarini ifoda 
etuvchi nomlar
Joyning reltyefiga ko‘ra nomlangan 
toponimlar
Hududning suv manbalari bilan bog‘langan 
toponimlar
O‘simliklarning nomi bilan bog‘lik holda 
paydo toponimlar (fitotoponimlar)
Hayvonlarni nomi bilan bog‘langan - 
zootoponimlar Mamlakatimiz  mustaqillikga  erishgandan  so‘ng 
toponimika  fani  yanada  rivojlana  boshladi. 
Shuningdek  yurtimiz  toponimlarining 
nomlanishiga  ham  jiddiy  e’tibor  berila 
boshlandi.  Sobiq  Ittifoq  davrida  yurtimizdagi 
qishloq,  shaharcha,  ko‘cha  va  boshqa  joy 
nomlari  Lenin,  Marks,  Engel’s,  Lunacharskiy, 
Kirov,  Vorishilov,  Lopatin,  Frunze,  Qizil  maydon 
va  boshqa  nomlar  bilan  atalib  kelingan  edi. 
Ajablanarlisi  shundaki,  bu  shaxslarning  ba’zilari 
umrida  bir  marta  ham  yurtimizga  qadam 
qo‘ymagan,  bizning  tariximiz  va  qadriyatimizga 
mutlaqo aloqasi bo‘lmagan kimsalar edi.  Joy nomlarining kartotekasi tuzilgandan so‘ng 
ularning turlari bo‘yicha izohlanishi maqsadga 
muvofiq. Binobarin, kichik hududlar - qishloqlar, 
shaharchalar, mahallalar, ko‘chalar, maydonlar va 
boshqa ob’ektlarning nomlarini quyidagi turlarga 
bo‘lish lozim: gidronimlar, oykonimlar, oronimlar, 
agroonimlar, speleonimlar, drimonimlar (yunoncha 
“drimos»-o‘rmon), urbanonim (shahar ichidagi 
ob’ektlarning nomlari), godonimlar (ko‘cha 
nomlari), agronim (yunoncha “agora» - maydon), 
dromonimlar (yo‘llarning nomlari), tarixiy 
obidalarning nomlari, paraga-gonimlar (tashkilot va 
korxona   nomlari). Toponimlar  orasida  amaliy 
ahamiyati  bo‘yicha  oykonimlar 
alohida  o‘rin  egallaydi. 
Oykonimlar  deganda,  shahar, 
qishloq,  ovul  va  boshqa  aholi 
maskanlari  nomlari  tushuniladi. 
Aholi  maskanlari  ijtimoiy-
iqtisodiy  hamda  tarixiy 
kategoriya  bo‘lib,  ularning 
nomlanish  jihatlari  vaqt  o‘tishi 
bilan  o‘zgarib  boradi. 
Oykonimlarni  o‘rganishda  ularni 
guruh-guruhlarga  bo‘lib, 
tasniflash usuli keng tarqalgan Toponimlar  tarkibida  ishlatiladigan  geografik  terminlarni 
ifodalayotgan  ob'yekt  turlariga  ko'ra  geografik  o'rinni  bildiruvchi, 
landshaftni,  relefni,  suv  ob'yektlarini,  tog'  jinslarini  (litologiyani),  o'simlik 
va  hayvonot  dunyosini,  iqlimni,  tuproqning  turini  bildiruvchi  terminlarga 
bo'lish mumkin. 
Toponim turlari Toponim turlariga tegishli atamalar
Relyef tog', tepa, qir, dovon, bel, chuqur, jar, yozi, kungay, 
tarskay, ort, oshuv, qopchig'ay (dara), qoratov
Suv obyektlari  arna, ariq, buloq, guzar, daryo, duob, yop, idil, kom, 
qo'l (irmoq), ko'l, pul (ko'prik), qayir, qorasuv, quduq, 
hovuz 
O’simlik va 
hayvonot Arpa, bodom, patta (tol navi), tol, terak, tut, jiyda, 
qayrag'och, olma, o'rik, g'azol (g'izol–ohu, kiyik), tuya 
Xalq va urug’ 
nomlari qipchoq, qangli, ming, nayman, qirg'iz, do'rmon, yuz, 
saroy, mang'it, arab, uyg'ur  O’rta  Zarafshon  havzasi  yirik  tektonik  botiq  bo’lib, 
uning  asosi  gersin  burmalanishida  hosil  bo’lgan.  Bu  vodiyni 
o’rab  turgan  tog’lar  yirik  megaantiklinal  (Pomir-Oloy) 
strukturalarining davomi hisoblanib, yirik tektonik yoriqlar va 
sineklinallar  bilan  ajralib  turadi.  Ana  shu  alohida  antiklanal 
tektonik  strukturalar  Zarafshon  vodiysining  janubida 
Chaqilkalon,  Qoratepa,  Zirabuloq,  Ziyoviddin  tog’lari, 
shimolida  Chumqortog’,  G’o’bdintog’,  Qorachatog’,  Oqtog’, 
Qoratog’  tizmalari  ko’rinishida  namoyon  bo’ladi.  Har  ikkala 
tomondagi  tog’larning  o’rtacha  balandligi  1400-1700  m  ni 
tashkil  qilib,  Qizilqum  cho’li  tomon  pasayib,  tepaliklarga 
aylanib  boradi.  Eng  baland  cho’qqilar  Chumqortog’da  2621 
m, Oqtog’ tizmasida 2004 m ni tashkil etadi. Tog’lar orasidagi 
vodiydan  Zarafshon  daryosi  oqib  o’tadi. Vodiy Yuqori,  O’rta, 
Quyi  Zarafshonga  bo’linib,  Yuqori  Zarafshon  vodiysi 
O’zbekiston  hududidan  tashqarida  yotadi.  O.T.Molchanova va R.D.Sunchugashevlarning oronimiyag doir tadqiqotlariga 
tayangan holda oronimlarini leksik semantik xususiyatlariga ko‘ra quydagi ikki 
guruhga ajratadi. 
1. Tirik va o‘lik tabiiy obektlarning hususiyatlarini tavsiflovchi oronimlar.
2. Insonlarning xo‘jalik faoliyati va dunyoqarashlarning tavsiflovchi oronimlar.
Olimaning talqinicha birinchi guruhga mansub oronimlar inson va uning 
faoliyatiga bog‘liq bo‘lmay ularning tabiiy o‘ziga xos xususiytlariga mativi 
nomlashga xizmat qiladi. U mazkur guruhni yan 11 kichik guruhchaga bo‘ladi. 
1. Obektning rang tavsifini ifodalovchi oronimlar
2. Oroobektning nisbiy hajmini ifodalovchi oronimlar 
3. Oroobektning harakterli o‘ziga xos shakl xususiyatini ifodalovchi oronimlar
4. Obektning tuproq takibidagi tabiiy qazilmalar qatlamiga ishora qiluvchi 
oronimlar
5. Obektning joylashish o‘rnini ifodalovchi oronimlar 
6. Obektning sonini ko‘rsatuvchi oronimlar
7. Joyning tabiiy iqlimiy belgisini ifodalovchi oronimlar 
8. Oroobektning turli xususiyatlarga ko‘ra tavsiflovchi oronimlar 
9. Obekt va uning atrof florasini ifodalovchi oronimlar 
10. Hududning faunasini ifodalovchi oronimlar
11. Geografik terminlardan hosil bo‘lgan oronimlar kabi guruhlarga bo‘ladi. Kichik hududlarning nomlarini yig’ish va 
o’rganishda joy nomlarini yig’ish so’roqligidan foydalanish 
zarur. Nomlarni to’plash va o’rganishda toponomikaning 
tadqiqot metodlaridan keng foydalaniladi. Bu metodlar 
quyidagilar
Etimologik 
metod
Tarixiy 
metod
Areal 
metodi Kartografik 
metodTaqqoslash 
usuliStatistik 
metod Tasviriy 
metod        * .* 1.  Etimologik  metod.  Bu  metod  yordamida  geografik  nomning  qanday 
ma’no  anglatishi,  nomga  asos  bo’lgan  so’z  yoki  topotermin  aniqlanadi,  ya’ni 
etimologik  tahlil  qilinadi.  Etimologiya  ilmiy  va  xalqona  turlarga  bo’linadi. 
Xalqona  etimologiya  geografik  nomning  mahalliy  xalq  talaffuzida  aytilishi, 
nomning  xalqona  talqin  etilishi  bo’lganligi  uchun  unda  turli  afsonalar, 
rivoyatlar,  hikoyalar,  o’xshatishlar,  orzu-istaklar  bo’lishi  mumkin.  Shuning 
uchun xalqona etimologiyani qadimgi qo’lyozma manbalar, mahalliy ziyolilar 
va  keksalar,  hududga  oid  chop  etilgan  ilmiy  adabiyotlar  bilan  solishtirish 
maqsadga muvofiq.
* Ilmiy  etimologiya  esa  shu  hududga  oid  ilmiy  manbalar,  tadqiqot  ishlari, 
toponomik asarlar va izohli lug’atlarga asoslanadi. * .* 2.  Tarixiy  metod.  Ushbu  metod  yordamida  o’rganilayotgan  hudud  joy 
nomlari  qadimda  qanday  atalganligi,  tarixiy  davrlar  mobaynida  qanday 
o’zgarishlarga  uchraganligi,  boshqa  qanday  tarixiy  nomlar  bo’lganligi, 
nomning  kelib  chiqishiga  qanday  tarixiy  voqyealar  sabab  bo’lganligi 
aniqlanadi.
* 3.  Areal  metodi.  Mazkur  metod  orqali  muayyan  hududda  bir  xil  voqyelik, 
hodisaning  tarqalishi  aks  ettiriladi.  Shu  bois,  bir  xil  tip  guruhiga  oid  joy 
nomlari,  bir  xil  topoformant  yoki  muayyan  guruh  toponomik  terminlar 
yordamida yasalgan joy nomlari biror arealni hosil qiladi. * .* 4.  Statistik  metod.  Ushbu  metod  yordamida  ma’lum  bir  hududda  geografik  nomlarning  miqdorini,  qo’llanilish  darajasini, 
takrorlanishini  ko’rsatish  mumkin.  Muayyan  bir  hududda  geografik  nomlarning  biror  turlari  miqdorini  bilish  katta 
ahamiyatga ega. Bunda nomlarning takrorlanish darajasi va uning miqdoriy faolligini bilib olish imkoniyati tug’iladi.
* 5. Taqqoslash usuli.  Mazkur metod yordamida joy nomlari bir-biriga taqqoslanib o’rganiladi.
* 6. Kartografik metod.  Har qanday geografik ob’ektlarning nomlari avvalo  x aritada aks etadi. Shuning uchun toponomikada 
ushbu  metoddan  keng  foydalaniladi.  Ma’lumki,  xaritashunoslikda  bir  qancha  metodlar  bo’lib,  toponomikada  ularning 
ko’pchiligi qo’llaniladi.
* Jumladan,  oykonimlarning  katta-kichikligi  belgilar  (geometrik  va  harfli  belgilar)  usuli,  bir  xil  turdagi,  bir  xil  tilga 
tegishli  yoki  bir  xil  toponomik  terminlar  yordamida  paydo  bo’lgan  toponimlar  areallar  usuli,  muayyan  toponomik 
hodisalarning  takrorlanishi  biror  joyga  tegishli  diagrammalar  usuli,  keng  hududlardagi  toponomik  hodisalar  sifatli  va 
miqdorli  rang  usullari,  geografik  nomlarning  muayyan  hududlar  bo’yicha  tarqalishi  nuqtalar  usuli,  muayyan  turdagi 
nomlarning  biror  hudud  (masalan,  O’zbekiston  viloyatlari  yoki  tumanlari)  bo’yicha  tarqalishini  kartadiagramma  va 
kartagramma  usuli,  geografik  nomlarning  ko’chish  hodisasini  harakatdagi  chiziqlar  usuli  yordamida  ko’rsatilishi  mumkin. 
Kichik hududlardagi toponomik tadqiqotlarda bu kabi usullarni birga qo’llash yaxshi samara beradi. 
* 7.  Tasviriy  metod.   Ushbu  metod  yordamida  o’rganilayotgan  hududdagi  geografik  nomlarning  hozirgi  holati, 
xususiyatlari  toponimning  paydo  bo’lishi  va  tuzilishi  jihatidan  o’rganiladi.  Yuqoridagi  metodlar  joy  nomlarini  ko’proq 
geografik  nuqtai  nazardan  tadqiq  qilishda  ishlatiladi.  Tarixiy  yoki  tilshunoslik  nuqtai  nazarda  tadqiqotlar  olib  borganda 
boshqa  metodlardan  ham  foydalaniladi.  Umuman  olganda,  kichik  hududlardagi  geografik  nomlarni  o’rganishda  yuqoridagi 
metodlarning bir nechtasini qo’llab tadqiq etish ko’proq va mukammalroq ma’lumotlar to’plash imkonini beradi.
*   * O’rta Zarafshon tog’ tizmasi. * Oronimlar haqida tushuncha.* Toponimikaga oid ilmiy manbalarda oronimlar turlicha qayd etiladi. S.Karimov, S.Bo‘riev oronimlarni 
tog‘larning  nomlari  deb  izohlaydi  va  bu  guruhga  tog‘lar,  cho‘qqilar,  tepalar,  qirlar,  dovonlar,  daralar, 
jarlarning nomlarini ham kiritish mumkinligini ham aytadi. 
* T.E.Nazarov  sohaga  doir  terminlarni  quyidagicha  izohlaydi:  Oronim  baland-pastliklar  tog‘  tepalar 
nomi.  Oronimiya  baland-pastliklar  tog‘  va  tepalarning  nomlarini  yig‘indisi  oronimika-baland  pastliklar 
tog‘,  tepalar  nomlarini  o‘rganuvchi  bo‘lim,  olim  boshqa  o‘rinda  oronimlar  guruhiga  tog‘,  tepa,  adir,  qoya, 
kabilarning nomlari kirishini qayd etadi.
* S.Qoraev “Oronim (oros-tog‘, onoma-nom, ism)-tog‘lar, tepaliklar, qirlar, soyliklar, daralar va boshqa 
orografik  ob ektlarining  nomlari”,  deb  yozadi.  Boshqa  o‘rinda  toponimist:  “Oronimlarga  tog‘u-toshlargina ʼ
emas  balki  relefning  salbiy  shakllari-vodiylar,  daralar,  jarliklar,  soyliklar,  o‘yiq-o‘ypoqlar,  shuningdek, 
tekislik,  past  tekisliklar  va  qumliklar  ham  kiradi”-deb  ko‘rsatadi.  Z.Do‘simov,  M.Tillaevalar  oronim 
terminiga “relef tiplari va shakllari (er yuzasidan balandlik va chuqurlik) nomi” degan izoh berishgan.
* Oronim termini E.Begmatov, N.Uluqovlarning terminologik lug‘atida mukammalroq izohlagan. Oronim 
yunon. orog tog‘ anomi atoqli ot yer yuzasi relefidan bo‘rtib ko‘tarilib chiqgan har qanday baland joylar, 
tog‘, qir, tepa, cho‘qqi, dovon va boshqalar atoqli oti boshqacharoq aytganda oronimlar orografik 
obektlarning maxsus atoqli nomlaridir * Ya.  А bloqulov  oronimlarni  makro  ko‘lam  ko‘rsatadi  va  quydagi  obekt  nomlarini 
kiritadi.
* 1.  Tog‘lar  tog‘  tizmalarini  nomi  Quljuqtog‘  (Buxoro  viloyati),  Ko‘kcha  tog‘i 
(G‘ijduvon  tumani),  Yetimtog‘  Oqtog‘  Qoratog,  (Navoiy  viloyati),  Chotqol  Qurama 
(Namangan  viloyati),  Nurota  Oqtog‘  (Samarqand  viloyati),  Ko‘kgama  tog‘,  To‘ng‘izli 
tog‘i, Beshtov, Bobotog‘, Boysun tog‘, Bo‘kantog‘, Yomontog‘, Zargartog‘, Beshqiz va 
boshqalar. 
* 2.  Davonlar,  Oshuv,  Bel,  Ko‘tallar  nomi:  O‘zbek  ko‘tal  Ko‘tal  Pereval  G‘allaorol 
Muzbel  Bel  pereval  (Baxmal  tumani),  Bozorxonim  davoni  Burgutli  davoni  Mirzaboy 
davoni Takali (Navoiy viloyati) Taxtaqoracha (Samarqand viloyati)
* 3.  Cho‘qqilar  va  qoyalar  nomi.  Qirqiz  qoyasi  Odamtosh  qoyasi  Tepakal  qoyasi 
Yapaloq cho‘qqi Qush cho‘qqi va boshqalar 
* 4. Tepalar do‘ngliklar qirlar nomi. Yassi tepa Choshtepa Chuqurtepa Qo‘shtepa Navoiy 
viloyati Ko‘ktepa Beshtepa Uchtepa Surxontepa (Surxondaryo viloyati) Do‘taletev qiri 
(Toshkent viloyati) Kiyik tog‘ balandligi (Navoiy viloyati) va boshqalar. O’rta  Zarafshon  oronimlarini  tasniflashda,  rus  tilshunosligi  turkiyshunoslik,  shu 
jumladan  o’zbek  tilshunosligidagi  toponimlarning  lisoniy  tasniflanishiga  doir 
tadqiqotlarga  ijodiy  yondashgan  holda,  oronimlarni  lug’aviy-  ma’noviy 
xususiyatlariga ko’ra dastlab quyidagi ikki turga bo’lish mumkin
Tabiiy –geografik 
oronimlar
Ob’ektning 
xajm 
xususiyatiga 
bog’liq 
oronimlar Ob’ektning 
rang-tusini 
belgilovchi 
oronimlar Metaforik 
oronimlar Tashqi 
ko’rinishi va 
shakliy 
tuzilishi 
asosida 
nomlangan 
oronimlar Fitooronimlar
- o’simlik va 
daraxt 
nomlari bilan 
atalgan 
oroob’ektlar       Ijtimoiy-iqtisodiy 
oronimlar
Etnooronim
lar Antropooro
nimlar Agriooron
im va 
nekrooro
nimlar Geortooron
imlar Axolining 
kasb-xunari 
asosida 
shakllangan 
oronimlar Toponimik tasnif Oronimlar
Tashqi  ko‘rinishi    va  shakli  asosida 
nomlangan oroob’ekt nomlari Tog‘ – Ayribel, Ayriqoya, Yalpog‘tog‘, Kattadara, 
Kichikqo‘rg‘on, cho‘qqi – Toqiya, Chodircho‘qqi, 
Tegirmontosh, tepa – Qalpoqtepa, Tandirtosh, Gumbaz
Obektning  tuproq  tarkibiga  bog‘liq 
oronimlar Tepa - Sho‘rtepa, Sho‘rtog‘, dara - Tolli
Foydali  qazilmalar  bilan  bog‘liq 
oronimlar Tepa  - Ko‘rtepa, Tillatepa 
Fitooronimlar Tog‘- Archali, G‘ujum, Yong‘oqli, Pistali, Piyozli, Zirabuloq, 
tepa- Do‘lana, Qayrog‘ochmozor, Lolazortepa
Zoooronimlar Tog‘ - Ajdartepa, Ayg‘irtepa, Qarchig‘ay, Laylakxona, tepa -  
Qarqarali,Tulkitepa, Tuyachitepa, Ho‘kkiztepa, Shog‘oltepa, 
Cho‘chqabuloq
Ob’ektning  son-sanog‘i,  miqdori, 
bilan bog‘liq oronimlar Adir - Qo‘shchinor, Qirqovul, qir – Uch paxlavon, tepa – 
Beshtentak, Qirqqizboy,O‘rta Zarafshon oronimlarini toponimik tasnifi Ob ’ ektning  rang ,  rang-tus 
belgisi bilan bog‘liq oronimlar Tog‘- Ko‘kmaydon, Qizilkamar, Qizil qal’a, Qoraqiya, 
Qoratov, Oqtov, cho‘qqi - Qorago‘r, Oqcho‘qqi, 
Qizilqoya,  dovon – Qoraguzar, Qorasoy 
Aholi  yoki  alohida 
shaxslarning  ijtimoy  mavqei, 
nasl-nasabiga  nisbat  berish 
asosida  yuzaga  kelgan 
oronimlar Tepa - Boboyormulla, Bo‘ronxo‘ja, Imomoqsaqol, 
Darveshtepa, Xoji, Qozi, Hoji, Mulla Boboqul, Mulla 
Mirzaqul, Imomtepa
Antropooronimlar Tog‘-Ashurko‘l, Begmono‘ldi, Bobomurodqo‘toni, 
Zumradkampir, Ismat, Mahmudtog‘, Nurillobobo, cho‘qqi- 
Bobomurodcho‘qqi, Islomcho‘qqi, Sattorcho‘qqi, 
Hasancharvi
Etnooronimlar Tog‘-Chig‘atoytov, qir-Turkmanqir, tepa- Naymantepa, 
Baxrintepa
Aholining kasb hunariga nisbat 
berish  asosida  shakllangan 
oronimlar Tepa -  Zargar, Qaroqchitepa, Zargartepa, Qassob № Hududlar nomi 
(tumanlar) Oronimlar
1. Bulung‘ur Alqartepa, Beshbola, Beshqo‘ton, Botbot, Erteshar, Zertong, Kultepa, 
Lalmikor, Olqartepa, Oqtepa, Oqtosh, Tepa, Tumshuq, Farmontepa, 
Qorakamar, Qoratepa, Qorovultepa, Qum.
2. Jomboy Bobotepa, Go‘zay, Erteshar, Kunjak, Ko‘kgumbaz, Navro‘ztepa, Oqbosh, 
Tallirezak, Tepa, To‘g‘qizi, Xitoyipoyon, Sherqo‘rg‘on, O‘rtabo‘z, Qarali, 
Qorakent, Qoratosh, Quriq.
3. Oqdaryo Govband, Davlon, Jarbo‘ta, Kamoltepa, Sarka, Toshloq, Yalanggo‘sh, 
Yarimchuq, Qoraqurbon
4. Ishtixon Avliyotepa, Barzuvan, Do‘stitepa, Yo‘g‘ontepa, Kartepa, Keskanjar, Oldaroz, 
Oqtepa, Paradirovul, Pitov, Sug‘ot, Tallak, Tangitepa, Tollizag‘ir, Uchtepa, 
Chovli, Chordara, Yurgantepa, Qoraqiya.
5. Qo‘shrabot Boytov, Boyshun, Yorqochkan, Jo‘sh, Jo‘g‘ontepa, Zarkent, Mayin tepa, 
Mypocon, Ocha, Og‘atepa, Pichot, Yuqori Jo‘sh, Qizilbel.
6. Kattaqo‘rg‘on Belomiqcha, Birog‘iz, Buzukli, Burman, Ermachit, Isovoytepa, Kashana, 
Ko‘mir, Xayvar, Shammi, Sho‘r, Qorabel, Qiziltosh.
7. Narpay Beshkov, Yovoncha, Jana, Oqota, Oqtosh, Pushtepa, Tanishka, Tepa, 
Totkent,Ultov, Yavoncha, Qatormoya.O‘rta Zarafshonda oronimlarni hududlar kesimida 
tarqalishi  8. Paxtachi Do‘ng ,  Y o rman, Jona, Ko‘chanak, Suqaytdi, Xarsang, 
C h akmoqli, C h orqishloq.
9. Nurabod Beshtol, Imomtepa, Ishot, Ko‘ktosh, Nurdek, Nurdum, 
Tevakbuloq, Toshquduq, Cho‘nqaymish
S h ibar.
10.
Pastdarg‘om Bolatosh, Ko‘kcha, Qorag‘uppa.
11. Samarqand Bog‘ibaland, Dashtikabola, Dashtiso‘xta, 
Devoliko‘ndalang, Ko‘hak, Ohalik, Xishrav, C h akka, 
S h alg‘amon, Qir.
12. Tayloq
Bog‘izog‘on, Navzandak, Qo‘tirbuloq, Hovuzak.
13. Urgut Jalpaktepa,  Jartepa,  Jarqishloq,  Jo‘rabtepa,  Zinak,  Inakli, 
Mozortepa,  Qoldivoyjar,  O‘roqvoyjar,  Choshtepa, Toshariq, 
Sariqtepa.
14. Payariq Devarak,  Javshar ,  Jar,  Jomonjar,  Jonichka,  Ko‘ktepa, 
Ko‘rsafar,  Nurakli ,  Oltibosar,  Toshhovuz,  Tuyatosh, 
To‘palas, Y a loqtepa. tog' nomlar	218	
tizma nomlari	20	
cho'qqi nomlar	53	
qpya nomlari	9	
davon nomlari	30	
tosh nomlari	69	
dara nomlari	17	
zov nomlari	9	
gaza nomlari	19	
supa nomlari	4	
uchma nomlari	1	
tumshuq nomlari	2	
tepa nomlari 	763	
qir nomlari	57	
adir nomlari	69	
O'rta Zarafshon oronimlari O'rta Zarafshon oronimlari
tog' nomlar
tizma nomlari	
cho'qqi nomlar
qpya nomlari
davon nomlari
tosh nomlari
dara nomlari
zov nomlari
gaza nomlari
supa nomlari	
uchma nomlari	
tumshuq nomlari
tepa nomlari 
qir nomlari
adir nomlari0100200300400500600700800900
Series1O‘rta Zarafshon oronimlari sonini deogrammada ko’rinishi   Bu sirli maskan Samarqandning Urgut tumanidagi Qoratepa qishlog‘i, 
Zarafshon va Turkiston tog‘lari oralig‘iga yaqin nuqtada	
  joylashgan .	 
Bu go‘shadagi ulkan, g‘aroyib teshiktosh odamlarni qadimdan o‘ziga maftun 
etadi. Eroziya va shamollar ta’sirida toshdan go‘zal va maftunkor san’at asari 
bunyod bo‘lgan. Shu bois odamlar mazkur daradagi toshni «Teshiktosh», deb 
ataydi.  Hududlar gidronim  oronim  fitonim  zootonim  etnonim  antroponim  oykonim  urbonim 
Bulung’ur  3.7%  16.8%  8.4%  2.8%  42.9  4.6%  13%  2.8% 
Jomboy  7.6%  16.2%  2.5%  1.7%  41.8  0.8  17.9  5.1 
Oqdaryo  7.3  13.2  5.8  1.4  19.1  14.7  22  5.8 
Ishtixon  5.8  14.5  2.1  2.1  24.8  11.6  20.4  4.3 
Qo’shrabot  13  20.2  10.1  4.3  27.5  4.3  14.4  2.8 
Kattaqo’rg’on  12.9  9.3  5.7  4.3  24.4  10  20.1  7.1 
Narpay  7.8  15.7  3.9  2.6  26.3  1.3  24.9  6.5 
Paxtachi  6.4  11.6  1.2  2.5  36.3  5.1  22  5.1 
Nurobod  24.3  14.8  17.5  24.3  4  9.4  1.3 
Pastdarg’om  14.5  3.1  8.3  1  37.5  22.9  8.3 
Samarqand  11.2  14  2.8  2.8  11.2  7  25.3  9.8 
Toyloq  11.1  11.1  5.5  19.4  11.1  16.6  22.2 
Urgut  12.3  13.4  6.7  1.1  21.3  4.4  28  8.9 
Payariq  10.2  11.9  2.5  1.7  32.4  8.5  17  8.5 
Jami  10,3  13,1  5,6  2,1  28,9  6,2  19,6  6,5  Samarqand viloyati materiallari asosida o‘zbek tili oronimlari guruhida quydagi obektlarning 
maxsus atoqli nomlarini kiritishimiz mumkin:
1. Tog‘ tizmalari har ikkita tamondagi yon bag‘irlari tik bo‘lib, uzunasiga cho‘zilgan yirik 
rel’ef shakllari nomlari Qaroqchi Qo‘shrabot tumani, Chaqilikalon Urgut tumani, Zarafshon 
tog‘ tizmalari. 
2. Adir - tog‘larga yaqin tog‘ etaklaridagi alohida tepalik yerlar nomlari: Qirqovul Qo‘shrabot 
tumani, Egriqul Urgut tumani, Kichchik qiz Ishtixon tumani.
3. Davon- bel Tog‘ va tepalilarning egarsimon eng baland joy nomlari o‘zbek tilida Davon, 
Ag‘ba, Aqba, Ovga, Avga, Ko‘tal oshuv - orfografik terminlari bel liksiymasi bilan birga 
leksik simantik paradigmani tashkil qiladi: Ayri bel Nurobod tumani Qumbelsoy Urgut 
tumani, Tiqchabel Qo‘shrabot tumani shimoli-sharqiy chegarasida, O‘rtabel Nurobos va 
Samarqand tumanlarining janubiy chegarasida.
4. Tog‘ nomlari- Bo‘g‘cha qo‘rg‘ontog‘ Urgut tumani Boyqishloq qishlog‘i, Gardantog Urgut 
tumani Kamangaron Qishlog‘i, Yettiqiztog‘ Urgut tumani, Zinak tog‘ Urgut tumani Yonoy 
qishlog‘i, Murtog‘ Payariq tumani Nurota tog‘tizmasining Shimoliy yon bag‘rida, Oynaqar 
tog‘ Urgut tumani Boy qishloq, Oy to‘ldi tog‘ Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Suv omnor 
tog‘i Urgut tumani, Teshiktog, Ishtixon tumani. 
5. Qoyalar nomi - Ayriqoya Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i, Belbog‘liqoya Urgut tumani 
Ayriqoya qishlog‘i, Qizilqoya Urgut tumani.
6. Tosh nomlari - Ajdartosh Qo‘shrabot tumani Qizilbel qishlog‘I, O‘zaktosh, G‘ildiraktosh 
Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i. G‘uratosh Nurobod tumani Dalatoshi, Darvozatosh, 
Yomontosh, Qayroqtosh, Kelinchaktosh, Oytosh Urgut tumani Ayriqoya qishlog‘i. Odamtosh 
Ishtixon tumani Do‘stlik qishlog‘i. 7. Cho‘qqi - Tog‘ning eng baland yuksak joy nomlari Bobomurod cho‘qqi, Zinon, Islom, 
Oqcho‘qqi, Sattor, Toshtemir, eshqul Urgut tumani, Zardoli cho‘qqi Quvkalla qishlog‘i 
Qo‘shrabot Tumani, Chodir cho‘qqi Boytut qishlog‘i. 
8. Tepa nomlari - Qo‘shtepa Kattaqo‘rg‘on tumanini To‘ynak qishlog‘i, Ko‘ktepa, 
Qirg‘intepa, Qorovultepa, Qo‘rg‘ontepa Qo‘shrabot tumani, Semiztepa Paxtachi tumanini 
Qarnob qishlog‘i, Qoratepa, Avliyotepa, Boylartepa, Boylatepa, Boytepa, G‘alvirtepa, 
Do‘ngtepa, Jalpoqtepa Urgut tumani.
9. Dara nomlari – Daxanalidara, Tollikdara, Chapdara, Urgut tumani, Tangidara Ishtixon 
tumani Sartoqchi qishlog‘i.
 10. Zov nomlari - Zovdor, Qizilzov Urgut tumani, Qorazov Nurobod tumani, Qo‘shxona 
Qo‘shrabot tumani. 
11. Gaza nomlari - Qumgaza Nurobod tumani Qoratepa tizmasining g‘arbiy qismida, 
Maymungaza Urgut tumani Beshbuloq qishlog‘i, Tikgaza Qo‘shrabot tumani. 
12. Supa nomlari- Supatoshtog‘, Payg‘ambarsupa, Urgut tumani, Amirsupa 
Kattaqo‘rg‘on tumani Yangiqo‘rg‘oncha qishlog‘i kabi. 
13. Uchma tik qoya nomlari- Laylakuchma Urgut tumani Lakkon qishlog‘i.
14. Qir nomlari- geografik termin sifatida qir o‘zbek tilida atrofdagi yerlardan biroz 
ko‘tarilib turgan yassi yoli salgina gumbazsimon balandlik tepalik ma'nosini anglatadi. 
Masalan Kaltaqir Ishtixon tumani Yaltiroq Qo‘shrabot tumani, Ot o‘ldi Nurobod tumani, 
Novqir, Urgut tumani kabi
15. Tumshuq nomlari - O‘rta tumshuq Nurobod tumani.                                                         XULOSA
1.  Tadqiqot ishining yakuniy qismida O‘rta Zarafshon oronimlarini toponomik 
tahlilini o‘rganishda quyidagi xulosalarga kelindi:
2.  O‘rta Zarafshon toponimlari ilk bor tabiiy geografik jihatdan guruhlarga 
ajratib o rganildi. Geografik nomlarni tasniflash ishlari asosida hudud ʼ
toponimlarining mazmuni va mohiyati, tabiat va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi 
aloqadorligi tabiiy geografik jihatdan tahlil qilindi.
3.  O‘rta Zarafshon oronimlari xalqning tili, tarixi, etnik takomili, urf-odatlari, 
an'analari, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy munosabatlari hamda hududning tabiati, 
geografiyasi va boshqalar haqida qimmatbaho, tarixiy ma'lumot beruvchi 
muhim xazinadir. Shu bois oronimlarning ilmiy tadqiqi nafaqat tilshunoslik, 
balki geografiya, geologiya, tabiatshunoslik, tarix, etnografiya, arxeologiya kabi 
fanlar uchun ham qimmatlidir.
4.  O‘rta Zarafshonning tabiiy oronimlari xususiyatiga ko‘ra ob'ektning hajmi, 
shakli, rangi, soni, miqdori, iqlimiy-tabiiy belgi-xususiyatlari, joylashuv o‘rni, 
florasi, faunasi, tabiiy boyliklari, emosional, metaforik tavsifi bilan bog‘liq 
nomlardir.                                                      XULOSA
4.  Oronimlar ilmiy-nazariy jihatdan oronimik ko lamni, oronimik birliklarni va ʼ
ularning yuzaga kelishi bilan bog liq omillarni, ilmiy an analarni, lug aviy 	
ʼ ʼ ʼ
ma noviy hosil bo lishini, oronimlarning toponimlarning boshqa turlari bilan 	
ʼ ʼ
munosabatlarini o rganish hamda amaliy jihatdan oronimlarni to‘plash, tartibga 	
ʼ
solish, oronimlarning ilmiy lug‘atlarini yaratish bilan shug‘ullanadi va uning 
natijalari toponomika uchun ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega.
5.  To plangan geografik joy nomlari va terminlardan darslik, o quv atlaslari va 	
ʼ ʼ
turli mavzuli xaritalarda toponimlarni to‘g‘ri yozish, terminlarni to‘g‘ri qo‘llash, 
geografik ob ektlarni nomlash va qayta nomlash masalalarini takomillashtirish 	
ʼ
bo yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.	
ʼ
6.  O‘rta Zarafshonning tabiiy oronimlari kelib chiqish xususiyatiga ko ra 	
ʼ
ob ektning hajmi, shakli, rangi, soni, miqdori, iqlimiy-tabiiy belgi-xususiyatlari, 	
ʼ
joylashuv o rni, florasi, faunasi, tabiiy boyliklari tavsiflandi.	
ʼ
7.  Oronimlar tabiiy geografik jihatdan tahlil qilindi, O‘rta Zarafshon 
orografiyasi, hududning geologik tuzilishi va boshqa turdagi geografik 
xususiyatlari asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik 
terminlarning roli aniqlandi. 
 
 
  E’TIBORINGIZ UCHUN 
RAHMAT

Reja: 1 GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 2 O‘RTA ZARAFS H ON ORONIMLARINING NAZARIY MASALALARI 3 O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TARQALISH QONUNIYATLARI “ O‘RTA ZARAFSHON ORONIMLARINI TOPONOMIK TAHLILI ”

Tadqiqot obyekti : sifatida O rta Zarafshon hududida tarqalgan ʼ oronoimlari tanlangan. Tadqiqot predmeti : O‘rta Zarafshon oronimlarining tabiiy-iqtisodiy geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik ob’yektlarni o‘rganish nomlash bo‘yicha ilmiy asoslangan oronimik tavsiyani ishlab chiqishdir.

Tadqiqotning vazifalariTadqiqot ishining maqsadi : O‘rta Zarafshon oronimlarining hududiy tarqalishi va nomlanish qonuniyatlarini asoslash, oronimlar tarkib topishida tabiiy geografik atamalarning vujudga kelishi va rolini aniqlash, O‘rta Zarafshon oronimlarining nomlash bo‘yicha amaliy tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat. O‘rta Zarafshon oronim larini yig‘ish va ularni tabiiy geografik jihatlarini aniqlash O‘rta Zarafshon oronimlarini tabiiy geografik jihatlarining hududiy tarqalish va nomlanish qonuniyatlarini asoslash O rta Zarafshon geografik ob ektlarini nomlash va ʼ ʼ qayta nomlash bo yicha ilmiy asoslangan ʼ toponimik katalogni ishlab chiqish O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning shaklllanishida tabiiy geografik atamalarning o‘rnini asoslash

Tadqiqotnin g ilmiy yangiligi O‘rta Zarafshon oronim larining geografik tarqalish i va nomlanish (toponimik pozitivlik, nisbiy negativlik, o‘zlashma nomalar, toponimik konversiya) qonuniyatlari aniqlandi O‘rta Zarafshon oronim larining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari (orografiyasi, geologik tuzilishi) asosida toponimlarning shakllanishida tabiiy geografik muhitning roli asoslandi

Tadqiqotning usullari Joyning holati bilan bog‘langan holda atalgan toponimlar Joyning iqlimiy ko‘rsatgichlarini ifoda etuvchi nomlar Joyning reltyefiga ko‘ra nomlangan toponimlar Hududning suv manbalari bilan bog‘langan toponimlar O‘simliklarning nomi bilan bog‘lik holda paydo toponimlar (fitotoponimlar) Hayvonlarni nomi bilan bog‘langan - zootoponimlar