Toponomik manbalarning oʻlka tarixini oʻrganishdagi ahamiyati
![Mavzu: Toponomik
manbalarning o lka tarixini ʻ
o rganishdagi ahamiyati
ʻ](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_1.png)
![Reja:
1. Toponimika tushunchasi va uning maqsadi. Geografik joy
nomlarini o’rganishda toponimikaning o’rni.
2. Toponimikaning fan sifatida shakllanishi. Toponimikaga
oid asosiy ilmiy terminlar mazmuni. Toponimikaning ikki
qismga: mikro va makro toponimlarga bo’linishi. Ularning
farqli xususiyatlari.
3. O’zbekiston toponimi ka siga oid atamalarning yozma
manbalarda qayd etilishi. O’zbekistonda toponimik
tadqiqotlar tarixi.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_2.png)
![
1917 yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o’rganilmay, uning vazifasini
tarixiy geografiya fani bajarib kelardi.Toponimika geografik nomlar , kishi ismlarini
o’rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya’ni yer tili
deb atashadi. Toponimika atamsi lotin tilidan olingan bo’lib, «topos» - joy, «onom»
- nom, umuman joy nomini o’rganadigan fan degan ma’noni bildiradi. Geografiy
nomlar va zamin qarida o’rganilayotgan nomlar insonlarga qo’yiladigan ismlar
toponimikaning manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob’yektdan: mikro va makro
toponimlaridan iborat bo’lib, makrotoponimika - grammatik jihatda mayda
ob’yektlarni - turdosh otlarni, mikrotoponimika esa atoqli otlar, ya’ni yirik
ob’yektlarning nomlarini tadbiq qiladi.
Joy nomlari insoniyat tarixi va taqdirida alohida o’ringa ega. Ularsiz kishilar
qayerga borishini ham, qanday borishini ham, qayerdan qanday kelishini ham
bilmasdilar. Shuning uchun qadimgi joy nomlariga maxsus, alohida to’xtalish
hollari bo’lmasa hamki yozilgan ilmiy-amaliy qiymatga ega bo’lgan asarlarda u
yoki bu darajada to’xtalganligini tarixiy va geografik asarlardan bilishimiz mumkin.
Atrofimizdagi turli-tuman joylarni ularga berilgan nomlar asosidagina tushunamiz,
anglaymiz va eslab qolamiz, chunki toponimlar (joy nomlari) o’ziga xos tarix,
o’ziga xos xotira hamda o’ziga xos madaniy-ma’naviy yodgorliklardan biri
sanaladi.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_3.png)
![Shuning uchun ham joy nomlari davlat ahamiyatiga
molik masala ekanligi qator rasmiy hujjatlarda qayd
qilingan. O’zbekiston toponimikasi fani asrimizning 30-
yillaridan boshlab rivojlangan. Uning rivojlanishiga
toponimist olim H. Hasanovning xizmatlari katta.
Vatanimiz joy nomlariga oid toponimik ma’lumotlar esa
tarixiy ilmiy kitoblardan qadim-qadimdan beri naql
qilinib kelmoqda. Shu sababli joy nomlari bo’yicha olib
borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarida ancha qadimiy
bo’lgan qo’lyozma manbalardagi materiallar ham
e’tiborga olinmoqda. Bu holni hozirgi vaqtda amalga
oshirilayotgan ilmay tadqiqot ishlarida aniq ko’rish
mumkin.
O’zbekiston toponimikasi fani Ona Vatanimiz
hududidagi joy nomlarini yig’ish, to’plash, ma’lum bir
ilmiy-nazariy tizimga solish bilan birga, ularga har
tomonlama izohlashga ham harakat qiladi.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_4.png)
![
Mamlakatimiz hududida Toshkent shahar , Toshkent, Sirdaryo, Jizzax,
Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm, Navoiy,
Namangan, Andijon, Farg’ona viloyatlari va Qoraqalpog’iston respublikasi
joylashgan. Yuqorida sanab o’tilgan shahar, viloyatlar, respublikasiga
ma’lumotlarni bu fan yig’ib to’plash jamlab beradi.
Har bir hudud uchun toponimik qonuniyatlar takrorlanmas ko’rinishli
holatga egaligini V.A.Juchkevich ham o’z monografiyasida alohida qayd qilib
o’tganligini e’tiborga oladigan bo’lsak, har bir viloyat, har bir shahar,
har bir voha , har bir tuman o’ziga xos toponimlar (majmui) jamiga -
toponimiyasiga ega. Ularni o’rganish va ular to’g’risida maxsus maqola,
monografiyalar va hatto, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish zarur. Chunki
vaqt o’tishi bilan joy nomlari unutilib borishlari yohud ba’zi zamonasoz
rahbarlarning sayi-harakatlari bilan zamonaviylashtirilishi ham mumkin.
Mana bunday holatlarning oldini olish uchun esa joy nomlarini xoh u
makrotoponim bo’lsin, xoh u mikrotoponim bo’lsin, farqi yo’q. Ularni har
tomonlama tadqiq etish vaqti, payti keldi.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_5.png)
![
Toponimik ma’lumotlar to’plash uslublari.
Toponimikani o’rganish ma’lumot to’plashdan boshlanadi. Bu ish odatda
o’lkashunoslik bo’yicha tadqiqot olib borilayotgan mikrorayon qishloq,
ovul, kolxoz-sovxoz hududlarida, keyinchalik ma’muriy rayon hamda
viloyat va nihoyat jonajon o’lka miqyosida amalga oshiriladi.
Toponimik ma’lumot yig’ish ishini boshlashdan avval ma’lumotlarni
qanday va qayerlardan to’plash hamda kimlar bilan qanday mavzuda
suhbatlar o’tkazishning hech bo’lmaganda taxminan ish rejasi va
dasturi ishlab chiqilishi shart. Mana shu reja va dastur asosida puxta
tayyorgarlik ishlari olib boriladi, so’ng dala tadqiqot ishlariga o’quvchi va
studentlar jalb qilinadi. Dalada tadqiqot ishlarini amalga oshirish
jarayonida aholidan eshitgan hikoya, afsona va o’tmish haqidagi
suhbatlarni hamda boshqa materiallarni muntazam yozib boradigan
maxsus daftar bo’lishi shart. Mamlakatimizdagi viloyatlar hamda Qoraqalpog’iston
respublikasidagi tumanlarni birma-bir hisoblamasak, hali ham
ko’p tumanlarimiz hududlaridagi joy nomlari o’rganilmagan.
O’zbekiston toponimikasidagi bunday ketma-ketlikni tugatish
vaqti keldi.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_6.png)
![Shundan so’ng surishtirish va suhbat natijasida olingan ma’lumotlarni tadqiq
qilishda toponimik toifalar bo’yicha maxsus kartotekalar tuziladi. Keyin shu
asosda lug’atlar tuziladi. Keyinchalik tadqiqotchilarning fikrini hisobga
olgan
holda bir tipdagi ommaviy toponimlarni sinchiklab o’rganish katta aholisiga
ega. Tadqiq qilingan va to’plangan toponimik ma’lumotlar o’lkashunoslik
muzeylarida aniqlanadi. Shuningdek, bu ma’lumotlar maxsus
kutubxonalarda alohida bo’lim qilib saqlanadi. Toponimik ma’lumotlar
to’plash ko’pincha shu o’lka tarixini o’rganish ishi bilan parallel holda olib
boriladi. Turistik sayohatlarda va poxodlarda , ilmiy safarlarda qatnashgan,
shuningdek, muzeylar, arxeologik yodgorliklar, tarixiy obidalar va
arxitektura yodgorliklariga borgan o’lkashunoslar arxeologik, etnografik
ma’lumotlar bilan bir qatorda toponimik ma’lumot ham to’playdilar.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_7.png)
![O’zbekiston toponimikasida quyidagilar toponimik ob’yektlarga bo’linadi:
1) gidronimlar; 2) oykonimlar; 3) agroonimlar; 4) muqaddaslashtirilgan joy nomlari; 5) oronimlar;
6) drononimlar; 7) tarixiy yodgorliklarning nomlari ; 8) paragonimlar (tashkilot, idora,
muassasalarning nomlari); 9) g’orlarning hamda yerosti ko’llarning nomlari.
T.Nafasovning «Janubiy O’zbekiston toponimiyasining etnolingvistik analizi» (Toshkent, 1985,
84-bet) nomli monografiyasida mamlakatimiz janubidagi joy nomlari etnolingvistik jihatidan
tahlili berilgan. Z.Do’simov
«Xorazm toponimlari» (Toshkent, «Fan», 1985, 104-bet) deb nomlangan monografiyasida
alohida voha hisoblangan Xorazm hududi joy nomlariga xos eng xarakterli xususiyatlar birma-bir
bayon qilingan.
N. Oxunovning «Til va joy nomlari» (Toshkent, «O’zbekiston», 1988), «Antrotoponimlar nima?»
(Toshkent, «Fan», 1989) nomli kichik-kichik kitoblarida toponimikaga oid nazariy masalalar
bo’lgan joy nomlari, antroponimlar va toponimlarning nomlanish xususiyatlari kabilari atroflicha
yoritilgan. L.Karimovning «O’zbek tilida toponimlarning o’rganilishi» nomli monografiyasida joy
nomlarini o’rganish metodlari, ularning lingvistik xususiyatlari, semaktik tasnifi, etimologik taxlili
kabi ilmiy ahamiyat muammolar shimoliy o’zbek shevalaridagi toponimlar misolida bayon
qilingan. S.Qorayevning «Toponomiya Uzbekistana» monografik tadqiqotida yurtimizdagi joy
nomlariga oid bo’lgan xususiyatlarga e’tibor qaratilgan (bu monografiyalar adabiyotlar ro’yxatida
to’liq berilgandir).](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_8.png)
![
Shuning uchun toponimlar tadqiqiga oid har bir tadqiqot ishlariga
oldingilaridan farqlanadigan xususiyatga ega bo’lishi kerak. Shundagina
bunday tadqiqotlar ilmiy ishlar sifatida ilmiy jamoatchilik tomonidan tan
olinadi. Joy nomlari to’g’risida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni
ko’zdan kechirgan holda O’zbekiston toponomikasining kelajagi oldiga
quyidagi eng muhim masalalarni qo’yish mumkin.
1. O’zbekiston Respublikasi joy nomlarining toponomik kartotekasini
tuzishga tayyorgarlik ko’rish hamda uni tuzishni boshlab yuborish.
2. Ona Vatanimiz toponimlarini faqat izohlabgina qolmasdan, endi
ularning etimologik taxlilini ham boshlash onlari keldi.
3. Mavjud tarixiy tadrijilikni buzmagan holda yangi shakllanayotgan
joylarga ham qo’yishning ilmiy-nazariy prinsip hamda me’yorlarini ishlab
chiqish va amalda qo’llash. O’zbekiston toponomikasining kelajagi yangi davri o’tmish va
hozirdan boshlanadi. Chunki erta, albatta, bundan boshlanganligi
kabi mamlakatimiz toponimlariga oid yangi-yangi ilmiy tadqiqot
ishlariga zamin so’zsiz bugundan qo’yilgan bo’lishi darkor.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_9.png)
![Buxoro - qadimiy, tarixiy yodgorliklarga boy shahar. Narshahiy
Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madikat us-sufriya, «Mis shahar»,
Madinat ut-tujjor, ya’ni «Savdogarlar shahri» degan nomlari borligini
aytadi. Xalqda Buxoro-Bog’ora degan rivoyat ham bor. Buxoro
so’zining etimologiyasi aniq emas. Buxoro - sanksritcha «vixara»
so’zidan olingan bo’lib, «ibodatxona»ma’nosini bildiradi , degan fikr
bor.
Buxorodagi toponimlar izohi.
Yangi bozor - Buxoro viloyati Buxoro rayonidagi qishloq. Bu nomni
o’rganishda o’sha joyda yashab xizmat qilayotgan o’qituvchilarga,
keksalarga va arxiv hujjatlariga murojaat qilinadi. Qishloqni nima
uchun Yangi bozor deb atashgan? Bunga sabab, Yangi bozor
qishlog’idagi bir oz naridagi qishloqda boshqa kichik bir bozor
bo’lgan, bu bozordagi turli tomondan kishilar kelib savdo-sotiq
qilganlar. Bozor kengayib borgan, eski bozor bilan birgalikda yangi
bozor ham rivojlangan. Shundan boshlab qishloq Yangi bozor deb atala
boshlagan.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_10.png)
![Sarikunda - Romiton rayonidan 15 km naridagi qishloq. Urganch cho’li etaklarida
joylashgan. Keksalarning aytishlaricha, o’rta asrlarda qishloq nihoyatda obod bo’lgan.
Maydoni keng, bog’-chorbog’i ko’p bo’lgan. Shu yerda kunda boshi, ya’ni suv boshi
bo’lgani uchun ham qishloqning nomini shunday deb ataganlar. «Sari» - tojikcha,
«kunda» - suv, suv taqsimlanadigan to’g’on boshi demakdir.
Vaqt o’tishi bilan xususiy boylik uchun olib borilgan kurashlar natijasida qishloq
harobaga aylangan. 1920 yilda qishloqda jami 6 xo’jalik istiqomat qilgan.
Qishloq aholisining ko’pchiligi tojiklar. Keyingi yillarda qishloq tanib bo’lmas
darajada o’zgardi. Dastlab 10 gektar maydonda omoch bilan dehqonchilik qilgan
sarikundaliklar bugungi kunda 300 gektardan ortiq yerga ekin ekib, farovon hayot
kechirmoqdalar.
Tarob - Buxoro viloyati hududida joylashgan. Tarixiy manbalarda Tarob qishlog’i
Buxorodan ham oldin paydo bo’lgan deyiladi. Bu qishloq dastlab Narshahiyning
«Buxoro tarixi»da tilga olingan. Bu qishloq ahli 1238 yilda mo’g’illarga,
keyinroq esa mahalliy boylarga, ruhoniylarga qarshi ko’targan qo’zg’olonlari
bilan mashhurdir. Tarob so’zining etimologiyasi ma’lum emas. Mahmud Torobiy
ham shu qishloqdan chiqqan.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_11.png)
![Toqi sarrofon - Buxoro shahridagi bozor. Toq so’zi qadimiy me’morchilik
atamalaridan biri bo’lib, «arkli bino» ma’nosini anglatadi. Buxoro xonligida usti
yopilgan bozor toq deyilgan. Masalan, toqi telpakfurushon - telpak sotuvchilar, toqi
saroffon ham shunday bozorlardan biridir. Sarrof - pul «maydalovchi» demakdir.
O’rta asrlarda Buxoroning Kesh (Shahrisabz) darvozasi yaqinidagi bir mahalla
Rasattoq (arabcha «ark boshi») deb atalgan. Bu mahalla qadimda ana shu yerda
bo’lgan gumbazli bozor nomi bilan atalgan bo’lsa kerak deydi tarixchi O.I.Smernova.
Shohrud - shahar arig’i, Buxoro shahrini suv bilan ta’minlaydigan ariq. Dastlab
Rudi zar deb atalgan. Arab geograflari asarlarida «Nauri zar» shaklida qayd
qilingan. Shayx Bonarziyning vaqf hujjatlarida «Rudi shao’ri Buxoro» deb atalgan.
Keyingi asarlarida Shohrud bo’lib ketgan. Eronda ham Shohrud degan ariq bor.
Peshku - Buxoro viloyati Fijduvon rayonidagi qishloq. Poza tojikcha - omochning
uchiga kiydiriladigan cho’yak tish, pozagar omoch tishi quyuvchi usta degan
ma’noni anglatadi.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_12.png)
![
Qarshi Qashqadaryo viloyatining ma’muriy markazi. Qarshi O’zbekistonning eng
ko’hna shaharlaridan biri. U grek - Baqtriya davlati davridan beri mavjud. Shahar
XIV asrgacha Nahshab deb atalgan. Arablar bu mahalliy nomni buzib , Nasaf deb
ishlatgan bo’lsa kerak. Hozirgi Qarshi XIV asrning birinchi yarmida Voqa
o’rtasida Samarqand, Buxoro, Afg’oniston, Hindiston va Sharqdagi boshqa
qo’shni
mamlakatlardan keladigan yo’llar ustida ko’rilgan. Chig’atoy nasmidan bo’lgan
Kepakjon Qashqadaryo vodiysiga o’xshagan eski Nahshabdan ikki farsax narida
o’ziga saroy qurgan. Saroy mug’ul tilida Qarshi deb ataladi. Qarshi «Shoh qal’asi»
degan ma’noni ham anglatadi, deyishadi.
Yakkabog’ - Qashqadaryo viloyati Yakkabog’ rayonidagi shu nomdagi aholisi
yashaydigan joy nomi. Aytishlaricha, dastlabki vaqtlarda hozirgi Yakkabog’ rayoni
o’rnida aholi kam bo’lgan. Bularning ham ko’pchiligi ko’chmanchi xalq bo’lib,
chorvachilik bilan shug’ullangan. Yakkabog’ hududi ekin ekishga qulay bo’lgan. U
Hisor tog’iga yaqin bo’lib, chashma va mayda soy suvlari Yakkabog’dan o’tadi.
Suvning bu jihatdan qulayligi bog’-rog’ barpo etishiga olib kelgan. Bu joyda oldin
yakka bog’ barpo qilingan. Yakkabog’ rayoni hududida bir necha qishloq mavjud.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_13.png)
![
Bulardan biri Nug’alidir. Nug’aylilar haqida aytilgan ayrim gaplar hozir ham xalq
o’rtasida mavjud. Ikkinchi qishloq - Qatag’on (quvilganlar), uchinchi qishloq
Uchtepa.Surxondaryo - tojik tilidan olingan bo’lib, «surx» - qizil, ya’ni Qizil daryo
demakdir. Surxondaryo bosh oladigan tog’ tizmalari, daralar, tog’ jinslarida qizil
ranglar mavjud. Suv bu jinslarni o’zi bilan oqizib kelganligi sababli qizil tusli
tuyuladi. Shuning uchun yerli xalq - qizil daryoni tojik tilida «Surxondaryo» deb
atashgan.Sariosiyo - bunday deb atalishiga sabab, kishilarning aytishlariga
qaraganda, bir vaqtlar shu yerda bir kishi tegirmon qurgan (o’rniga) va uning
atrofiga kelib, uy-joy qurib o’rnasha boshlaganlar. Asta-sekin bu yer qishloqqa
aylangan, aholisining ko’pchiligi tojiklardan iborat bo’lganligi sababli ular o’z
qishloqlarini «tegirmon boshi», ya’ni tojikcha «Sariosiyo» deb atalganlar. Sariosiyo
keyingi davrda o’sib rivojlandi. Qishloq shaharga - rayon markaziga aylanib qoldi.
Hozir ham Sariosiyo rayon markazidir. Qarsagan - Sho’rchi rayonidagi qishloq
nomi. Aslida Qarsakgan yoki Qarsaknon bo’lishi kerak. Mahalliy xalq tulkining bir
turini Qarsak deb atashgan. Qadimgi tilda Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu
lug’otit turk» asarida qarsak tulkilar jinsidan bo’lgan bir hayvon uning o’siq
terisidan po’stin qilinadi, deb aytilgan. Agar bu so’zni «Qarasagan» tarzida
oladigan bo’lsak, «Qarsak» tulkiningn bir turi , «Gan» tojikcha ko’plik affiksidir.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_14.png)
![
Samarqand.
Jom qishlog’i - Samarqand viloyatining Nurobod tumanidagi qishloqning nomi.
Bu so’z fors tilidan olingan bo’lib, qadah metalldan yoki sopoldan yasalgan idish
demakdir. Chunki qishloqning hamma tomoni tog’ bilan o’ralgan bo’lib, huddi
jomga, ya’ni kosaga o’xshaydi. Jom deyildashining boisi ham ana shu
o’xshashliklar kelib chiqqan.
Hilboshi - Samarqand viloyati Xatirchi tumanidagi qishloq nomi «Xil» so’zining
bir necha ma’nosi bor: nav, tur, zot va hokazo. Bu so’z avlod, toifa, urug’, irsiyat
ma’nolarida ham qo’llaniladi. Masalan, qabristonda bir ajdoddan tarqalgan
kishilar dafn qilinadi. Joy xilxona deyiladi. Tojik, fors, pushtu tillaridan xil so’zi
xil shaklida talaffuz qilinadi. Xilboshi yoki xeylboshi ham bo’lishi mumkin.
Chunki Nizomulmulkning «Siyosatnoma» asarida ham bu so’z Heylboshi sifatida
yozilgan bo’lib, avlodning boshi, urug’ boshlig’i demakdir. Qishloq nomi shu
so’zdan kelib chiqqan.
Qoraguzar - Samarqand viloyatidagi dovon. Suvdan o’tiladigan joy - kichik, guzar
deyiladi, tog’dan oshib o’tiladigan joy-dovon ham ba’zi joylarda guzar deb
ataladi. Aniqrog’i tog’dan oshib o’tiladigan joy dovon deyiladi. Qorong’i joydan
tog’ darasidan o’tilgan joyni Qoraguzar deb ataganlar.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_15.png)
![
Farg’ona.
Chuvalachi - Farg’ona viloyati Bog’dod rayonidagi qishloq. Toshkent shahridagi ko’cha
nomi. Tojikcha «Katta qon» ma’nosidagi juvol so’zidan kelib chiqqan degan fikr bor.
Qaqir - Andijon viloyati Xunsaobod rayonidagi hamda Farg’ona viloyati Quva
rayonidagi qishloqlar nomi. Qaqir suv yetib bormaydigan, qahrab yotgan yer degan
ma’noni bildiradi.
Qo’sh ko’pir - rayoni Xorazm viloyatining yirik rayonlaridan biri. Hozirgi kunda
rayonda 9ta qishloq bo’lib, bu qishloqlar nomlarining kelib chiqishi juda qiziq. Quyida
biz bu haqda fikr yuritamiz.
Kenagas - bu qishloq mahalliy xalq orasida Kanayas deb yuritiladi, chunki hududdan
Kanayas arig’i oqib o’tadi. Qishloqning markaziy qismiga Karaman qal’asi deyishadi.
Karaman Xorazmda o’suvchi ulkan daraxt. Qariyalarning so’zlariga qaraganda, bu yerda
Xiva xonligi davrida mudofaa vazifasini bajaruvchi kichik, o’ziga xos qal’acha bo’lgan.
Kenagas degan qabila ham bo’lgan.
Xadra - Qo’sh ko’pir tumanidagi ikkinchi qishloqning nomi. Xadra so’zining ma’nosi
qal’a yoki shaharning cheti demakdir. Xadra qishlog’i Xiva qal’asining shimol tomonida
joylashgani uchun ham Xadra nomini olgan bo’lishi mumkin.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_16.png)
![
Do’rmon - Do’rmon, Do’rmoncha, Yuqori Do’rmon degan nomlar Toshkent
vohasida juda ko’p uchraydi. Bu so’z mug’ul urug’laridan birining nomi bo’lib,
ma’nosi mug’ul tilida «to’rt» demakdir. Bu so’zni ba’zi kishilarning, olimlarning
afsonaviy qahramon Do’rmon Bahodir nomidan olingan deyishlari to’g’ri emasdir .
Birchimulla - Toshkent viloyati , Bo’stonliq tumanidagi qishloq. Ba’zi birovlar
Ko’ksuv bilan Chotqol suvlari qo’shilgan burchakda bir mulla o’tirgan ekan,
shuning uchun ham Burchimulla, ya’ni mullaning burchi deb atalgan, deyishadi.
Aslida bu nomning «mulla» so’ziga hech qanday aloqasi yo’q. Ikkala so’z - mulla,
burch so’zlari ham minora degan ma’noni anglatadi.
Iskandar - bu Chirchiqdan birinchi suv oluvchi kanalning nomi, 1889 yilda bu
kanal o’rnida kichik bir «sart» arig’i bo’lgan. Bu ariqni podshoh Aleksandrning
qarindoshi Konstantin Romanov qayta qurdirib, unga «Oq podsho» Aleksandr
nomini qo’ydiradi. U joy obodonlashtirilib, aholi yashaydigan joyga aylantiriladi
va yarim xalq odatiga ko’ra Aleksandrni Iskandar deb yurita boshlaydilar. Hozirgi
kunga qadar ham shu nom bilan yuritilib kelinmoqda.](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_17.png)
![E’tiboringiz uchun
raxmat!](/data/documents/e8cadc65-e97e-4468-987b-8f5a5aa60946/page_18.png)
Mavzu: Toponomik manbalarning o lka tarixini ʻ o rganishdagi ahamiyati ʻ
Reja: 1. Toponimika tushunchasi va uning maqsadi. Geografik joy nomlarini o’rganishda toponimikaning o’rni. 2. Toponimikaning fan sifatida shakllanishi. Toponimikaga oid asosiy ilmiy terminlar mazmuni. Toponimikaning ikki qismga: mikro va makro toponimlarga bo’linishi. Ularning farqli xususiyatlari. 3. O’zbekiston toponimi ka siga oid atamalarning yozma manbalarda qayd etilishi. O’zbekistonda toponimik tadqiqotlar tarixi.
1917 yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o’rganilmay, uning vazifasini tarixiy geografiya fani bajarib kelardi.Toponimika geografik nomlar , kishi ismlarini o’rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya’ni yer tili deb atashadi. Toponimika atamsi lotin tilidan olingan bo’lib, «topos» - joy, «onom» - nom, umuman joy nomini o’rganadigan fan degan ma’noni bildiradi. Geografiy nomlar va zamin qarida o’rganilayotgan nomlar insonlarga qo’yiladigan ismlar toponimikaning manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob’yektdan: mikro va makro toponimlaridan iborat bo’lib, makrotoponimika - grammatik jihatda mayda ob’yektlarni - turdosh otlarni, mikrotoponimika esa atoqli otlar, ya’ni yirik ob’yektlarning nomlarini tadbiq qiladi. Joy nomlari insoniyat tarixi va taqdirida alohida o’ringa ega. Ularsiz kishilar qayerga borishini ham, qanday borishini ham, qayerdan qanday kelishini ham bilmasdilar. Shuning uchun qadimgi joy nomlariga maxsus, alohida to’xtalish hollari bo’lmasa hamki yozilgan ilmiy-amaliy qiymatga ega bo’lgan asarlarda u yoki bu darajada to’xtalganligini tarixiy va geografik asarlardan bilishimiz mumkin. Atrofimizdagi turli-tuman joylarni ularga berilgan nomlar asosidagina tushunamiz, anglaymiz va eslab qolamiz, chunki toponimlar (joy nomlari) o’ziga xos tarix, o’ziga xos xotira hamda o’ziga xos madaniy-ma’naviy yodgorliklardan biri sanaladi.
Shuning uchun ham joy nomlari davlat ahamiyatiga molik masala ekanligi qator rasmiy hujjatlarda qayd qilingan. O’zbekiston toponimikasi fani asrimizning 30- yillaridan boshlab rivojlangan. Uning rivojlanishiga toponimist olim H. Hasanovning xizmatlari katta. Vatanimiz joy nomlariga oid toponimik ma’lumotlar esa tarixiy ilmiy kitoblardan qadim-qadimdan beri naql qilinib kelmoqda. Shu sababli joy nomlari bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarida ancha qadimiy bo’lgan qo’lyozma manbalardagi materiallar ham e’tiborga olinmoqda. Bu holni hozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan ilmay tadqiqot ishlarida aniq ko’rish mumkin. O’zbekiston toponimikasi fani Ona Vatanimiz hududidagi joy nomlarini yig’ish, to’plash, ma’lum bir ilmiy-nazariy tizimga solish bilan birga, ularga har tomonlama izohlashga ham harakat qiladi.
Mamlakatimiz hududida Toshkent shahar , Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm, Navoiy, Namangan, Andijon, Farg’ona viloyatlari va Qoraqalpog’iston respublikasi joylashgan. Yuqorida sanab o’tilgan shahar, viloyatlar, respublikasiga ma’lumotlarni bu fan yig’ib to’plash jamlab beradi. Har bir hudud uchun toponimik qonuniyatlar takrorlanmas ko’rinishli holatga egaligini V.A.Juchkevich ham o’z monografiyasida alohida qayd qilib o’tganligini e’tiborga oladigan bo’lsak, har bir viloyat, har bir shahar, har bir voha , har bir tuman o’ziga xos toponimlar (majmui) jamiga - toponimiyasiga ega. Ularni o’rganish va ular to’g’risida maxsus maqola, monografiyalar va hatto, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish zarur. Chunki vaqt o’tishi bilan joy nomlari unutilib borishlari yohud ba’zi zamonasoz rahbarlarning sayi-harakatlari bilan zamonaviylashtirilishi ham mumkin. Mana bunday holatlarning oldini olish uchun esa joy nomlarini xoh u makrotoponim bo’lsin, xoh u mikrotoponim bo’lsin, farqi yo’q. Ularni har tomonlama tadqiq etish vaqti, payti keldi.