O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari va ularning turkiy xalqlar madaniy hayotida tutgan o’rni

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

855.2880859375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu:O’rxun-Enasoy
yozuvi yodgorliklari va
ularning turkiy xalqlar
madaniy hayotida tutgan
o’rni.

Reja
1. Qadimiy-adabiy yodgorliklarning topilishi va o’rganilishi haqida.
2. O’rta Osiyo - qadimgi madaniyat o’choqlaridan biri.
3. Toshbitiklarning badiiy qimmati.

•
Mazkur obidalarning topilishi O’rxun hamda Enasoy daryolarning
havzalari bilan bog’liq. Garchi bunday qadimiy obidalar keyinchalik
Sibir va Mo’g’ulistonning boshqa joylaridan, Sharqiy Turkiston, O’rta
Osiyo, Kavkaz, Volga bo’yi hatto Sharqiy Yevropadan topilgan
bo’lsada tarixda bu nom muhim o’rnashib qoldi.
•
O’rxun-Enasoy yodgorliklarining topilishi va o’rgatilishi XVIII
asrdan boshlanadi. Rus xizmatchisi Remezov bu haqda dastlabki
xabarni beradi. Shved zobiti Iogann Strallenberg, olim Missershmitd
yodgorlilarini Yevropa ilm ahliga ilk marta taqdim qilgan edilar.

•
Dastlab, O’rxun, Selenga va Tuli daryolari atrofidan Shimoliy
Mo’g’ilistondan toshga bitilgan obidalar topildi. Ular O’rxun
yodgorliklari nomini oldi. Enasoy daryosi qirg’oqlarida topilgan
yodgorliklar ham shu nom bilan ataladi.
•
Yodgorliklar topilganidan keyin ularni o’qish, o’rganish muammosi
ko’ndalang bo’ldi. Ammo bu ish deyarli bir yarim asr mobaynida hech
kimning qo’lidan kelmadi. Nihoyat, 1893-yildagina ularni o’qish uchun
dastlabki qadam qo’yiladi. Shu yili daniyalik olim Vilgelm Tomson va
rus olimi V.Radlovning yodgorlilklardagi barcha harflarini o’qidilar.
Shundan so’ng ularni jiddiy o’rganish boshlandi.

•
O’rxun–Enasoy obidalari “tosh bitiklari” deb ham yuritiladi. Buning
sababi ko’pgina yodgorliklarning qabr toshlariga o’yib yozilganidadir.
•
Qadimgi turkiy obidalarning asl manbalari topilgan joylar O’rxun-Enasoy
daryolari atroflari, Turfon (Sharqiy Turkiston), Osiyo va Yevropaning
ko’pgina joylaridir. Shunga ko’ra, ularning Mo’g’uliston, Germaniya (Berlin,
Marburg, Mans), Rossiya (Sank –Peterburg, Qizil, Minsk), Xitoy (Turfon,
Urumchi, Miran, Suchjoy, Pekin), Buyuk Britaniya (London), Fransiya
(Parij), Shvetsiya, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’izistonda saqlanishi
kuzatiladi.

•
V-VI asr o’rtalarida dunyo xaritasida Turk xoqonligi degan mamalakat yuzaga
kelgan. Bu mamlakat O’rta Osiyo, Yettisuv, Sharqiy Turkiston, Oltoy
o’lkalaridagi turli qabila va xalqlarni birlashtirgan edi. Bu yerlar geografik
jihatdan nihoyatda qulay, buning ustiga Yevropa va Sharqiy Osiyoni bog’lab
turuvchi, “Buyuk ipak yo’li”ning ustida edi. Shuning uchun ham turkiylar
yashaydigan manzillarga qiziqish katta bo’lgan.
•
Turli qabila va elatlarning doimiy hukmronlikka intilishi odatdagi hol edi.
Bundan dushmanlar ham foydalanishga harakat qiladilar. Tashqi dushmanga
qarshi hukmdorlikda kurashish qabila va elatlarning birlashtirishga olib keldi
va 545-yilda Turk hoqonligi yuzaga keldi. Bu hoqonlik VII asrgacha
hukmronlik qildi.

•
Tosh bitiklarning katta qismi ana shu hoqonlikning o’ziga xos badiiy
solnomasidir.
•
Jumladan, “Tunyuquq” bitiktoshi 2 ta ustunga yozilgan. Ularning biri 170,
ikkinchisi 160 sm dan iborat. Bu yodgorlikni Elizaveta Klemens 1897-yili
Shimoliy Mo’g’ilistonda eri Dmitriy Klemens bilan birgalikda izlab topgan.
Bitiktosh Ulan Batordan 66 km Janubi –Sharqdagi Bain Sokto manzilida
bo’lgan va hozir ham shu yerda saqlanadi.
•
“ Kultegin” bitiktoshi marmardan ishlangan, balandligi 3 m 15 sm, qalinligi
41 sm, tub qismi 1 m 24 sm bo’lib, yuqoriga tomon torayib borgan.

•
Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy jihatdan o’rganmoqda.
V.Tomson va V.Radlovlardan keyin S.E.Malov, S.G.Klashtorniy, I.V.Stebleva,
X.O’rxun, T.Tekin, Najib Osim, G.Aydarov o’zbek olimlaridan A.Rustamov,
G’.Abdurahmonov, N.Rahmonovlarlar o’rganishgan. Minisensk muzeyida esa teriga
yozilgan runiy bitiklar mavjud. Oyna, qayish to’qasi, qog’ozga yozilgan boshqa runiy
yozuvlar ham ko’pdir.
•
So’zni “Tunyuquq” bitiktoshidan boshlaylik. Tunyuquq shaxs nomi. U ikkinchi turk
hoqonligiga asos solgan Eltarish hoqonining maslahatchisi va sarkardasi bo’lgan.
“Tunyuquq” so’zining ma’nosi “to’ng’ich javhar” demakdir.
•
Tunyuquq “Turk Bilga hoqon davlatida u bitigni yozdirdim” deydi. Bilga hoqon
Eltarish hoqonining o’g’li edi.

•
Bitiktoshdagi voqealar Tunyuquq tilidan hikoya qilinadi: ”Men Dono Tunyuquq
erurman. Tabg’ach davlatida tarbiyalandim. Turk xalqi Tabg`ach davlatiga buysunar
edi.” Tunyuquq xalq yetakchisi, dono maslahatchisi, kuchli va botir sarkarda sifatida
namoyon bo’ladi.
•
U yetti yuz kishini birlashtirib, “shad” degan unvon oladi. Bu turk hoqonligidagi
eng oliy darajadagi unvonlardan biri edi.
•
Tunyuquq bahodir va jasoratli shaxsgina emas, ayni paytda o’z atrofdagilarining
mustahkam jipsligini ta’minlaydigan, yagona maqsad yo’lida xalqni birlashtira
olishning uddasidan chiqadigan boshliq sifatida ham namoyon bo’ladi. U odamlarning
ko’nglidan kechayotgan o’ylarni nozik darajada his etadi. Shu bilan birga ularning
qalblariga ta’sir etishning yo’llarini ham yaxshi biladi.

•
Foydalanilgan adabiyotlar
•
1. Eng eski turk adabiyoti namunalari (Tuzuvchi prof.Fitrat).
— T.: 1927;
•
2. Yeniseyskaya pismennost tyurkov. 1952;.
•
2. Malov S.E. Pamyatniki drevnecyurkskoy pismennosti. -M.:
1951;
•
4.1.V.Stebleva. Poeziya tyurkov Ul-Ulll vv. — M.:1964;
•
5. A. Qayumov. Qadimiyat obidalari. — T.: 1971.
•
6. N.Rahmonov. Inson ruhining sadosi. — T.: 1986;
•
7. N.Rahmonov. Ko hna bitiktoshlar. — T.: 1990:
•
8. N.Rahmonov. Turk xoqonligi. — T.: 1993.

Mavzu:O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari va ularning turkiy xalqlar madaniy hayotida tutgan o’rni.

Reja 1. Qadimiy-adabiy yodgorliklarning topilishi va o’rganilishi haqida. 2. O’rta Osiyo - qadimgi madaniyat o’choqlaridan biri. 3. Toshbitiklarning badiiy qimmati.

• Mazkur obidalarning topilishi O’rxun hamda Enasoy daryolarning havzalari bilan bog’liq. Garchi bunday qadimiy obidalar keyinchalik Sibir va Mo’g’ulistonning boshqa joylaridan, Sharqiy Turkiston, O’rta Osiyo, Kavkaz, Volga bo’yi hatto Sharqiy Yevropadan topilgan bo’lsada tarixda bu nom muhim o’rnashib qoldi. • O’rxun-Enasoy yodgorliklarining topilishi va o’rgatilishi XVIII asrdan boshlanadi. Rus xizmatchisi Remezov bu haqda dastlabki xabarni beradi. Shved zobiti Iogann Strallenberg, olim Missershmitd yodgorlilarini Yevropa ilm ahliga ilk marta taqdim qilgan edilar.

• Dastlab, O’rxun, Selenga va Tuli daryolari atrofidan Shimoliy Mo’g’ilistondan toshga bitilgan obidalar topildi. Ular O’rxun yodgorliklari nomini oldi. Enasoy daryosi qirg’oqlarida topilgan yodgorliklar ham shu nom bilan ataladi. • Yodgorliklar topilganidan keyin ularni o’qish, o’rganish muammosi ko’ndalang bo’ldi. Ammo bu ish deyarli bir yarim asr mobaynida hech kimning qo’lidan kelmadi. Nihoyat, 1893-yildagina ularni o’qish uchun dastlabki qadam qo’yiladi. Shu yili daniyalik olim Vilgelm Tomson va rus olimi V.Radlovning yodgorlilklardagi barcha harflarini o’qidilar. Shundan so’ng ularni jiddiy o’rganish boshlandi.

• O’rxun–Enasoy obidalari “tosh bitiklari” deb ham yuritiladi. Buning sababi ko’pgina yodgorliklarning qabr toshlariga o’yib yozilganidadir. • Qadimgi turkiy obidalarning asl manbalari topilgan joylar O’rxun-Enasoy daryolari atroflari, Turfon (Sharqiy Turkiston), Osiyo va Yevropaning ko’pgina joylaridir. Shunga ko’ra, ularning Mo’g’uliston, Germaniya (Berlin, Marburg, Mans), Rossiya (Sank –Peterburg, Qizil, Minsk), Xitoy (Turfon, Urumchi, Miran, Suchjoy, Pekin), Buyuk Britaniya (London), Fransiya (Parij), Shvetsiya, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’izistonda saqlanishi kuzatiladi.

O'xshashlar

O'rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari va ularning turkiy xalqlar hayotida tutgan o'rni

O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari va ularning turkiy xalqlar madaniy hayotidagi tutgan o’rni. Markaziy Osiyo Qozog’istondan topilgan yozma obidalar

Turkiy xalqlar va ular foydalangan yozuvlar

Epigrafik malumotlardan foydalanish va ularning o’rganilishi

Axloq va uning jamiyat hayotidagi tutgan o’rni