logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati

O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.416015625 KB
Ko'chirib olish
* “ O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati” FRAZEOLOGIYA HAQIDA QISQACHA MA’LUMOT  Frazeologiya – tilshunoslikning bo’limlaridan biri hisoblanadi. Frazeologiya -lotin tilidan olingan bo’lib, “phrasis”-ifoda, “logos”- ta’limot deganidir.  Tilda ikki yoki undan ortiq so’zdan tarkib topib, ko’chma ma’no ifodalaydigan, ma’nosi bir so’zga teng keladigan turg’un birikmalar ibora (frazeologik birlik) deyiladi.  Ma’no yaxlitligiga ega bo’lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki va undan ortiq so’zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi ko’chma ma’nodagi barqaror birikmalarga frazeologizmlar deyiladi. FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING SHAKL VA MA’NO TURLARIGA KO’RA TURLARI  Omonimlik – shakli bir xil ma’nosi har xil iboralar. M: boshga ko’tarmoq-e’zozlamoq; boshga ko’tarmoq-shovqin solmoq;  Sinonimlik – bir-biriga ma’nosi yaqin ma’nodosh iboralar. M: dunyoga kelmoq-tavallud topmoq;  Antonimlik – qarama-qarshi ma’noli iboralar zid ma’noli iboralar. M: dunyoga kelmoq-dunyodan ketmoq;  Paronimlik – bitta so’zi bilan farqlanadigan iboralar: yetti uxlab, tush(i)ga kirmaslik va yetti uxlab tush(i)da ko’rmaslik.  “ O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”ning muallifi Shavkat Rahmatullayev.  “ O’qituvchi” nashriyoti. Toshkent – 1978  “ Izohli frazeologik lug’atda hozirgi o’zbek tilidagi mingdan ortiq iboraga semantik, grammatik, qisman nutqiy izohlar berildi.  Lug’at alfavit tartibida tuzilib, unga bevosita frazeologik birliklar (barcha variantlari) kiritilgan”.  Lug’at frazeologik birliklarning (iboralarning) hozirgi o’zbek original badiiy prozasi sahifalarida ishlatilishini kuzatib to’plangan material asosida tuzildi.  Azob chekmoq – qiynalmoq. Varianti: azobini tortmoq, tortgan azobi. O’xshashi: ich-et(i)ni yemoq.  Brigadr ko’p vaqtlardan buyon jigar kasalidan azob chekardi.  Aravani quruq olib qochmoq – uddasidan chiqib olmaydigan ish yoki narsa haqida ortiq darajada maqtanmoq. Varianti: aravani olib qochmoq, olib qochmoq, quruq aravani olib qochmoq.  Aravani quruq olib qochding, og’ayni.  Jon kuydirmoq – ruhan kuchli bezovtalangan holda g’amxo’r bo’lmoq.  Yuziga oyoq qo’ymoq – behurmat qilish darajasida hisoblashmaslik. Varianti: yuziga oyoq bosmoq, yuziga oyoq tiramoq  Ipidan ignasigacha – butun tafsiloti bilan, mayda- chuydasigacha batafsil. Varianti: ignasidan ipigacha. Ma’nodoshi: miridan sirigacha, qilidan quyrug’igacha. O’xshashi: boshdan oyoq.  Istarasi issiq – xush ko’rinishli, yoqimli, jozibador. Varianti: yulduzi issiq, sitorasi issiq. Zidi: so’xtasi sovuq.  Kayfi buzuq – kayfiyati yomon, xafa. Ma’nodoshi: ta’bi xira, ta’bi tirriq. O’xshashi: avzoyi buzuq.  Ko’ngliga qo’l solmoq – eng yashirin fikr-o’yini bilishga harakat qilmoq. Varianti: yuragiga qo’l solmoq. O’xshashi: qo’yniga qo’l solmoq.  Ko’nglida kiri yo’q – kek saqlamaydigan, g’arazi yo’q, begidir. Varianti: yuragida kiri yo’q. O’xshashi: ko’ngli toza  Podadan oldin chang chiqarmoq – ro’yobga chiqishi aniq bo’lmagan narsa haqida hovliqmalik bilan vaqtidan ilgari gapirib yurmoq. Varianti: podadan avval chang chiqarmoq. Ma’nodoshi: to’ydan ilgari nog’ora qoqmoq.  Sirkasi suv ko’tarmaydigan – Tanqidga mutlaqo chidolmaydigan.  Boshi shishmoq – O’ylayverib gangimoq. Ma’nodoshi: boshi qotmoq, miyasi g’ovlab ketmoq.  Yuragi orqasiga tortib ketmoq – bir lahza ich- ichidan qo’rquv aralash hayajonlanmoq. Varianti: yuragi orqasiga tortib ketmoq.  Yuragi toshib ketmoq – kechinmalari ichiga sig’may, kimgadir aytish ehtiyoji tug’ilmoq. FRAZEOLOGIK SINONIMLAR KO’RSATKICHI  Boshi ko’kka yetdi  Og’zi qulog’iga yetdi  Og’zining tanobi qochdi  Terisiga sig’may ketmoq  Qo’yi mingga yetmoq  “ Behad sevinmoq”, “xursandligi tufayli lab- lunjini yig’ishtirib ololmaslik”; ma’no birinchisida kuchliroq; uchinchi ibora badiiy nutqqa, boshqalari esa umumnutqqa xos. Nutqda uchrashi: 44-19-9-8-1  Esiga tushmoq  Esiga kelmoq  Esiga solmoq  Xayoliga kelmoq  “ xotirasiga tiklanmoq”; birinchi iboraning ma’nosida “kutilmaganda”lik qirrasi bor; barcha iboralar umumnutqqa xos; nutqda uchrashi: 250-35-15-5  Ko’zi yetdi  Aqli yetadi  “ ishonmoq”, “ishonch hosil qilmoq”; ma’no ikkinchisida kuchli; har ikkisi umunutqqa xos; nutqda uchrashi: 49-11  E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

* “ O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”

FRAZEOLOGIYA HAQIDA QISQACHA MA’LUMOT  Frazeologiya – tilshunoslikning bo’limlaridan biri hisoblanadi. Frazeologiya -lotin tilidan olingan bo’lib, “phrasis”-ifoda, “logos”- ta’limot deganidir.  Tilda ikki yoki undan ortiq so’zdan tarkib topib, ko’chma ma’no ifodalaydigan, ma’nosi bir so’zga teng keladigan turg’un birikmalar ibora (frazeologik birlik) deyiladi.  Ma’no yaxlitligiga ega bo’lgan va nutqiy jarayonga qadar ikki va undan ortiq so’zlarning barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi ko’chma ma’nodagi barqaror birikmalarga frazeologizmlar deyiladi.

FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING SHAKL VA MA’NO TURLARIGA KO’RA TURLARI  Omonimlik – shakli bir xil ma’nosi har xil iboralar. M: boshga ko’tarmoq-e’zozlamoq; boshga ko’tarmoq-shovqin solmoq;  Sinonimlik – bir-biriga ma’nosi yaqin ma’nodosh iboralar. M: dunyoga kelmoq-tavallud topmoq;  Antonimlik – qarama-qarshi ma’noli iboralar zid ma’noli iboralar. M: dunyoga kelmoq-dunyodan ketmoq;  Paronimlik – bitta so’zi bilan farqlanadigan iboralar: yetti uxlab, tush(i)ga kirmaslik va yetti uxlab tush(i)da ko’rmaslik.

 “ O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”ning muallifi Shavkat Rahmatullayev.  “ O’qituvchi” nashriyoti. Toshkent – 1978  “ Izohli frazeologik lug’atda hozirgi o’zbek tilidagi mingdan ortiq iboraga semantik, grammatik, qisman nutqiy izohlar berildi.  Lug’at alfavit tartibida tuzilib, unga bevosita frazeologik birliklar (barcha variantlari) kiritilgan”.  Lug’at frazeologik birliklarning (iboralarning) hozirgi o’zbek original badiiy prozasi sahifalarida ishlatilishini kuzatib to’plangan material asosida tuzildi.

 Azob chekmoq – qiynalmoq. Varianti: azobini tortmoq, tortgan azobi. O’xshashi: ich-et(i)ni yemoq.  Brigadr ko’p vaqtlardan buyon jigar kasalidan azob chekardi.  Aravani quruq olib qochmoq – uddasidan chiqib olmaydigan ish yoki narsa haqida ortiq darajada maqtanmoq. Varianti: aravani olib qochmoq, olib qochmoq, quruq aravani olib qochmoq.  Aravani quruq olib qochding, og’ayni.  Jon kuydirmoq – ruhan kuchli bezovtalangan holda g’amxo’r bo’lmoq.  Yuziga oyoq qo’ymoq – behurmat qilish darajasida hisoblashmaslik. Varianti: yuziga oyoq bosmoq, yuziga oyoq tiramoq

O'xshashlar

O’zbek tilining tarixini davrlashtirish
Mahmud Qoshg’ariyning “Devоni lug’оt-turk” asari, uning topilishi va o’rganilishi
O'zbek millati va tilining
Delphi dasturlash tilining operatorlari
O’zbek adabiy tili tarixi