logo

Populyatsiyalar o’rtasidagi munosabatlar turlari

Yuklangan vaqt:

11.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

362.0859375 KB
Mavzu:  Populyatsiyalar o’rtasidagi 
munosabatlar turlari

Reja:

1.  Populyatsiyalar o’rtasidagi munosabatlar turlari

2. Populyatsiyaning biotsenozdagi o’rni. Ekologik joy

3. Ekologik strategiyalar haqida tushuncha

4. Xulosa

5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.              
Populyatsiya nimadan iborat?
Bir hududda yashovchi turli turlarning ikki guruhini yagona 
populyatsiya deb hisoblash mumkin emas; chunki ular turli xil 
turlar, ular ikki xil populyatsiya sifatida qaralishi kerak. Xuddi 
shunday, turli hududlarda yashovchi bir turning ikkita guruhi 
ikkita alohida populyatsiya hisoblanadi.
Demak, bitta populyatsiya bu:

populatsiya  - ma'lum bir vaqtda ma'lum bir makonni egallagan, 
a'zolari potentsial chatishtirishi mumkin bo'lgan bir xil turdagi 
individlar guruhi. va unumdor nasl beradi.              
Populyatsiyalar organizmga qarab juda kichik yoki 
juda katta bo'lishi mumkin. Hozirgi vaqtda dunyo 
bo'ylab yo'qolib ketish xavfi ostida turgan ko'plab 
turlar juda kichik populyatsiyalarga ega, ayni 
paytda global inson populyatsiyasi hozirda 
taxminan 7,8 milliard kishidan iborat. Bakteriyalar 
va boshqa mikroorganizmlar odatda juda zich 
populyatsiyalarda ham mavjud.

Populyatsiyani turlar bilan aralashtirib yubormaslik 
kerak, bu mutlaqo boshqacha ta'rif.              
Populyatsiyadagi turlar

Turni aniqlashda bir qancha omillarni, jumladan 
morfologiyasi (kuzatish mumkin bo'lgan 
xususiyatlar), genetik material va reproduktiv 
hayot qobiliyatidagi o'xshashliklarni hisobga 
olish kerak. Buni qilish juda qiyin bo'lishi 
mumkin, ayniqsa turli turlar birlashgandajuda 
o'xshash fenotiplar bo'yicha.

tur  bu ko'payish va unumdor nasl yaratishga 
qodir bo'lgan o'xshash organizmlar guruhidir.                            
Ekotizimlardagi populyatsiyalar
Anekotizim atrof-muhitdagi barcha organizmlar va jonsiz elementlardan 
iborat. Atrof-muhitdagi organizmlarga hududdagi abiotik va biotik omillar 
juda katta ta'sir ko'rsatadi. Har bir tur o'z muhitida rol o'ynaydi.
Abiotik omillar  : Ekotizimning tirik bo'lmagan jihatlari, masalan. harorat, 
yorug'lik intensivligi, namlik, tuproq pH va kislorod darajasi.
Biotik omillar	
  : Ekotizimning tirik komponentlari, masalan. oziq-ovqat 
mavjudligi, patogenlar va yirtqichlar.
Jamoa	
  : Yashash muhitida birga yashovchi turli turlarning barcha 
populyatsiyalari.
Ekotizim	
  : Hududning organizmlar (biotik) va tirik bo'lmagan (abiotik) 
komponentlari va ularning dinamik tizim doirasidagi o'zaro ta'siri.
Habitat	
  : Organizm odatda yashaydigan hudud.
Nisha	
  : Organizmning atrof-muhitdagi rolini tavsiflaydi.              Tirik organizmlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri  о‘ ziga 
о‘ xshash organizmlar yaratishidir. Lekin populyatsiya yoki 
turga xos genotipning nasllar almashinish jarayonida saqlanib 
qolish faqatgina nasl yaratish bilan belgilanmaydi. Hosil 
b о‘ lgan urug‘, tuxum, bola yoki lichinka rivojlanish va 
keyinchalik k о‘ payishi uchun yetarlicha qulay sharoitga 
tushishi zarur.
Albatta, naslning ma ᾽ lum qismi nobud b о‘ ladi, lekin jinsiy 
yetiladigan qismining soni ota-ona avlod sonidan yuqori 
b о‘ lishi kerak. Har qanday individlar guruhi tasodifiy noqulay 
iqlim sharoitlari ta ᾽ sirida  о‘ lib ketish ehtimolligiga ega 
ekanlar, evolyutsiya jarayonida albatta naslning tarqalishi, 
uning maydonda joylashishini ta ᾽ minlaydigan moslanishlar 
paydo b о‘ lishi zarur.                            K о‘ p hollarda organizmlarning tarqalish imkoniyatlari 
yuqori b о‘ ladi. Dengizda  о‘ troq va kamharakat yashaydigan 
k о‘ pchilik hayvonlarning lichinkalari plangtonda yashaydi 
va oqim bilan uzoq masofalarga tarqaladi. Hasharotlarda 
tarqalish funksiyasini yetuk hasharotlar bajaradi va 
migratsiya y о‘ li bilan tarqaladi. Shirinchalarda yetuk 
urg‘ochi individlar qanotsiz b о‘ ladi va partenogenez y о‘ li 
bilan k о‘ payadi. Lekin populyatsiya zichligi oshganda 
qanotli individlar paydo b о‘ ladi va uzoq masofalarga 
tarqaladi.              Agar organizmlar k о‘ p hollarda shunday tarqalish imkoniyatlariga ega
ekanlar nima uchun ayrim olingan tur individlari bir joyda uchraydi-yu,
ikkinchi joyda uchramaydi? Buning bir qancha sabablari mavjud.
Birinchi sabab shuki, organizmlarning tarqalish imkoniyatlari
cheklangan. Boshqacha aytganda, ma ᾽ lum maydonda organizmlar
uchramasligining sababi, shu organizmning  о‘ zi tarqalgan joydan maydonga
tarqalish imkoniyati yetarli emas. Organizmlarning turli geografik rayonlarga
65  tarqalishini shunday izohlash mumkin. Darhaqiqat, bir qit ᾽ adan ikkinchisiga
keltirilgan organizmlar tez k о‘ payib ketish holatlari bunga misoldir. Bu
organizmlarning inson ishtirokisiz boshqa qit ᾽ aga tarqalish imkoniyatlari
y о‘ q. Masalan, Yevropa maynasining Shimoliy Amerikaga, andatraning
Yevroosiyoga kolorado q о‘ ng‘izining Yevroosiyoga tarqalib ketishi bunga
misoldir.              
Ma’lumki, konstitutsiyaviy normalarning ekologik siyosatni 
amalga oshirishdagi o‘rni va ahamiyati beqiyos. Aynan Asosiy 
qonunda davlat organlari va jamoat birlashmalarining ekologik 
faoliyatini shakllantirish bo‘yicha asosiy prinsiplari 
mustahkamlanadi, fuqarolarning ekologik burchlari belgilanadi, 
jamiyatning ekologik barqaror rivojlanishining ustuvor 
yo‘nalishlari o‘rnatiladi va h.k.

Konstitutsiyaviy normalar tizimi jamiyat va tabiatning o‘zaro 
aloqasi chog‘ida yuzaga keladigan va tartibga solinadigan 
ijtimoiy munosabatlar tavsifidan kelib chiqib, shartli ravishda 
ikki qismga – umumiy va maxsus ekologik normalarga 
bo‘linishi mumkin.                            
Umumiy konstitutsiyaviy normalarning ahamiyati 
yana shu bilan belgilanadiki, birinchidan, ularda 
ekologik munosabatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga 
solinmagan; ikkinchidan, ushbu normalar ekologik 
qonunchilikning shakllanishi va rivojlanishida 
muhim ahamiyatga bo‘lgan asosiy qoidalarni 
belgilab beradi.                Shu o‘rinda amerikalik huquqshunoslar mamlakat Konstitutsiyasini 
ekologiya huquqi normalari shakllanadigan huquqiy tizim uchun 
asos bo‘lib xizmat qiluvchi “bilvosita manba” sifatida ta’riflaydilar. 
AQShning ekologik qonunchilikni ishlab chiqishda inobatga olinishi 
lozim bo‘lgan barcha umumiy konstitutsiyaviy normalarini uch yirik 
guruhga ajratishimiz mumkin: 1) atrof tabiiy muhitni muhofaza 
qilish sohasida huquqiy tartibga solishni amalga oshirish bo‘yicha 
Kongress vakolatlarini belgilovchi normalar; 2) ushbu vakolatni 
chegaralovchi normalar; 3) atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish 
sohasini huquqiy tartibga solishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan 
fuqarolarning huquqlariga oid normalar. AQSh ekologik 
qonunchiligida asosiy o‘rinni konstitutsiyaviy qoidalarni sud sharhi 
egallaydi hamda u ekologik munosabatlarni har qanday sohada 
qo‘llashni nazarda tutadi.                Davlat ekologik siyosatining asoslari O‘zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida o‘z aksini 
topgan. Unga ko‘ra, yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik 
va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar 
umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur 
va ular davlat muhofazasidadir. Ushbu konstitutsiyaviy 
norma davlat ekologik faoliyatining quyidagi asosiy 
prinsiplarini ifodalaydi:              
Birinchidan, respublika tabiiy resurslari umummilliy boylik 
hisoblanadi, ya’ni yuridik ma’noda ular xalq mulkini tashkil etadi 
hamda ular nomidan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari 
qonunda belgilangan vakolatlari doirasida ish yuritadi.

Ikkinchidan, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish zarur. 
Ekologiya huquqida oqilona deganda, tabiiy resurslardan ekologik 
normativ va standartlarga qat’iy rioya etgan holda foydalanish 
tushuniladi.

Uchinchidan, tabiat ob’ektlari va resurslari davlat tomonidan 
qo‘riqlanadi. Bu davlat tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va 
muhofaza qilishni ta’minlashini hamda jismoniy va yuridik 
shaxslarning ekologik huquq va manfaatlariga, shuningdek ekologik 
huquq-tartibotga rioya etilishini kafolatlashini anglatadi.              
Bir qator xorijiy mamlakatlar konstitutsiyalarining tahlili ularda ekologik-
huquqiy normalar turlicha tartibga solinganligidan guvohlik beradi. 
Xususan:

1. Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyalarida davlatning tabiatni muhofaza 
qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash singari 
mustaqil funksiyalari mavjudligi mustahkamlangan (GFR 
Konstitutsiyasining 15-moddasi, Bolgariya Konstitutsiyasining 31-
moddasi va b.q.).

2. Tabiiy ob’ektlar va resurslarga nisbatan davlatning mutlaq mulk huquqi 
belgilab qo‘yilgan (Vengriya Konstitutsiyasining 8-moddasi, Ruminiya 
Konstitutsiyasining 12-moddasi va b.q.).

3. Xalq xo‘jaligini va tabiatdan foydalanishni rivojlantirishda xalq 
xo‘jaligini rejalashtirish, xom-ashyo va resurslarga bo‘lgan ehtiyojni 
inobatga olish, ularning rejali taqsimlash va ulardan oqilona foydalanish 
kabi normalar mustahkamlab qo‘yilgan. (Vengriya Konstitutsiyasining 7-
moddasi va sh.k.).              
4. Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bo‘yicha yuridik va 
jismoniy shaxslarning huquqlari va majburiyatlarini 
shakllantirish. Ayni damda ta’kidlash o‘rinliki, ko‘p hollarda 
fuqarolarning qulay atrof tabiiy muhitda yashash huquqi ayni 
damda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish majburiyati bilan 
bog‘lanadi (GFR Konstitutsiyasining 34-moddasi va sh.k.).

5. Tabiatni muhofaza qilishda jamoat birlashmalari va 
harakatlarning o‘rni mustahkamlangan (GFR Konstitutsiyasi 
29-moddasi, Ruminiya Konstitutsiyasi 24-moddasi va b.q.).

6. Davlatning mamlakat va jamiyatning tabiatni muhofaza qilish 
bo‘yicha ichki va tashqi siyosatiga oid prinsiplarining yaxlitligi 
(Vengriya Konstitutsiyasining 20-moddasi va h.k.).              Xulosa
  Ba’zan ekologiya organizmlar va atrof-muhit o‘rtasidagi 
munosabatlarning umumiy qonuniyatlarini o‘rganadigan umumiy va bir 
qancha xususiy bo‘limlarga: o‘simliklar ekologiyasi, hayvonlar 
ekologiyasi, mikroorganizmlar ekologiyasi, baliqlar ekologiyasi, 
sutemizuvchilar ekologiyasi va boshqalarga ajratiladi. Ekologiyada 
ko‘pgina amaliy yo‘nalishlar ham mavjud. Landshaftlar ekologiyasi inson 
faoliyati va tabiatni oqilona boshqarish bilan bog‘liq ekologik 
o‘zgarishlarni bashorat qilish uchun ilmiy asoslarni ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanadi. Sanoat ekologiyasi ekologik toza mahsulotlarni ishlab 
chiqarish va chiqindisiz texnologiyalarni qo‘llash bilan shug‘ullanadi. 
Ijtimoiy ekologiya atrof-muhitning insonga va jamiyatning tabiatga 
ta’sirini o‘rganadi. Matematik ekologiya sayyoramizning turli tabiiy 
hududlarida organizmlarning son jihatdan taqsimlanish qonuniyatlarini 
ko‘rib chiqadi.              Foydalanilgan adabiyotlar:
1. “ Populyatsiyalar ekologiyasi” fani majmua
2. F. Halimov. O. Niyazova “Populyatsiyalar 
ekologiyasi”
3. Internet saytlari              ETIBORINGIZ UCHUN 
RAXMAT!

Mavzu: Populyatsiyalar o’rtasidagi munosabatlar turlari  Reja:  1. Populyatsiyalar o’rtasidagi munosabatlar turlari  2. Populyatsiyaning biotsenozdagi o’rni. Ekologik joy  3. Ekologik strategiyalar haqida tushuncha  4. Xulosa  5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

 Populyatsiya nimadan iborat? Bir hududda yashovchi turli turlarning ikki guruhini yagona populyatsiya deb hisoblash mumkin emas; chunki ular turli xil turlar, ular ikki xil populyatsiya sifatida qaralishi kerak. Xuddi shunday, turli hududlarda yashovchi bir turning ikkita guruhi ikkita alohida populyatsiya hisoblanadi. Demak, bitta populyatsiya bu:  populatsiya - ma'lum bir vaqtda ma'lum bir makonni egallagan, a'zolari potentsial chatishtirishi mumkin bo'lgan bir xil turdagi individlar guruhi. va unumdor nasl beradi.

 Populyatsiyalar organizmga qarab juda kichik yoki juda katta bo'lishi mumkin. Hozirgi vaqtda dunyo bo'ylab yo'qolib ketish xavfi ostida turgan ko'plab turlar juda kichik populyatsiyalarga ega, ayni paytda global inson populyatsiyasi hozirda taxminan 7,8 milliard kishidan iborat. Bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar odatda juda zich populyatsiyalarda ham mavjud.  Populyatsiyani turlar bilan aralashtirib yubormaslik kerak, bu mutlaqo boshqacha ta'rif.

 Populyatsiyadagi turlar  Turni aniqlashda bir qancha omillarni, jumladan morfologiyasi (kuzatish mumkin bo'lgan xususiyatlar), genetik material va reproduktiv hayot qobiliyatidagi o'xshashliklarni hisobga olish kerak. Buni qilish juda qiyin bo'lishi mumkin, ayniqsa turli turlar birlashgandajuda o'xshash fenotiplar bo'yicha.  tur bu ko'payish va unumdor nasl yaratishga qodir bo'lgan o'xshash organizmlar guruhidir.