Qadimgi Afrika va Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi
![Mavzu:Qadimgi Afrika va
Janubiy A rabiston sivilizatsiyasi](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_1.png)
![А frika qit asining Misrdan so ng eng qadimiy madaniy o zagi bu Kush ʼ ʼ ʼ
davlatidir. Kush Nil daryosining o rta oqimida 4 ostonadan yuqorida
ʼ
joylashgan. Bu davlat Misr bilan mil.avv. II ming yillikdan boshlab tarixda
yaqin aloqada bo lib kelgan. Shu davrdan boshlab Misr madaniyati Kushda
ʼ
ustunlik qila boshlaydi. Lekin mil.avv. 700 yilda Kush podshosi Kashta,
keyinroq Pianxi va Taxarka Misrni istilo qiladi. Napata shahri mil.avv. VI
asrgacha Kush poytaxti edi. VI asrda (mil.avv. 540 y.) Kush davlati markaziy
shahri Meroe bo lib, Nil daryosi bo yida, serhosil vodiyda joylashgan. Bu
ʼ ʼ
shahar А frikannig janubiy, g arbiy, shimoliy qismlarini bog lab turuvchi savdo
ʼ ʼ
markazi ham edi. Bundan tashqari meroeliklar А rabiston, Hindiston bilan ham
savdo aloqalari olib borgan deb taxmin qilinadi. Bunga meroeliklar dinida
hindlarnikiga o xshash uch boshli sher xudo (
ʼ А pedemok) va fil mingan
xudolar tasvirining paydo bo lishiga qarab xulosa qilinadi. Kushning diniy
ʼ
markazi bo lgan Shebel Berkolda Misr, Yunon, Rim ta siridagi ibodatxonalar
ʼ ʼ
qurilishi shimoliy А frika bilan muntazam aloqalar olib borilganini ko rsatadi.
ʼ
Strabon ma lumotiga ko ra, Misr provintsiyasi boshlig i Gay Petroniy
ʼ ʼ ʼ
А rabistonga yurish qilganda meroeliklar А mna shahriga hujum qilib uni
talaydilar, Imperator А vgustning bozor maydonidagi haykalini olib ketadilar.
Gay Petroniy harbiy yurish qilib, meroeliklar kondaki (malika)sini jazolagan.
Milodiy 64 yilda esa, rimliklar qayta harbiy yurish qilganligi ma lumotlari
ʼ
mavjud.](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_2.png)
![Meroe va napataliklar o z yozuvlarini ishlab chiqqanlar. Yozuvda 23 ta harf ʼ
bo lib, ularni asosan undosh tovushlar va cho ziq unlilar ifoda etgan. Qisqa
ʼ ʼ
unlilar odatda yozilmay, matnda mazmunan anglangan. Meroeda dastlab
podsholar Misr fir avnlariga xos piramidalarda dafn etilgan. Hajm jihatdan
ʼ
kichik bo lgan bu piramidalar qurilishi va bezatilishda fir avnlarnikidan ortda
ʼ ʼ
qolmagan. Metalga ishlov berish Meroeda mil.avv. IV asrdan boshlangan deb
xulosa qilinadi. Chunki mil.avv. 360 yilda vafot etgan podsho Xorsiotef
piramidasidan metall buyumlar topilmagan, undan keyingi yodgorliklarda esa
uchraydi. Shunday bo lsada, Meroe
ʼ А frikadagi eng qadimgi temir ishlab
chiqarish markazlaridan biri bo lib hisoblanadi. Kush, Napata, Meroe
ʼ
yodgorliklari umumiy nom bilan odatda Meroe sivilizatsiyasi deb nomlanadi.
Chunki faqat Meroe shahri Kush markazi bo lgach, o ziga xos an analar,
ʼ ʼ ʼ
sivilizatsiya shakllandi. Meroeda turar joylar ham o ziga xos bo lib, hovli devor
ʼ ʼ
bilan o ralgan va bir necha xonalardan iborat bo lgan. Meroe shahrini arxeologik
ʼ ʼ
jihatdan o rganish chog ida mil.avv. VIII-milodiy IV asrlarda bu shahar mavjud
ʼ ʼ
bo lganligi, uning eng gullagan davri esa mil.avv. III milodiy II asrlarga to g ri
ʼ ʼ ʼ
kelishi, xo jalik hayotda savdo-sotiqning o rni katta ahamiyatga egaligi
ʼ ʼ
aniqlangan. Milodiy IV asrda Efiopiyada paydo bo lgan
ʼ А ksum davlatining
savdodagi raqobatchisini kuchsizlantirish uchun qilgan talonchiligi Meroe
sivilizatsiyasining yemirilishiga asosiy sabab bo lgan deb hisoblanadi.
ʼ](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_3.png)
![](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_4.png)
![Tropik А frika sivilizatsiyasida Chad ko lining ahamiyati katta bo lib, bu yerda ʼ ʼ
ko plab xalqlarning manfaatlari to qnashgan. Bu yerda dehqonchilik va
ʼ ʼ
chorvachilik bilan shug ullanuvchi qabilalar ko p bo lib suvga bo lgan ehtiyojni
ʼ ʼ ʼ ʼ
qondirish uchun davlat tashkiloti zarur edi. Kannem-Bornu davlatini tashkil
qilgan Kanur qabilasi afsonaga ko ra,
ʼ А rabiston janubi Yamandan bu yerga
kelgan. А slida arablarning shimoliy А frikani istilo qilish jarayonida ayrim
qabilalar ko chishi sodir bo lgan. Nigeriya xalqlari orasida sharq tomondan
ʼ ʼ
xalqlarning buyuk ko chishi sababli ularning ota-bobolari shu hududlarga kelib
ʼ
qolgan degan fikrlar saqlanib qolingan. Chad ko li havzasida dastlab Zagava
ʼ
qabilasi davlat tuzgan. Bu davlat Kanem deb atalishi, aholi qamish uylarda
yashashi haqida arab muarrixlari ma lumot beradi. Kanem aholisi XI asrdan
ʼ
boshlab islomni qabul qiladi. Qabilalararo kurashlar kuchayib, Man qabilasidan
Umar 1386 yil mustaqil Bornu davlatini tuzadi. Bu hududlar aholisining katta
qismi bo lmish tuareglar Bornu davlati bilan doimiy siyosiy, madaniy aloqada
ʼ
bo lganlar. Tuareglarda alfavit tartibdagi yozuvlarinng eng g aroyibi tifang
ʼ ʼ
yozuvi mavjud. А yrim qabilalarda bu yozuvning 24 harflisi mavjud bo lsa,
ʼ
ayrimlarida 40 tagacha harflar mavjud. Hozir arab alifbosidan foydalanilsada,
tifang yozuvini tuareglar hali ham o z kiyimlari va qurollariga tushiradilar.
ʼ](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_5.png)
![G arbiy Sudanda tashkil topgan ilk davlatlardan Gana haqida IV asrda yarim ʼ
afsonaviy ma lumotlar mavjud bo lsa, VIII asrda dastlabki ma lumotlar
ʼ ʼ ʼ
mavjud deb qarash lozim. Gana davlati qadimiy tuz yo lida tashkil topgan
ʼ
bo lib, o sha davr sayyohlari uni oltinga boy o lka deb ta riflaydi (
ʼ ʼ ʼ ʼ А l-
Ma sudiy). Gana davlati 1203 yili Soso qabilasi tomonidan qulatiladi. Gana
ʼ
hududlarini 1235 yil Mali davlati bosib oladi. Niger daryosining yuqori
oqimida Mandingo xalqi XI asrda kichkina Kangaba knyazligini tuzadi.
А l ь moraviy sulolasi (shimoliy А frika) Mandingo xalqini islom diniga kirishida
katta ta sir ko rsatadi. Soso qabilasi yetakchisi Sumanguru Gana davlatini
ʼ ʼ
bosib olgan davrda Kangaba davlatini ham bosib oladi. Keyinchalik Sundiatta
Mandingo qabilasini ozod qilib, Kangaba davlatini tiklaydi. Soso qabilasini
mag lub etib, Niger daryosi bo yida Niani shahriga asos soladi. Bu shahar
ʼ ʼ
poytaxt bo lib qoladi, davlat esa Mali deb yuritila boshlanadi. 1235 yil Mali
ʼ
davlatiga asos solingan sana deb qabul qilingan. Uning hududlariga Niger,
Gambiya daryolari havzasi, oltinga boy Vangora, Bambuk hududlari kiradi.
Mansi Muso hukmdorligi davrida Mali eng qudratli va boy davlatga aylanadi.
Uning haj ziyorati afsonaga aylangan bo lib, misrlik al-Umariy ma lumotlariga
ʼ ʼ
ko ra, Mansi Muso o zi o tgan manzillarda oddiy aholiga shunchalik ko p oltin
ʼ ʼ ʼ ʼ
ulashganki, Misrda 12 yil oltin qadri avvalgi holatiga kelmagan. Makkadan
qaytishda Mansi Muso o zi bilan shoir va arxitektor
ʼ А s-Saxelini olib keladi.](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_6.png)
![](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_7.png)
![А s-Saxeli Malida ilk bor pishiq g ishtdan saroy va masjidlar qurgan inson ʼ
sifatida qolgan. Hashamatli qurilishlar va doimiy urushlar natijasida Mali
parchalanib ketadi. Lekin XVII asrgacha Kangaba knyazligi yashab qola bildi.
Mali davlati qudratli davrida Tombukti, Sonnar, Gao, Valata kabi shaharlar gullab
yashnadi. Ibn Batuta ma lumotlariga ko ra, bir yilda faqat shimolga qarab 12
ʼ ʼ
ming tuyalarga ortilgan yuk yo lga tushgan. Davlatning iqtisodiy hayotida tuz
ʼ
yo lining ahamiyati katta bo lgan. Songai qabilasi Niger daryosining o rta
ʼ ʼ ʼ
oqimida dehqonchilik va baliqchilik asosida kun kechirgan. Songai qabilasi
dastlab Mali davlatiga qaram bo lsada, keyinchalik (1463 y.) nafaqat mustaqil
ʼ
bo lib qoldi, balki Mali davlatini, Niger daryosining o rta va quyi oqimlari
ʼ ʼ
havzasi yerlarini, Tombukti, Shinne, Volata, Gao va boshqa ko plab savdo-sotiq,
ʼ
madaniyat markazlarini bosib oladi. Birinchi hukmdor Sonni А li vafotidan so ng,
ʼ
А skiya (oliy harbiy boshliq) Muhammad davrida davlatda boshqaruv, xo jalik,
ʼ
fan taraqqiyotini yaxshi yo lga qo ya oldi. XIV asr oxiri-XV asr boshlarida
ʼ ʼ
Songai g arbiy Sudandagi eng qudratli davlat edi. Tombuktidagi madrasalar
ʼ
А frikadagi dong i ketgan oliy ta lim dargohi edi. 1589 yil Marokash sultonining
ʼ ʼ
harbiy yurishi natijasida Songai davlati parchalanib, bu yerdagi gullab yashnagan
davlatlar, shaharlar inqirozga yuz tutdi.](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_8.png)
![Yoruba xalqi o rmon zonasidagi qadimiy davlatga asos soladi. Dastlabki davlat ʼ
birlashmasi Oyo bo lib hisoblanadi. Benin xalqining madaniy markazi esa, Ife
ʼ
shahri edi. Bu yerda bronza, latun, fil suyagidan yasalgan ko plab qadimiy san at
ʼ ʼ
asarlari topilgan. Yoruba (Nigeriya) madaniyatining qadimgi davrlari haqida
ma lumotlar kamroq bo lib, 1300 yillardan boshlab yevropaliklar bilan
ʼ ʼ
munosabatlarga kirishgach, bir qator yozma yodgorliklar keyingi davr haqida
ma lumotlar beradi. XIV asrda Benin, Lagos knyazliklari Yorubadan mustaqil bo lib
ʼ ʼ
oladi. Nigeriya hududidagi Аshanti qabila ittifoqi ham tropik Аfrika va g arbiy
ʼ
Sudandagi xalqlari singari qadimda Аfrikaning sharqidan ko chib kelganligi haqida
ʼ
afsonalar mavjud. Аshantilar XIV asrdayoq davlat birlashmalariga ega bo lsalarda,
ʼ
XVII asrda Osei Tutu ularni konfederatsiya shaklida birlashtirdi va Аsantexena
(Аshanti xalqi boshlig i) nomini oldi. Markaziy Аfrikaning g arbiy qirg oq
ʼ ʼ ʼ
bo ylaridan Kuba xalqi XV asrda hozirgi Gabon hududlariga kelib o rnashadi. XVII
ʼ ʼ
asrda ular Kasan va Sankuru daryolari oralig iga qo shni qabilalar hujumidan
ʼ ʼ
qochib boradilar. Bu yerda ular dehqonchilik bilan shug ullana borib, davlat
ʼ
tuzdilar. Davlat rahbari Bushango deb atala boshlangan. XVII asr oxirlarida
Bushango Lualaba daryosi hududlariga ko chib boradi. Bu yerda ular o ziga xos
ʼ ʼ
madaniyat shakllantiradilar. Аyniqsa, yog ochdan tayyorlangan ro zg or buyumlari,
ʼ ʼ ʼ
barabanlar, stakanlar, fil suyagidan ishlangan san at asarlari. Bu madaniyatning
ʼ
yuksakligidan dalolat beradi.](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_9.png)
![](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_10.png)
![Аfrikaning Zambezi, Sabi, Limpopo daryolari oralig ida yana bir ʼ
sivilizatsiya “Zimbabve sivilizatsiyasi” XII-XVI asrlarda gullab
yashnadi. Karanga xalqi tashkil etgan davlatni yevropaliklar uning
asoschisi Mvenemutapa (portugallar uni Monomatapa deb
ataganlar) nomi bilan bog laganlar. Monomatapa madaniyati
ʼ
Kxami, Dxlo-Dxlo, Naletom, Zimbabve kabi shaharlarga asos
solganlar. Podsho va oddiy aholi alohida-alohida qal alarda
ʼ
yashaganlar, podsho oldida gulxan doimiy yonib turgan.
Gubernatorlar har yili bir marta podsho olovidan o z olovlarini
ʼ
yoqqanlar. Bu itoatkorlik belgisi hisoblangan. Monomatapa
yodgorliklaridan arab, fors, hind, xitoy ashyolarining topilishi
uning savdo-sotiqdagi ishtirokini ko rsatib beradi. Monomatapa
ʼ
madaniyatini XVI asrda bu hududlarni bosib olgan Rozvi qabilasi
vayron qilgan. Аksum davlati milodimiz I asr boshlarida shahar
davlatlar sifatida shakllana boshladi. Hatto Yunon savdo
koloniyalari ham milodimiz boshlaridayoq mavjud bo lgan. IV
ʼ
asrda Аksum davlati kuchayadi. 333 yili Аksum davlatida xristian
dini davlat dini darajasiga ko tariladi
ʼ](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_11.png)
![](/data/documents/dfac6356-b5c1-40ef-85fb-63ba7627e207/page_12.png)
Mavzu:Qadimgi Afrika va Janubiy A rabiston sivilizatsiyasi
А frika qit asining Misrdan so ng eng qadimiy madaniy o zagi bu Kush ʼ ʼ ʼ davlatidir. Kush Nil daryosining o rta oqimida 4 ostonadan yuqorida ʼ joylashgan. Bu davlat Misr bilan mil.avv. II ming yillikdan boshlab tarixda yaqin aloqada bo lib kelgan. Shu davrdan boshlab Misr madaniyati Kushda ʼ ustunlik qila boshlaydi. Lekin mil.avv. 700 yilda Kush podshosi Kashta, keyinroq Pianxi va Taxarka Misrni istilo qiladi. Napata shahri mil.avv. VI asrgacha Kush poytaxti edi. VI asrda (mil.avv. 540 y.) Kush davlati markaziy shahri Meroe bo lib, Nil daryosi bo yida, serhosil vodiyda joylashgan. Bu ʼ ʼ shahar А frikannig janubiy, g arbiy, shimoliy qismlarini bog lab turuvchi savdo ʼ ʼ markazi ham edi. Bundan tashqari meroeliklar А rabiston, Hindiston bilan ham savdo aloqalari olib borgan deb taxmin qilinadi. Bunga meroeliklar dinida hindlarnikiga o xshash uch boshli sher xudo ( ʼ А pedemok) va fil mingan xudolar tasvirining paydo bo lishiga qarab xulosa qilinadi. Kushning diniy ʼ markazi bo lgan Shebel Berkolda Misr, Yunon, Rim ta siridagi ibodatxonalar ʼ ʼ qurilishi shimoliy А frika bilan muntazam aloqalar olib borilganini ko rsatadi. ʼ Strabon ma lumotiga ko ra, Misr provintsiyasi boshlig i Gay Petroniy ʼ ʼ ʼ А rabistonga yurish qilganda meroeliklar А mna shahriga hujum qilib uni talaydilar, Imperator А vgustning bozor maydonidagi haykalini olib ketadilar. Gay Petroniy harbiy yurish qilib, meroeliklar kondaki (malika)sini jazolagan. Milodiy 64 yilda esa, rimliklar qayta harbiy yurish qilganligi ma lumotlari ʼ mavjud.
Meroe va napataliklar o z yozuvlarini ishlab chiqqanlar. Yozuvda 23 ta harf ʼ bo lib, ularni asosan undosh tovushlar va cho ziq unlilar ifoda etgan. Qisqa ʼ ʼ unlilar odatda yozilmay, matnda mazmunan anglangan. Meroeda dastlab podsholar Misr fir avnlariga xos piramidalarda dafn etilgan. Hajm jihatdan ʼ kichik bo lgan bu piramidalar qurilishi va bezatilishda fir avnlarnikidan ortda ʼ ʼ qolmagan. Metalga ishlov berish Meroeda mil.avv. IV asrdan boshlangan deb xulosa qilinadi. Chunki mil.avv. 360 yilda vafot etgan podsho Xorsiotef piramidasidan metall buyumlar topilmagan, undan keyingi yodgorliklarda esa uchraydi. Shunday bo lsada, Meroe ʼ А frikadagi eng qadimgi temir ishlab chiqarish markazlaridan biri bo lib hisoblanadi. Kush, Napata, Meroe ʼ yodgorliklari umumiy nom bilan odatda Meroe sivilizatsiyasi deb nomlanadi. Chunki faqat Meroe shahri Kush markazi bo lgach, o ziga xos an analar, ʼ ʼ ʼ sivilizatsiya shakllandi. Meroeda turar joylar ham o ziga xos bo lib, hovli devor ʼ ʼ bilan o ralgan va bir necha xonalardan iborat bo lgan. Meroe shahrini arxeologik ʼ ʼ jihatdan o rganish chog ida mil.avv. VIII-milodiy IV asrlarda bu shahar mavjud ʼ ʼ bo lganligi, uning eng gullagan davri esa mil.avv. III milodiy II asrlarga to g ri ʼ ʼ ʼ kelishi, xo jalik hayotda savdo-sotiqning o rni katta ahamiyatga egaligi ʼ ʼ aniqlangan. Milodiy IV asrda Efiopiyada paydo bo lgan ʼ А ksum davlatining savdodagi raqobatchisini kuchsizlantirish uchun qilgan talonchiligi Meroe sivilizatsiyasining yemirilishiga asosiy sabab bo lgan deb hisoblanadi. ʼ
Tropik А frika sivilizatsiyasida Chad ko lining ahamiyati katta bo lib, bu yerda ʼ ʼ ko plab xalqlarning manfaatlari to qnashgan. Bu yerda dehqonchilik va ʼ ʼ chorvachilik bilan shug ullanuvchi qabilalar ko p bo lib suvga bo lgan ehtiyojni ʼ ʼ ʼ ʼ qondirish uchun davlat tashkiloti zarur edi. Kannem-Bornu davlatini tashkil qilgan Kanur qabilasi afsonaga ko ra, ʼ А rabiston janubi Yamandan bu yerga kelgan. А slida arablarning shimoliy А frikani istilo qilish jarayonida ayrim qabilalar ko chishi sodir bo lgan. Nigeriya xalqlari orasida sharq tomondan ʼ ʼ xalqlarning buyuk ko chishi sababli ularning ota-bobolari shu hududlarga kelib ʼ qolgan degan fikrlar saqlanib qolingan. Chad ko li havzasida dastlab Zagava ʼ qabilasi davlat tuzgan. Bu davlat Kanem deb atalishi, aholi qamish uylarda yashashi haqida arab muarrixlari ma lumot beradi. Kanem aholisi XI asrdan ʼ boshlab islomni qabul qiladi. Qabilalararo kurashlar kuchayib, Man qabilasidan Umar 1386 yil mustaqil Bornu davlatini tuzadi. Bu hududlar aholisining katta qismi bo lmish tuareglar Bornu davlati bilan doimiy siyosiy, madaniy aloqada ʼ bo lganlar. Tuareglarda alfavit tartibdagi yozuvlarinng eng g aroyibi tifang ʼ ʼ yozuvi mavjud. А yrim qabilalarda bu yozuvning 24 harflisi mavjud bo lsa, ʼ ayrimlarida 40 tagacha harflar mavjud. Hozir arab alifbosidan foydalanilsada, tifang yozuvini tuareglar hali ham o z kiyimlari va qurollariga tushiradilar. ʼ