logo

Shajarai turk asaridagi etnonimlar

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.259765625 KB
Mavzu:Shajarai 
turk asaridagi 
etnonimlar. Reja:
1.Shajarayi turk asari 
haqida ma'lumot.
2.Asardagi xalq, qabila 
nomlari.
3.Asar til xususiyatlari.   "SHAJARAYI TURK", "Shajarai turk va 
mo g ul" ("Turkiy xalklar va mo g ullar ʻ ʻ ʻ ʻ
shajarasi") — tarixiy asar, 
muallifi	
 Abulg oziy Bahodirxon. Eski 	ʻ
o zbek tilida yozilgan. "SH.t." 13— 17-	
ʻ
asrlardagi mo g ul va turk hukmdorlari 	
ʻ ʻ
haqidagi ma lumotlarni, xususan, 	
ʼ
Markaziy Osiyo xonliklari, jumladan, 
Xiva xonligining muallif yashagan 
davrgacha bo lgan tarixini o z ichiga 	
ʻ ʻ
olgan. Abulg oziy Bahrdirxonning o limi tufayli ʻ ʻ
nihoyasiga yetkazilmay qolgan bo lsada, uning 	
ʻ
o g li Anusha Muhammadxon (1663—87) 	
ʻ ʻ
topshirig iga muvofiq, urganchlik tarixchi 	
ʻ
Maxmud ibn Mulla Muhammad Zamon Urganjiy 
tomonidan ba zi ma lumotlar bilan to ldirilgan. 	
ʼ ʼ ʻ
"SH.t."ning yozilish sababi muallif tomonidan 
quyidagicha izohlangan: "Ammo bizning 
otaaqalarimizning beparvoliqi va Xorazm 
xalqining bevuqufliqi, bu ikki sababdin, bizning 
jamoatimizning Abdullaxonning (Abdullaxon II) 
otalari birlan bizning otalarimizning ayrilgan 
yeridin to bizga kelguncha tarixlarini bitmay 
erdilar.	
  Har bir el, xalq nomining o‘ziga xos 
ma’nosi, nomlanish sababi bo‘ladi. 
Etnonimlar tarix taqozosi bilan 
vujudga kelgan bo‘lib, axborot 
tashiydi. Ular qadimiy so‘zlar 
bo‘lgani uchun xalqlarning 
etnogenezini, turmushtarzi, tili va 
diniga oid ko‘pgina ma’lumotlarni 
aniqlash mumkin, shuning uchun 
ham ularni o‘rganish muhim ilmiy 
ahamiyatga ega. O‘zbek urug‘larining o‘ziga xos 
etimologiyasi mavjud. Ular har bir 
millat milliy tilining o‘ziga xos 
xususuiyatlarini ochib beradigan 
muhim manba hisoblanadi. Quyida 
ularning ayrimlariga to‘xtalib 
o‘tamiz (shuni aytish kerakki, 
etnonimlar etimologiyasi haqida 
keltirilgan fikrlar turli manbalarga 
tayanib yozilgan, har qanday 
etimologiya ham nisbiydir). Arlot eli (hozirda Olot) – arlot 
so‘zi	
 “otaning sevar 
o‘g‘li”	
 ma’nosida talqin etilgan. 
Arlat bir kishining oti turur. Ani 
otasi ko‘p sevar edi. Aning uchun 
Arlat tedilar. Barcha Arlat eli aning 
nasli turur [1; 40].
Avshar eli –	
 qadimiy urug‘lardan 
biri bo‘lib, arab geograflari Buxoro 
yaqinida Avshar degan qishloqni 
tilga oladilar. Abulg‘oziy 
Bahodirxon avshar so‘zini	
 “ishini 
ildam ishlamoqchi”	
 deb izohlaydi. Baday eli 	(hozirda Badoy) – 
Kilgit urug‘iga mansub shaxs 
naslidan tarqalgan urug‘ nomi.
Bayot eli	
 	–	 	“davlatli”	 	degan 
ma’noni anglatgan.
Do‘rman eli	
 	– (hozirda Do‘rmon) 
mo‘g‘ulchada	
 	“to‘rt”	 	degan 
ma’noni anglatadi. Kilgit eli – “tilida, nutqida kamchiligi bor 
kishi” ma’nosini anglatadi. Bu haqda 
Abulg‘oziy Bahodirxon shunday yozadi: 
“Kishining tilida kamligi bo‘lsa, turk xalqi 
bo‘ltak der. Mo‘g‘ul kilgi der. Bu 
kishining tilining kamligi bor erdi. Aning 
uchun Kilgit tedilar. Barcha Kilgit eli u 
kishining nasli turur”[1; 40].
Nayman eli	
 – Naymanlar mo‘g‘ul urug‘i 
deb hisoblanar edi; olimlar naim so‘zi 
mo‘g‘ulchada “sakkiz” ma’nosini 
anglatadi deb aytadilar. Qalmoq eli –   qalmoq so‘zining 
ma’nosi	
 “chetda qolgan”(islom diniga 
kirmay qolgan) degan ma’noni biildirgan.
Qaniq eli
 – bir kishi qaniq-qaniq qilib 
yuruvchi arava yasadi u va undan tarqalgan 
elni Qaniqli dedilar.
Qipchoq eli	
 – qadim turk elida“ichi qo‘sh 
yog‘och”ni qipchoq deb atashgan. 
(O‘g‘uzxon daraxt ichida tug‘ilgan bolani 
asrab olib, unga shunday nom berdi. 
Qipchoq eli shuning naslidan 
tarqaldi).Keyinchalik bu xalq nomiga 
ko‘chgan. Qarluq eli – turkiyda	 “qorlik, qorliq 
joy”(tarixiy voqea asosida kelib 
chiqqan) degan ma’noni 
anglatadi.“Qorluq eli Mo‘g‘uliston 
tog‘larining ichinda yurt qilib 
o‘lturdilar. Qorluqning podshohi 
Arslonxon tegen erdi”.
Qayin eli	
 – qayi 
so’zi	
 “mahkam”	 ma’nosida 
ishlatilgan. Qayin etnonimi ham shu 
so’zdan kelib chiqqan. Adabiyotlar:
      Абулғозий. Шажарайи турк. Т.: 
Чўлпон. 1992, 187 – Б.	
     
Бегматов Э. Мустақиллик ва 
топонимия. Ўзбек тили ва 
адабиёти // 2009, 5-сон. 9-12-б.	
     
Qorayev S. Toponimika. Toshkent, 
2006.

Mavzu:Shajarai turk asaridagi etnonimlar.

Reja: 1.Shajarayi turk asari haqida ma'lumot. 2.Asardagi xalq, qabila nomlari. 3.Asar til xususiyatlari.

"SHAJARAYI TURK", "Shajarai turk va mo g ul" ("Turkiy xalklar va mo g ullar ʻ ʻ ʻ ʻ shajarasi") — tarixiy asar, muallifi Abulg oziy Bahodirxon. Eski ʻ o zbek tilida yozilgan. "SH.t." 13— 17- ʻ asrlardagi mo g ul va turk hukmdorlari ʻ ʻ haqidagi ma lumotlarni, xususan, ʼ Markaziy Osiyo xonliklari, jumladan, Xiva xonligining muallif yashagan davrgacha bo lgan tarixini o z ichiga ʻ ʻ olgan.

Abulg oziy Bahrdirxonning o limi tufayli ʻ ʻ nihoyasiga yetkazilmay qolgan bo lsada, uning ʻ o g li Anusha Muhammadxon (1663—87) ʻ ʻ topshirig iga muvofiq, urganchlik tarixchi ʻ Maxmud ibn Mulla Muhammad Zamon Urganjiy tomonidan ba zi ma lumotlar bilan to ldirilgan. ʼ ʼ ʻ "SH.t."ning yozilish sababi muallif tomonidan quyidagicha izohlangan: "Ammo bizning otaaqalarimizning beparvoliqi va Xorazm xalqining bevuqufliqi, bu ikki sababdin, bizning jamoatimizning Abdullaxonning (Abdullaxon II) otalari birlan bizning otalarimizning ayrilgan yeridin to bizga kelguncha tarixlarini bitmay erdilar.

Har bir el, xalq nomining o‘ziga xos ma’nosi, nomlanish sababi bo‘ladi. Etnonimlar tarix taqozosi bilan vujudga kelgan bo‘lib, axborot tashiydi. Ular qadimiy so‘zlar bo‘lgani uchun xalqlarning etnogenezini, turmushtarzi, tili va diniga oid ko‘pgina ma’lumotlarni aniqlash mumkin, shuning uchun ham ularni o‘rganish muhim ilmiy ahamiyatga ega.