SHARQIY VA JANUBI-SHARQIY OSIYO DAVLATLARI
![SHARQIY VA J AN UBI-SHARQIY
OSIYO DAVLATLARI Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_1.png)
![Sharqiy Osiyo davlatlari.
Osiyoning sharqiy qismida
joylashgan hududlari Sharqiy
Osiyo subregioni hisoblanadi.
Shimoliy, g‘arbiy, janubiy
qismlaridan mintaqaning
quruqlik chegaralari o‘tsa, sharqi
Yapon, Sariq, Sharqiy Xitoy,
Janubiy Xitoy dengizlari zanjiri
bilan o‘ralgan. Uning umumiy
maydoni 11,8 mln km2, aholisi
soni esa 1,5 mlrd.dan ortiq.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_2.png)
![Sharqiy Osiyo subregioni
Osiyoning maydon jihatdan eng
katta mintaqasi hisoblanadi.
Uning davlatlari orasida Xitoy
maydon kattaligiga ko‘ra
jahonda uchinchi, aholi soniga
ko‘ra esa, birinchi o‘rinni
egallaydi. Koreya Respublikasi
mintaqaning maydon jihatdan
kichik davlati hisoblansa,
Mongoliya aholi soniga ko‘ra
guruhda so‘nggi o‘rinni
egallaydi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_3.png)
![Subregion davlatlarining yana bir o‘ziga xos jihati
shuki, har bir davlat o‘z siyosati, rivojlanish holatiga ko‘ra deyarli
bir-biriga o‘xshamaydi. Bu yerda bozor iqtisodiyoti talablarini
o‘zida singdirgan sotsialistik tuzum asosida rivojlanayotgan Xitoy
Xalq Respublikasi, jahonning eng harbiylashgan, yopiq davlat
siyosat yurituvchi, totalitar tuzumga ega bo‘lgan Koreya Xalq
Demokratik Respublikasi (KXDR), mintaqadagi yagona monarxiya
tuzumiga ega bo‘lgan,
Xitoy bir partiyaviy boshqaruvga ega Shimoliy Koreya va Janubiy
Koreya davlat rahbarlari](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_4.png)
![jahonning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan davlatlaridan
biri – postindustrial davlat Yaponiya, yangi sanoatlashgan davlat
– Koreya Respublikasi bilan bir qatorda iqtisodiyoti nisbatan past
darajada rivojlangan Mongoliya joylashgan.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_5.png)
![To‘g‘ridan to‘g‘ri Tinch okeaniga chiqish imkoniyatiga ega
(Mongoliyadan tashqari) ekanligi, subregionning qadimiy
sivilizatsiya markazlaridan biri ekanligi geografi k o‘rnining ijobiy
jihatlari hisoblansa,](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_6.png)
![g‘arbiy va janubiy qismlarining baland tog‘liklardan iboratligi,
asosiy qismi Tinch okeanbo‘yi seysmik zonasida joylashganligi,
salbiy jihat sifatida namoyon bo‘ladi.
Yaponiyadagi vulqonJanubiy Xitoy tog‘lari](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_7.png)
![Sharqiy Osiyo davlatlari relyef
xususiyatlari nisbatan o‘xshash.
Barcha davlatlarda tog‘li hududlar
katta maydonni tashkil qiladi. Shu
bilan bir qatorda, Gobi,
Taklamakon kabi cho‘llar ham
mavjud. Tog‘oldi, daryo vodiylari,
dengizbo‘yi hududlari mintaqa-
ning asosiy tekislik hududlarini
tashkil qiladi (24-rasm).](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_8.png)
![Sharqiy Osiyo davlatlari, asosan, mo‘tadil, subtropik va
subekvatorial mintaqalarda joylashgan. Mazkur davlatlar
iqtisodiyotida ularning hududida mavjud bo‘lgan tabiiy resurslar
katta ahamiyatga ega.
mo‘tadil
subtropik
subekvatorial](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_9.png)
![Mineral resurslarning turli ko‘rinishlari Yaponiyadan boshqa
barcha davlatlarda tarqalgan bo‘lsa, Yaponiya, Koreya yarimoroli
davlatlari suv resurslariga boyligi bilan ajralib turadi.
Mongoliyadagi mis-molibden koni
Koreyadagi Xangan daryosi](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_10.png)
![Undan tashqari, yer (Xitoy), o‘rmon (Xitoy, Koreya yarimoroli
davlatlari), rekreatsion (Yaponiya, Xitoy, Koreya Respublikasi)
resurslar ham katta iqtisodiy ahamiyatga ega.
Xitoydagi sholi maydoni
Yaponiyadagi Ximedzi
qal’asiKoreyadagi qarag‘ay
o‘rmoni](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_11.png)
![Subregion aholi soni, uning zichlik darajasi yuqori bo‘lgan
hududlardan biri hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot omili
Yaponiya, Koreya Respublikasi aholisining tabiiy ko‘payish
darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ularda tug‘ilish darajasi
pastligi sababli aholi orasida katta yoshlilar hamda qariyalarning
salmog‘i ortib bormoqda. Xitoyda aholi sonining sekin o‘sishiga,
bu yerda so‘nggi yillargacha olib borilgan aholi sonini
qisqartirishga qaratilgan demografi k siyosat sabab bo‘lmoqda.
Yaponlar Koreyslar Xitoyliklar](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_12.png)
![Mintaqa davlatlari orasida KXDR va Mongoliyada
tabiiy ko‘payish jarayoni yuz bermoqda. Subregionda aholi
o‘rtacha zichligi 1 km2ga 136 kishiga teng. Aholi zichlik
ko‘rsatkichlari Koreya Respublikasida eng yuqori (1 km2ga 510
kishi), Mongoliyada esa eng past (2 kishi).](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_13.png)
![Subregionda o‘rtacha urbanizatsiya darajasi 58% bo‘lgan holda,
uning davlatlari orasida iqtisodiyoti rivojlangan Yaponiya (93%),
Koreya Respublikasida (82%) baland, KXDRda esa past (60%)
ko‘rsatkichlar kuzatiladi.
Tokyo
Seul
Pxenyan](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_14.png)
![Sanoatida konchilik (Xitoy, Mongoliya, KXDR),yoqilg‘i-energetika
(Xitoy, Koreya Respublikasi, Yaponiya), qora va rangli metallurgiya
(Xitoy, Yaponiya, Koreya Respublikasi), mashinasozlik (Xitoy,
Yaponiya, Koreya Respublikasi)](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_15.png)
![kimyo (Xitoy, Yaponiya, Koreya Respublikasi, KXDR), o‘rmon va
yog‘ochsozlik (Xitoy, Koreya Respublikasi), yengil va oziq-ovqat
(subregionning barcha davlatlari) tarmoqlari muhim ahamiyatga
ega.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_16.png)
![Turli tarmoqlarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha
Xitoy, Yaponiya, Koreya Respublikasi davlatlari jahonda yetakchi
davlatlardan hisoblanadilar. Ayniqsa, ushbu davlatlarning qora
metallurgiya, kemasozlik, avtomobilsozlik, elektronika
va elektrotexnika, kimyo sanoatlaridagi ulushi katta.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_17.png)
![Sharqiy Osiyo davlatlari iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi katta
ahamiyatga ega. Mongoliya va Yaponiya qishloq xo‘jaligida
chorvachilikning, qolgan davlatlarda esa dehqonchilikning hissasi
yuqori. Dehqonchilik tarmoqlaridan donchilik (bug‘doy, sholi,
makkajo‘xori), texnik ekinlar yetishtirish (paxta, tamaki, choy,
kartoshka, soya), bog‘dorchilik yaxshi rivojlangan.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_18.png)
![Chorvachilikda qoramolchilik, cho‘chqachilik, parrandachilik va
baliqchilik muhim o‘rin tutadi. Mongoliyada qo‘y va echkichilik,
yilqichilik, tuyachilik va bug‘uchilik tarmoqlari ham rivojlangan.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_19.png)
![Transportida quruqlik transporti muhim ahamiyatga ega.
Dengizbo‘yida joylashgan davlatlarda suv transporti ham yaxshi
rivojlangan.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_20.png)
![Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari.
Janubi-sharqiy Osiyo
subregioni tarkibiga Hindixitoy
yarimoroli, Malay arxipelagi
orollari, Yangi Gvineyaning
g‘arbiy qismi kiradi. Uning
maydoni 4,5 mln
km2 bo‘lib, umumiy quruqlik
maydonining 3% ni egallaydi.
Aholisi soni 630 mlnga yaqin.
Ya’ni bu subregionda jahon
aholisining 8,5% dan ko‘prog‘i
istiqomat qiladi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_21.png)
![Geografik joylashuvi jihatidan Vyetnam, Kambodja, Laos,
Myanma, Tailand va Malayziya yarimorol, Bruney, Indoneziya,
Singapur, Filippin va Sharqiy Timor esa orol davlatlar hisoblanadi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_22.png)
![Bu yerda maydon kattaligi, aholi soni, ijtimoiy- iqtisodiy
taraqqiyot darajasiga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi 11 ta davlat
joylashgan. Ular orasida faqat Laos quruqlik ichkarisida
joylashgan davlat bo‘lganligi sababli to‘g‘ridan to‘g‘ri dengizga
chiqa olmaydi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_23.png)
![Davlatlarning 4 tasi monarxiya boshqaruv shakliga ega.
Ma’muriy- hududiy tuzilishiga ko‘ra, Malayziya va Myanma
davlatlari federativ davlatlar hisoblanadi.
Malayziya qiroli Bruney sultoni
Tailand qiroli Kambodja qiiroli](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_24.png)
![Hind va Tinch okeanlari oralig‘ida joylashganligi; mintaqa
davlatlari iqtisodiyoti rivojida ikki yirik sivilizatsiya – Xitoy va
Hindiston ta’sirining kuchli ekanligi; buyuk geografik kashfiyotlar
davrida rivojlanishni boshlagan xalqaro savdo va dengiz yo‘llari
ustida joylashganligi mintaqa geografik o‘rnining asosiy
xususiyatlari hisoblanadi
Janubi-Sharqiy Osiyoliklar qorachadan kelishi
hindlarga, ko‘z qisiqligi Xitoyliklarga o‘xshaydi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_25.png)
![Subregion relyefida tog‘li va tekislik hududlar salmog‘i deyarli
teng. Mintaqada yirik tekislik hududlari mavjud emas.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_26.png)
![Asosan, subekvatorial va ekvatorial iqlim mintaqalarida
joylashgan bo‘lib, iqlim xususiyatlari bu yerda doimiy yashil
tropik o‘rmonlarning mavjud bo‘lishiga sababchi bo‘lgan.
subekvatorialsubekvatorial
ekvatorial](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_27.png)
![Mintaqaning 42% hududi o‘rmonlar bilan qoplangan. Suv
resurslari bilan yaxshi ta’minlangan. Mekong, Iravadi, Chao-
Praya, Xongxa daryolari eng asosiy chuchuk suv manbalari
hisoblanadi. Mintaqaning yirik daryolari, asosan, yarim orol
davlatlar hududidan oqib o‘tadi.
Mekong](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_28.png)
![Dunyo okeani biologik resurslari ham davlatlar iqtisodiyotida
katta ahamiyatga ega. Ular aholi tomonidan iste’molda keng
foydalaniladi. Malay arxipelagining ba’zi orollarida tabiiy dur
yetishtiriladi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_29.png)
![Mintaqa tabiiy resurslari orasida mineral resurslar muhim
iqtisodiy ahamiyatga ega. Myanma hududidan to
Indoneziyagacha cho‘zilgan qalay-volfram belbog‘i o‘tgani sabab
barcha yarimorol davlatlari hamda Indoneziya hududidan katta
miqdorda qalay rudalariga qazib olinadi.
Qalayini elektronikada qo’llanilishi](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_30.png)
![Subregion qalayning umumiy zaxiralari bo‘yicha
jahonda birinchi o‘rinni egallaydi. Surma zaxiralari
bo‘yicha Janubi-sharqiy Osiyo qit’ada birinchi, jahonda
esa ikkinchi o‘rinni egallaydi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_31.png)
![Bundan tashqari, ushbu hududdan neft (Indoneziya, Malayziya,
Bruney), toshko‘mir (Vyetnam, Indoneziya), uran rudalari
(Indoneziya, Filippin), oltin (Myanma, Vyetnam, Filippin), volfram
(Myanma, Tailand), boksit (Indoneziya, Filippin, Malayziya) kabi
mineral resurslar ham qazib olinadi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_32.png)
![Janubi-sharqiy Osiyoning deyarli barcha davlatlarida aholining
tabiiy ko‘payish darajasi yuqori. Bunga birinchi navbatda milliy,
diniy omillar katta ta’sir ko‘rsatadi. Indoneziya, Filippin, Vyetnam
mintaqaning aholi soni ko‘p bo‘lgan davlatlari hisoblanadi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_33.png)
![Janubi-sharqiy Osiyo hududida 200 dan ortiq xalqlar yashaydi.
Ular orasida malayliklar, laolar, tayliklar, vyetnamliklar, semanglar
(Malakka yarim orolida), birmaliklar (Myanmada), filippinliklar,
yavaliklar, xitoylar katta salmoqa ega.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_34.png)
![Indoneziya, Malayziya, Bruneyda islom diniga e’tiqod qiluvchilar
oldingi o‘rinda turadi. Tailand, Laos, Kambodja, Myanma hamda
Vyetnamda buddizm, Singapurda esa konfusiylik dini keng
tarqalgan. Ayrim davlatlarda katoliklarning salmog‘i katta
(Filippin, Sharqiy Timor).
Islom
Katolik](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_35.png)
![Subregionda o‘rtacha zichlik 1 km2ga 140 kishini tashkil etadi.
Kichik hududli davlatlarda bu ko‘rsatkich ancha yuqori (masalan,
Singapurda o‘rtacha zichlik 1 km2 ga 8000 kishidan oshadi).](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_36.png)
![Urbanizatsiya darajasi 50% atrofida. Industrlashgan hududlarda
bu ko‘rsatkich yuqori (Singapurda 100%), qishloq xo‘jaligi
iqtisodiyotida katta salmoqqa ega davlatlarda esa past (Sharqiy
Timor 30% atrofida). Jakarta, Bangkok, Manila mintaqaning eng
yirik shaharlari bo‘lib hisoblanadi (25-rasm).
Singapur Sharqiy Timor
Bangkok Jakarta Manila](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_37.png)
![Mintaqa davlatlari tarixiy rivojlanishida Xitoy va Hindistonning
ta’sir katta bo‘lsada, ushbu davlatlarning aksariyat qismi o‘z
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini belgilashda yapon modeliga
murojaat qilishgan. Natijada Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari
ichida Singapur, Tailand, Malayziya kabi yangi sanoatlashgan
davlatlar (so‘nggi yillarda ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarda ijobiy
o‘zgarishlar yuz berayotgan rivojlanayotgan davlatlar guruhi) soni
ortib bormoqda.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_38.png)
![Bundan tashqari, bu yerda Bruney kabi neft eksport qiluvchi
davlat, Sharqiy Timor, Laos kabi iqtisodiyoti past darajada
rivojlangan davlatlar ham mavjud.
Sharqiy Timor Laos Butan](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_39.png)
![Subregionda konchilik (deyarli mintaqaning barcha davlatlarida),
yoqilg‘i-energetika (Indoneziya, Malayziya, Bruney va b.), rangli
metallurgiya (Indoneziya, Malayziya, Tailand, Vyetnam va b.),
konchilik
rangli metallurgiya yoqilg‘i-energetika](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_40.png)
![mashinasozlik (Indoneziya, Singapur, Malayziya va b.), kimyo
(Indoneziya, Malayziya, Singapur, Vyetnam va b.), yengil va oziq-
ovqat (deyarli mintaqaning barcha davlatlarida) sanoatlari
tarmoqlari rivojlangan.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_41.png)
![Qishloq xo‘jaligida dehqonchilik ustun soha bo‘lib, sholi asosiy
ekin turi hisoblanadi. Bundan tashqari, mintaqa davlatlarida turli
ziravorlar, choy, kofe, kopra, geveya (tabiiy kauchuk olish uchun)
kabilar ham yetishtiriladi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_42.png)
![Chorvachilikda baliqchilik rivojlangan. Geografik o‘rin
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, Janubi-sharqiy Osiyo
davlatlari uchun asosiy transport turlari suv va avtomobil
transporti hisoblanadi.](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_43.png)
![© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
Sh. M. Sharipov, V. N. Fedorko, N. I. Safarova , V. A.
Rafiqov– Geografiya – O‘rta ta’lim muassasalarining
10-sinfi va o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi
muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik ,
Toshkent, «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2017/ www.eduportal.uz](/data/documents/2fe22ad2-6667-40e4-a42f-12d4b8742e01/page_44.png)
SHARQIY VA J AN UBI-SHARQIY OSIYO DAVLATLARI Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Sharqiy Osiyo davlatlari. Osiyoning sharqiy qismida joylashgan hududlari Sharqiy Osiyo subregioni hisoblanadi. Shimoliy, g‘arbiy, janubiy qismlaridan mintaqaning quruqlik chegaralari o‘tsa, sharqi Yapon, Sariq, Sharqiy Xitoy, Janubiy Xitoy dengizlari zanjiri bilan o‘ralgan. Uning umumiy maydoni 11,8 mln km2, aholisi soni esa 1,5 mlrd.dan ortiq.
Sharqiy Osiyo subregioni Osiyoning maydon jihatdan eng katta mintaqasi hisoblanadi. Uning davlatlari orasida Xitoy maydon kattaligiga ko‘ra jahonda uchinchi, aholi soniga ko‘ra esa, birinchi o‘rinni egallaydi. Koreya Respublikasi mintaqaning maydon jihatdan kichik davlati hisoblansa, Mongoliya aholi soniga ko‘ra guruhda so‘nggi o‘rinni egallaydi.
Subregion davlatlarining yana bir o‘ziga xos jihati shuki, har bir davlat o‘z siyosati, rivojlanish holatiga ko‘ra deyarli bir-biriga o‘xshamaydi. Bu yerda bozor iqtisodiyoti talablarini o‘zida singdirgan sotsialistik tuzum asosida rivojlanayotgan Xitoy Xalq Respublikasi, jahonning eng harbiylashgan, yopiq davlat siyosat yurituvchi, totalitar tuzumga ega bo‘lgan Koreya Xalq Demokratik Respublikasi (KXDR), mintaqadagi yagona monarxiya tuzumiga ega bo‘lgan, Xitoy bir partiyaviy boshqaruvga ega Shimoliy Koreya va Janubiy Koreya davlat rahbarlari
jahonning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan davlatlaridan biri – postindustrial davlat Yaponiya, yangi sanoatlashgan davlat – Koreya Respublikasi bilan bir qatorda iqtisodiyoti nisbatan past darajada rivojlangan Mongoliya joylashgan.