TAFAKKUR HAQIDA UMUMIY TASAVVURLAR
TAFAKKUR HAQI DA UMUMIY TASAVVURLAR.
Reja: 1. Tafak k ur haqida t ushuncha. 2. Tafak k ur operasiy alari haqida t ushuncha. 3. Tafak k ur shak llari haqida t ushuncha. 4. Tafak k ur t urlari haqida t ushuncha. 5. Tafak k ur sifat lari haqida t ushuncha.
Tafak k urga berilgan t a’rifl ar: I vanov tomonidan-”tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki,bubfaoliyat voqelikni eng aniq,to’liq,chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni taqin ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug’ullanishiga imkon beradi”. Game zo tomonidan-”tafakkur voqelikning umumlashgan holda va so’z hamda o’tmish tajriba vositalarida aks ettirilishi”. Pe t rovsk iy tomonidan-”tafakkur-ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bog’liq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qislish, uji bavosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir”. Le ont ev- tafakkur psixooogiyasi predmenti yuzasidan mulohaza yuritib, tafakkurni turli ko’rinishlarga ajratadi, fikr yuritish faoliyati ekanligini tan oladi, lekin unj predment li-amaliy faoliyat deb nomlaydi.
TA FA KKUR OPERA SI YA LA RI Haqida. • A N A LI Z - SHUN DAY TA FA KK UR OPERA SI YA SI DI RK I UN I NG YORDA MI BI LA N BI Z NA RSA VA HODI SA LA RNI F I KRA N YOK I A MA LI Y J I HATDA N X USUSI YATLA RI N I TA HLI L QI LA MI Z. A NA LI Z J A RAYON I DA BUTUN NI NG UNI NG QI SMLA RI GA VA ELEMENTLA RI GA BO’LGA N MUN OSA BATI A NI QLA N A DI . TA HLI L OB’EKTLA RI A MA LDA A J A RATI B BO’LMAY DI GA N ELEMENTLA RGA YOK I BELGI LA RGA BO’LI SHDA I F ODA LA N I SHI MUMKI N . • SI N TEZ- SHUN DAY BI R TA FA KKUR OPERA SI YA SI DI RDK I , BI Z N A RSA VA HODI SA LA RNI N G A NA LI ZDA BO’LI NGA N , A J RATI LGA N AY TI M QI SMLA RI NI , BO’LA KLA RI NI SI NTEZ YORDA MI BI LA N F I KRA N VA A MA LI Y RA VI SHDA BI RLA SHTI RI B, BUTUN HOLI GA KELTI RA MI Z. SI NTEZ ELEMENTLA RN I NG, N A RSA VA HODI SA LA RN I N G QI SMLA RI VA BO’LA KLA RI NI BI R BUTUN QI LI B QO’SHI SHDA N I BORAT FAOLI YAT EKA NLI GI TA’RI FDA N KO’RI NI B TURI BDI . A N A LI Z AQLI Y BO’LGA N LI GI KA BI SI N TEZ HA M A MA LI Y X A RA KTER KA SB ETA DI . • TAQQOSLA SH -SHUNDAY TA FA KKUR OPERA SI YA SI DI RKI , BU OPERA SI YA VOSI TA SI BI LA N OB’EKTI V DENYODAGI NA RSA VA HODI SA LA RN I NG BI R-BI RI GA O’X SHA SHLI GI VA BI R-BI RI DA N FA RQLA RI A N I QLA NA DI . X I X -X X A SRLA RDA YA SHAGA N OLI M USHI NSKI Y TAQQOSLA SHGA OI D QUY I DAGI SO’ZLA RN I AY TA DI : “ AGA R SI Z TA BI ATN I BI R NA RSA N I RA VSHA N TUSHUN I B OLUSHN I I STA SA NGI Z, UNI N G O’ZI GA J UDA O’X SHA SH BI ’LGA N NA RSA LA RDA N TA FOVUTI N I TOPI N GI Z VA UNI NG O’ZI GA J UDA UZOQ BO’LGA N NA RSA LA R BI LA N O’X SHA SHLI GI NI TOPI NGI Z. A N A SHUNDA SI Z SHU NA RSA NI N G EN G MUHI M BELGI LA RI NI PAYQA B OLA SI Z, DEMA K SHU NA RSA NI N TUSHI N I B OLA SI Z” .
Narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqni, teng yoki tengsizliklarni, ayniyat yoki ziddiyatlarni aniqlashdan iborat bo’lgan fikr yuritish operasoyasi, bilishning dastlabki va zaruriy vositasi bo’lib hisoblanadi. Taqqoslash operasiyasi 2 xil yo’l bilan amalga oshiriladi: amaliy aniq narsalarni bevosita solishtirish va nazariy tasavbur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash. A bst rak siy alash ( lot.mavhumlashtirish)- bu operasiya yordamida moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va xodisalarning muhim bo’lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz. Abstraksiya jarayonida ob’ektdan ajratib olingan belgi, alomatlarning o’zi tafakkurning mustaqil ob’ekti bo’lib qoladi. Umumlasht i rish - tafakkurda akas etgan bur turkum narsalarning, o’xshash muhIM belgilarining shu narsalar to’g’risidagI bitta tushuncha qilib, fikrda birlashtirish demakdir. Psixologiyada umumlashtirishning keng qo’llaniladigan 2 ta turi mavjud: t ushunchal i umumlasht iris h- predmentlar ob’ektiv muhim belgi asosida umumlashtiriladi. Hissiy -k onk ret umumlasht irish - esa predmentlar topshiriq talabiga binoan tashqi belgi bilan umumlashtiradi. Agar abstraksiyalash faoliyatida narsa va hodisalarning o’xshash hamda muhim belgilari tasodif belgilardan fikran ajratib olinsa, umumlashtirishda esa ajratib olingan o’xshash, umumiy va muhim belgilarga suyangan holda narsa va hodisalar birlashtiriladi.