Tarix oʻqitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

429.8203125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu : Tarix o qitish usullarining ʻ
shakllanishi va rivojlanishi

Reja:
1. O’qitish metodlari klassifikatsiyasi.
2. O’qitish metodlari va usullari h’aqida tushuncha
3. Metodik usullar (sistemasi) tizimlari.

Hozirgi davrda talim mazmuni insoniyat to’plagan tayer
bilimlar ko’nikma va malakalarni puxta egallash bilan birga,
o’quvchilarning mustaqil fikr yuritish, ijodiy ishlash
qobiliyatlarining usishini taminlay oladigan ijodiy faoliyatni
h’am uzida birlashtirmog’i lozim. Bunda talim mazmuni bilan
birga o’qitish metodlari h’am muh’im rol uynaydi.
O’qitish metodlari murakkab muammo bo’lib, maktab oldiga
qushilgan masuliyatli vazifalarning h’al etilishi ko’p jih’atdan
uning tug’ri h’al qilinishiga bog’liqdir. Biroq h’ozircha tarix
o’qitish metodlari sistemasi etarli darajada ishlab
chiqilmagan. Metodik adabietda metodistlar tomonidan
“metod”, ”metodik usullar” tushunchasi turlicha talqin etiladi
va klassifikatsiya qilinadi.

O’qitish metodlarini ilmiy asosda klassifikatsiyalash masalasi
pedagogika fanida o’qitishning turli bosqichlarida turlicha h’al qilib
kelindi. O’qitish metodlari klassifikatsiyasiga bazan analiz sintez
deduktsiya va induktsiya kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib
olinib, o’qitish metodlari intuktiv, analitik va boshqa mantiqiy
usullar sifatida, xarakterlanadi. O’qitish metodiga bu xil qarash,
A.Vagin takidlaganidek, tarix o’qitish metodikasida tan olinadi.
(Vagin A. Metodika prepodavaniya istorii v sredney shkole.M.,
1988, c 296). Bu mantiqiy operatsiyalar o’qitish va o’rganishning
barcha bosqichlarida turli xarakterdagi xilma-xil didaktik va
metodik vazifalarni h’al qilishda ishtirok etsa da, mustaqil o’qitish
metodlari bo’lib xizmat qila olmaydi. Uslubi A.İ.Strajev aytganidek:
“Tarix o’qitish metodi tarixiy material bo’yicha qilinadigan ana shu
mantiqiy operatsiyalardan tashkil topadi”

Maktabda tarix talimi taraqqietining turli bosqichlarida o’qitish usullaridan turlicha
foyda
’ qitish metodlari klassifikatsiyasiga bazan analiz sintez deduktsiya va induktsiya
kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib olinib, o’qitish metodlari intuktiv, analitik va
boshqa mantiqiy usullar sifatida, xarakterlanadi. O’qitish metodiga bu xil qarash,
A.Vagin takidlaganidek, tarix o’qitish metodikasida tan olinadi. (Vagin A.
Metodika prepodavaniya istorii v sredney shkole.M., 1988, c 296). Bu mantiqiy
operatsiyalar o’qitish va o’rganishning barcha bosqichlarida turli xarakterdagi
xilma-xil didaktik va metodik vazifalarni h’al qilishda ishtirok etsa da, mustaqil
o’qitish metodlari bo’lib xizmat qila olmaydi. Uslubi A.İ.Strajev aytganidek: “Tarix
o’qitish metodi tarixiy material bo’yicha qilinadigan ana shu mantiqiy
operatsiyalardan tashkil
va uni baen qilishga qaratiladi. Shuningdek, 30- yillarda materialni baen qilish,
suh’bat usuli h’amda o’quvchilardan so’rash usullari ishlab chiqilib, oinoma
saqifalarida elon qilindi. Bernadskiyning tarix o’qitish usullarini 1-marta tadqiq
etgan muh’im qo’llanmasi

1956 yildan etiboran, tarix fanini, maktab tarix talimi mazmunini shaxsga
sig’inish va uning oqibatlaridan tozalashga kirishildi. Jumh’uriyatlar va
o’lkalar tarixini o’rganish, darsliklar yaratishga kirishildi. Lekin, tarixiy
h’aqiqat to mustaqilligimizga erishgunga qadar cheklangan h’olda qoldi.
60-yillarda tarix o’qitish metodlari va ularni klassifikatsiyalash turlicha h’ol
qilindi. Uslubi Strajev A. Tarix o’qitishning tashkil etilishi, metodikasi va
vositalari tarix fanining malum talim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishga
xizmat qiladi”-deydi (Strajev A). (N1964. c. i7) Biroq u h’am o’qitishning
asosiy metodlarini tarixiy jaraenning o’zini urganish metodidan iborat qilib
qo’yib misolda no aniqliqka yo’l qo’ydi. U qo’yidagi o’qitish metodlarini
tavsiya qiladi.
1. tarixiy faktlarni urganish metodlari.
2. xronologiyani o’rganish metodlari
3. mah’alliy tariqiy voqealarni o’rganish metodlari
4. asosiy tarixiy tushunchalarni shakllantirish metodlari
5. sabab-natija aloqalarni o’rganish metodlari
6. tarixiy jaraenning qonuniyatlarini ochib berish metodlari.

O’qitish metodlariga tarif berganda 1-navbatda u o’qituvchining o’qitish va
o’quvchilarning urganish eki bilish faoliyati usullaridan iborat ekanligini nazarda tutish
kerak. O’qitish metodlari o’qituvchining aktiv fikrlash asosida o’quvchilarni o’qitishga,
o’qituvchi rah’barligida o’quvchilarning ilmiy bilimarni o’zlashtirish va amalda qo’llana
bilishlariga, aqliy va jismoniy meh’nat, ko’nikma va malakalarini egallashlariga, bilish
va
ijodiy qobiliyatlari o’sishiga erdam berishni taminlovchi usullaridan iboratdir.
Maktab talimi metodlari sistemasidan tug’ri foydalanilgan taqdirdagina talim tarbiya
ishlari soh’asida yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Maktab talim metodlari sistemasi deb eng muh’im umumiy belgilari bilan o’zaro
bog’langan, bir-biriga tasir ko’rsatadigan metodlar gruppasiga aytiladi. Bu
metodlarning umumiy muh’im belgilari o’qitish va o’rganish usullari h’amda o’qituvchi
va o’quvchilarning tafakkur faoliyatidan iboratdir.
Bir-biri bilan bog’langan o’qitish metodlarini qo’yidan guruh’larga ajratish mumkin:
a) og’zaki o’qitish metodi, bu metod o’z navbatida 2 turga bo’linadi: 1) og’zaki
talim metodi va 2) bosma tekstlar erdamida o’qitish metodi.
b) ko’rsatmali talim metodi
v) talimning amaliy metodi

Shunday qilib, o’qituvchi darsga tayerlanishida o’quv materialining mazmuniga
muvofiq va bu materialning talim-tarbiyaviy vazifalarini muvafaqiyatli amalga
oshirishga erdam beradigan metodik usullarni (o’qitish va o’rganish usullarini)
tug’ri tanlab olishi kerak.
Maktab tarix kursining mazmunini ayrim konkret va tipik voqealardan iborat faktlar
tashkil etadi. Tarixiy faktlarning xarakterli xususiyati shundaki, ularni bevosita
h’issiy tasavvurlar asosida urganib bo’lmaydi. Shuning uchun utmishga doir eng
muh’im faktlarni obrazli tasavvur etishning ah’amiyati g’oyat kattadir. U
o’quvchilarning tarixiy voqealar h’aqidagi faktlarni jonli idrok etishlariga erdam
beradi.
O’tmishning h’aetiy voqealari h’aqidagi obrazli tasavvurlar o’quvchilar olgan tarixiy
bilimlarining birinchi eng muh’im tafakkur komponenti bo’lib xizmat qiladi. Ana shu
asosda o’quvchilarda obrazli-tarixiy tasavvurlarni shakllantirishning metodik
usullarini guruh’larga ajratish mumkin: o’qituvchining voqeani suratlab tavsiflashi,
syujetli h’ikoya, badiiy-tarixiy tekstlarni o’qib berishi va o’qitishning boshqa
usullaridan foydalanishi, shuningdek uning
obrazli baeni va suratlar asosida o’quvchilarning h’am h’ikoya qilib berishi insho
ezishi kabi o’rganish usullari bir gurappani h’osil qiladi.

Maktab tarix kursida talim tarbiyaviy jih’atidan juda muh’im bulgan, keng va
obrazli qilib eritilgan faktlardan tashqari, ular urtasidagi bog’lanishlari
aniqlashga erdam beradigan boshqa faktlar, voqeaning sodir bulgan yili,
joyining nomi va statistik malumotlar h’am beriladi. Ular juda qisqa bazan
spravka shaklida bulsada, tarixiy jaraenni bir butun yaxlit tasavvur etish,
tushunchalar sistemasini va ijtimoiy rivojlanishning qonuniyatlarini tuliq
o’zlashtirishga erdam beradi. Shunday qilib, o’quvchilar xotirasiz saqlab
qolishi kerak bo’lgan taraqqiet materiallar tarixiy bilimning ikkinchi muh’im
tarixiy qismini tashkil etadi. Tarix o’qitish amalietida tarixiy materiallarni
puxta va mustaqil uzlashtirishga erdam beradigan ko’pgina samarali
usullar bor. Materialni baen qilib borishda o’qituvchi va o’quvchilarning
o’quv materiali yuzasidan og’zaki va ezma plan, voqealar kalendari va
xronologik jadvallar tuzishlari, raqamlarni ezish, grafika ezuvlarini olib
borishlari, diagrammalar chizish va applikatsiyalardan foydalanishlari
shular jumlasidandir.

Tafakkur qilishning psixik jaraeniga suyanadigan usullar h’ar qaysi tarix o’qitish
metodiga metodik usullarning uchinchi guruh’i bo’lib kirishi mumkin, ular birinchi
navbatda bog’langan qo’yidagi metodik tizimini belgilash mumkin.
1. O’quvchilarda tarixiy faktlar h’aqida obrazli tasavvurlarni shakllantirish
usullari 2. O’quvchilar xotirasida tarixiy faktlar, xronologik mah’alliy va statistik
malumotlarni mustah’kamlash usullari. 3. Konkret tarixiy materialni o’zlashtirish
va o’quvchilarda tarixiy tushunchalarni shakllantirish usullari.
Talim-tarbiya jaraenida bu usullarning barchasi va bilimlarning barcha tarkibiy
qismlari bir-biri bilan o’zaro bog’langan h’olda ishtirok etadi.
Hozirgi kunda maktablarimiz amalietida qo’llanib kelinaetgan, amaldagi o’qish
metodlarini asosan 3 guruh’ga bo’lib kursatish mumkin:
1. Og’zaki baen qilish metodi
2. Ko’rgazmalilik metodi
3. Amaliy metod

O’quvchilrning bilish faoliyatini oshirish va unga o’qituvchining rah’barlik qilishni taminlaydigan vazifalar
va topshiriqlarni shartli ravishda 3 guruh’ga bo’ladi: 1) uquvchilardagi mavjud bilimlarni esga olish
(vosprozvodyashie) uchun erdam beradigan; 2) ularni mazmunan boyitib rivojlantirish
(preobrazuyushie) uchun erdam beradigan.
3) muammo (problemnıe) dan iborat topshiriqlar.
Uslubchi İ.Ya.Lerner o’qitish metodlarini 5 guruh’ga bo’ladi: (“Didakticheskie osnovı metodov
obucheniya M.1981. ”Razvitie mıshlenie uchashixsya v protsessı obucheniya istorii” M., 1982.s. 43-
51):
1. Baen-illyustratsiya metodi.
2. Regroduktiv metod. 3. İlmiy tadqiqot metodlari. 4. Qisman-izlanish eki evristik metod. 5.
Muammoli talim eki muammoli o’qitish.
1-2 usullarning muh’im tomoni shundaki, u qisqa vaqt ichida katta kulamdagi tarixiy bilimlarni, o’rganish
va o’quvchilar diqqatining rivojlanishiga erdam beradi. Ammo bu usul o’quvchilarda, ayniqsa yuqori
sinfda tarixni urganishga qiziqish uyg’ota olmaydi, ularning

tafakkuri, bilish, malaka va qobiliyatlari rivojlanishini taminlay olmaydi. Muammoli talim usuli
o’quvchilarning tarixiy fikrlashiga, tadqiqot ishlarining dastlabki oddiy malakalarini egallab olishlariga
erdam beradi.

Prof P.V.Gora ”Talim metodlari va metodik usullari sistemasiga doir
masala” nomli maqolasida (”K voprosu o sisteme metodov i
metodicheskix priemov obucheniya”-Prep.ist.v shk”. a’9h’:N q, s. n’o’).
o’qituvchining o’qitish va o’quvchilarning o’rganish (bilish faoliyati) bilan
o’zaro organik bog’langan metod va metodik usullarni tavsiya qiladi. U
o’zining 1970 yilda nashr etilgan ”Tarix o’qitish metodikasi” dasturida
o’qitishning metod va usullarini tanlashda o’quv materialining
mazmunini, uni o’rganishning maqsadini asos qilib olish, pasayuga
tarixiy metodik mezon bilan endoshishi va h’al etish zarurligi
ko’rsatiladi. Unda P.V.Gora talim uslublarini qo’yidagicha uch to’rga
bo’ladi:
a’) og’zaki o’qitish uslubi bu uslub o’z navbatida ikki turga bo’linadi: a)
og’zaki talim uslubi va b) bosma matnlar asosida o’qitish uslubi;
g’) kurgazmali talim uslubi.
q) talimning amaliy usuli

P.V.Gora talim usullarini h’am uch guruh’ga bo’ladi: a’) o’quvchilar xotirasida tarixiy
faktler tug’risida obrazli tasavvurlarni shakllantirish; g’) tarixiy faktlar, yillarni
mustah’kamlash; q) aniq tarixiy materialni o’zlashtirish va tarixiy tushunchalarni
shakllantirish usullari. Shuningdek o’ “Metodicheskaya priemı ”sredstva naglyadnogo
obucheniya istorii v sredney shkole” (M., a’9o’a’). Kitobida ko’rgazmalilikning usul va
vositalarini 2 guruh’ga ajratadi; a’) tarixiy faktorlarning tashqi belgilarini kurgazmali
asosda o’rganish h’amda ular tug’risida shakllangan tarixiy tasavvurlarning
ko’rgazmali bo’lishiga erdam beradigan usul va vositalar 2) tarixiy jaraenning
moh’iyatini chuqur, ko’rgazmali asosda o’rganishni taminlaydigan usul va vositalar
O’quvchilrning bilish faoliyatini oshirish va unga o’qituvchining rah’barlik qilishni
taminlaydigan vazifalar va topshiriqlarni shartli ravishda 3 guruh’ga bo’ladi: 1)
uquvchilardagi mavjud bilimlarni esga olish (vosprozvodyashie) uchun erdam
beradigan; 2) ularni mazmunan boyitib rivojlantirish (preobrazuyushie) uchun erdam
beradigan.
3) muammo (problemnıe) dan iborat topshiriqlar.

1. Baen-illyustratsiya metodi.
2. Regroduktiv metod. 3. İlmiy tadqiqot metodlari. 4. Qisman-izlanish eki evristik metod. 5.
Muammoli talim eki muammoli o’qitish.
1-2 usullarning muh’im tomoni shundaki, u qisqa vaqt ichida katta kulamdagi tarixiy bilimlarni, o’rganish
va o’quvchilar diqqatining rivojlanishiga erdam beradi. Ammo bu usul o’quvchilarda, ayniqsa yuqori
sinfda tarixni urganishga qiziqish uyg’ota olmaydi, ularning

tafakkuri, bilish, malaka va qobiliyatlari rivojlanishini taminlay olmaydi. Muammoli talim usuli
o’quvchilarning tarixiy fikrlashiga, tadqiqot ishlarining dastlabki oddiy malakalarini egallab olishlariga
erdam beradi.
O’qitish metodlariga tarif berganda 1-navbatda u o’qituvchining o’qitish va o’quvchilarning urganish eki
bilish faoliyati usullaridan iborat ekanligini nazarda tutish kerak. O’qitish metodlari o’qituvchining aktiv
fikrlash asosida o’quvchilarni o’qitishga, o’qituvchi rah’barligida o’quvchilarning ilmiy bilimarni
o’zlashtirish va amalda qo’llana bilishlariga, aqliy va jismoniy meh’nat, ko’nikma va malakalarini
egallashlariga, bilish va
ijodiy qobiliyatlari o’sishiga erdam berishni taminlovchi usullaridan iboratdir.

Adabietlar:
1. Sadiev A. Maktabda tarix o’qitish metodikasi.T., 1988, 138-146 betlar.
2. Sadiev A. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish.T., 1993., 126-130
betlar
3. 1 Lerner İ.Ya. O’qitish metodlarining didaktik asoslari.M.,19i1
4. ”afforov Ya.X., “afforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish
usullari.T.,1996

Mavzu : Tarix o qitish usullarining ʻ shakllanishi va rivojlanishi

Reja: 1. O’qitish metodlari klassifikatsiyasi. 2. O’qitish metodlari va usullari h’aqida tushuncha 3. Metodik usullar (sistemasi) tizimlari.

Hozirgi davrda talim mazmuni insoniyat to’plagan tayer bilimlar ko’nikma va malakalarni puxta egallash bilan birga, o’quvchilarning mustaqil fikr yuritish, ijodiy ishlash qobiliyatlarining usishini taminlay oladigan ijodiy faoliyatni h’am uzida birlashtirmog’i lozim. Bunda talim mazmuni bilan birga o’qitish metodlari h’am muh’im rol uynaydi. O’qitish metodlari murakkab muammo bo’lib, maktab oldiga qushilgan masuliyatli vazifalarning h’al etilishi ko’p jih’atdan uning tug’ri h’al qilinishiga bog’liqdir. Biroq h’ozircha tarix o’qitish metodlari sistemasi etarli darajada ishlab chiqilmagan. Metodik adabietda metodistlar tomonidan “metod”, ”metodik usullar” tushunchasi turlicha talqin etiladi va klassifikatsiya qilinadi.

O’qitish metodlarini ilmiy asosda klassifikatsiyalash masalasi pedagogika fanida o’qitishning turli bosqichlarida turlicha h’al qilib kelindi. O’qitish metodlari klassifikatsiyasiga bazan analiz sintez deduktsiya va induktsiya kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib olinib, o’qitish metodlari intuktiv, analitik va boshqa mantiqiy usullar sifatida, xarakterlanadi. O’qitish metodiga bu xil qarash, A.Vagin takidlaganidek, tarix o’qitish metodikasida tan olinadi. (Vagin A. Metodika prepodavaniya istorii v sredney shkole.M., 1988, c 296). Bu mantiqiy operatsiyalar o’qitish va o’rganishning barcha bosqichlarida turli xarakterdagi xilma-xil didaktik va metodik vazifalarni h’al qilishda ishtirok etsa da, mustaqil o’qitish metodlari bo’lib xizmat qila olmaydi. Uslubi A.İ.Strajev aytganidek: “Tarix o’qitish metodi tarixiy material bo’yicha qilinadigan ana shu mantiqiy operatsiyalardan tashkil topadi”

Maktabda tarix talimi taraqqietining turli bosqichlarida o’qitish usullaridan turlicha foyda ’ qitish metodlari klassifikatsiyasiga bazan analiz sintez deduktsiya va induktsiya kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib olinib, o’qitish metodlari intuktiv, analitik va boshqa mantiqiy usullar sifatida, xarakterlanadi. O’qitish metodiga bu xil qarash, A.Vagin takidlaganidek, tarix o’qitish metodikasida tan olinadi. (Vagin A. Metodika prepodavaniya istorii v sredney shkole.M., 1988, c 296). Bu mantiqiy operatsiyalar o’qitish va o’rganishning barcha bosqichlarida turli xarakterdagi xilma-xil didaktik va metodik vazifalarni h’al qilishda ishtirok etsa da, mustaqil o’qitish metodlari bo’lib xizmat qila olmaydi. Uslubi A.İ.Strajev aytganidek: “Tarix o’qitish metodi tarixiy material bo’yicha qilinadigan ana shu mantiqiy operatsiyalardan tashkil va uni baen qilishga qaratiladi. Shuningdek, 30- yillarda materialni baen qilish, suh’bat usuli h’amda o’quvchilardan so’rash usullari ishlab chiqilib, oinoma saqifalarida elon qilindi. Bernadskiyning tarix o’qitish usullarini 1-marta tadqiq etgan muh’im qo’llanmasi

O'xshashlar

O‘lkashunoslik faning shakllanishi va rivojlanishi tarixi

Epigrafika. Fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi

Oʻzbek tili va adabiyotini oʻqitish metodikasi

O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkning shakllanishi, bozor munosabatlarining rivojlanishi

Jahon iqtisodiy geografiya kursini oʻqitish metodikasi