TIL VA TAFAKKUR

Yuklangan vaqt:

09.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

268.021484375 KB

Ko'chirib olish

ZARMED UNIVERSITETI
TILSHUNOSLIK FANIDAN MUSTAQIL ISH
MAVZU : TIL VA TAFAKKUR
BIRINCHI-GURUH TALABASI
ABDUSHUKUROVA PARIZODA TOMOMIDAN
TAYYORLANGAN
TEKSHIRUVCHI : NAFASOVA YULDUZ
6.12.20 24

TIL ALOQA VOSITASI
Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni o`rganish va
ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Til asosan muloqot vositasi
hisoblanadi. Tilni o`rganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi.
Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq
o`rnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6-7 ming orasida,
deb hisoblanadi. Tabiiy til so`zlashuv yoki imo-ishora orqali
tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, ko`rish, sezish stimullari
yordamida yozuv, braille yoli hushtak kabi ikkilamchi vositaga
kodlanishi mumkin. Bu odam tilimodallikdan mustaqil bo`lgani
uchun ilojli. Keng ma`noda til atamasi ostida biror mulooqt
tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Aksincha,
jamiyatning iqtisodiy, siyosiy birlashish jarayonlari-hududiy
parchalanish jarayonlaridan ustunlik qilgan davrlarda, laxjaviy
differensiatsiya bilan bir qatorda olib borilgan.

TIL TURLARI
Barcha tillar semiozisga, ya`ni belgilarni tegishli
ma`nolarga bog`lash jarayonida tayanadi. Og`zaki va
imo-ishora tillari ramzlari ketma-ketligini so`z yoki
morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda
so`z va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni
hosil qiluvchi sintaktik tizimni o`z ichiga oladi. Odam tili
unumdorlik, rekursivlik va siljuvchanlik xususiyatlarga
ega ekanligini hamda ijtimoiy kelishuv va o`rganishga
butunlay asoslangani uchun unikidir. Binobarin, uning
murakkab tuzulishi hayvonlar muloqotiga nisbatan juda
keng ifoda va qo`llanishlar ko`lamini beradi.

TIL RIVOJLANISHI
Ushbu rivojlanish miya hajmi o`sishiga mos kelgan bo`lishi mumkin.
Aksariyat tilshunoslar til tuzulishini tegishli muloqot va ijtiomoiy
vazifalarga xizmat qilish uchun evolutsiyalangan, deb qarashadi. Til
odam miyasining turli, xususan Broca va Wernicke sohalarida ishlanadi.
Odamlar tilni yosh bolalik paytidagi ijtimoiy o`zaro munosabat orqali
o`zlashtiradilar va o`rtacha uch yoshga kelib ravon gapira oladilar. Til
ishlatish odam madaniyatiga chuqur singgan. Binobarin, til faqatgina
muloqot vositasi bo`lib qolmay, balki individuallik, ijtimoiy
stratifikatsiya, parvarish va ermak kabi ijtimoiy va madaniy rollarga
ham ega. Tillar vaqt o`tishi bilan o`zgaradi, ularning evolutsiyasini
qadimgi tillar keyingi bosqichlar sodir bo`lishi uchun qanday belgilarga
ega bo`lganini aniqlovchi va ularni zamonaviy tillarga taqqoslovchi
tarixiy tilshunoslik o`rganiladi. Umumiy ajdoddan keluvchi tillar
guruhiga tillar oilasi deyiladi. Bugungi kunda jahonda eng keng
tarqalgan tillar, jumladan inglizcha, ispancha, ruscha va boshqalar.

IJTIMOIY NUTQ BIRLIGI
Til mehnat va ijtimoiy ong bilan birgalikda bir-biriga o`zaro bog`liq bo`lgan,
insonni hayvondan farqlovchi 3 ta eng muhim xossalardan birini tashkil etadi.
Ushbu hossalar ichida mehnat muhim ahamiyatga ega bo`lib, u jamiyat
mavjudligining moddiy asosi hisoblanadi.
Tilning tafakkur , ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til
belgilari-so`zlar, so`z birikmalari va gaplar-moddiy shakllar bo`lib, ularda
ongning ideal mahsullari-aniq tasavvurlaridan tortib eng mavhum va
umumlashturuvchi tushunchalar yoki hukmlargacha obyektiv tarzda o`z aksini
topadi. Shunday qilib, til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish vositasi,
balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham
hisoblanadi. Til-jamiyat boyligi, u jamiyat a`zolarining o`zaro aloqasini amalga
oshuradi, insonning moddiy va ma`naviy turmushida ro`y beradigan barcha
voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi ; til ayni
ma`noda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud bo`ladi. Tafakkur tilga
qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi.

TILLAR MOHIYATI
Biz o`ylab turib gapiramiz va yozamiz, o`z fikrimizni tilda aniqroq va
tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida
paydo bo`ladi va unda mustahkamlanadi, til bilan tafakkur bir
butunlikda tashkil etadi. Tilning, dastlabki tilning paydo bo`lishi
masalasi insoniyatni qadimgi zamonlardan beri qiziqtirib keladi.
Qadimgi davrlardan boshlab tilning kelib chiqishi haqida ko`plab
nazariyalari, ta`limotlar tilning kelib chiqish masalasini hanuzgacha
uzil-kesil hal qilib bera olgani yo`q. Qayd etilganidek, jahon tillari o`z
grammatik qurilishi, lug`at boyligi va boshqa jihatidan bir-biridan farq
qiladi, lekin shu bilan birga ular barcha tillar uchun mushtarak bo`lgan
umumiy qonuniyatlar asosida rivojlanadi. Til davr bilan, zamon bilan
hamohang ravishda o`zgarib boradi(o`zbek tilining qadimgi turkiy
tildavri bilan hozirgi ko`rinishi chog`isgtirilsa, bunday o`zgarishlar qay
darajada bo`lganligi yaqqol seziladi) va ba`zan, turli ijtimoiy-siyosiy
o`zgarishlar oqibatida, muomaladan chiqib ketishi ham mumkin.

TAFAKKUR TUSHUNCHASI
Tafakkur -inson aqliy faoliyatining yuksak shakli ; obyektiv
voqealikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni,
ijtimoiy hodisalarni, voqealikni bilish quroli, shuningdek,
inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U
sezgi, idrok, tasvvurlarga qaraganda voqelikni to`la va aniq
aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb,
voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o`rtasidagi
bog`lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo`l bilan aks
etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin
bo`lmagan narsa yoki hodisalarni xususiyatlarini bildiradi.
Tafakkur- inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv
fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarning
o`zaro munosibatidan iborat.

TILLARNING O`ZARO HAMKORLIGI
VA RIVOJLANISH QONUNIYATLARI
Zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda boshqa fanlar yutuqlaridan ham keng foydalanilmoqda. Ana
shunday urinishlarning samarasi o`laroq, lingvomadaniyatshunoslik , kognitiv tilshunoslik,
etnopsixolingvistika, pragmalingvistika kabi sohalar rivoj topmoqda va bu sohalar tilga an`anaviy
strukturalarimizdan farqli ravishda doimiy harakatdagi o`sish-o`zgarishdagi hodisa sifatida
yondashayotgani bilan muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sotsiolingvistika ham jamiyatshunoslik
va tilshunoslik kesishgan nuqtada paydo bo`lgan soha sifatida tilning asoslarini jamiyatdan,
jamiyatning asoslarini tildan qidiradi.
Tadqiqotlarda sotsiolingvistikaning rasman AQSHda shakllangani ko`p aytilsa ham uning markaziy
masalasi bo`lgan til va jamiyatning o`zaro ta`siri, tilning jamiyatda tutgan o`rni, milliy tillar va
davlat tili, til siyosatiga doir qarashlar hind, yapon, ingliz, nemis va chex tilshunosliklarida
sotsiolingvistika nomi ostida bo`lmasada o`rganilgan edi.
O`zbek tilshunosligida tilning ijtimoiy tabiati, jamiyatning tilga ta`siri masalasiga o`tgan asrning
80-yillarida « Tilshunoslikka kirish qo`llanmasida alohida to`xtatgan bo`lsa ham til va jamiyat
muamolari ancha avvaloq tilga olina boshlangan. Fitrat, Elbek, Botu singari jadidlarning
asarlarida ozmi-ko`pmi shunga oid qaydlar bor.

“ KLASSTER ” METODI
TILNING PAYDO
BO`LISHIIMO-ISHORA
NAZARYASI
DUNYODA 6-7
MING TILLAR
MAVJUDTIL 400-500
YILLARDA
VUJUDGA KELGAN
TILNI O`RGANUVCHI
SOHA TILSHUNOSLIK

MILLIY TILLAR RIVOJLANISHI
Milliy tillar -umumiy hudud, iqtisod va ma`naviy boylik bilan birga
millatni tashkil etuvchi ijtimoiy-tarixiy kategoriya. Millatning o`zaro
aloqa vositasi hisoblangan milliy til 2 shaklga ega : og`zaki va yozma.
Milliy til qabila, elat tillaridan farqlanadi. U odatda, millatni birlashtirib
turuvchi yagona til vazifasini bajaradi. Milliy til tushunchasi tilning
yashash shakllariga aloqadordir, u til mavjudligining alohida turi bo`lib,
mavjudlikning boshqa turlariga, urug`, qabila yoki elat tiliga
shuningdek, boshqa milliy tillarga qarama- qarshi qo`yilishi (masalan,
o`zbek tilning qozoq tilidan farqlanishi) mumkin. Har bir millat o`z
tiliga ega. Ba`zan bir millat bir necha tilga ega bo`lishi
mumkin : belgiyaliklar-bir millat, lekin fransuz va vallon tillarida
so`zlashadi. Shveysariyaliklar-yagona millat, lekin ular nemis, fransuz,
italyan va retoroman milliy tillarda so`zlashadi. Aksincha, bir necha
millatlar bir milliy tildan foydalanadilar, xusussan, AQSH, Angliya,
Avstaliya va boshqa inglizcha so`zlovchi mamlakatlarda ingliz milliy
tilining varianti, ya`ni Britaniya ingliz, Amerika ingliz,Avstraliya ingliz
variantlari qo`llanadi.

ZAMONAVIY VA O`LIK TILLAR
ZAMONAVIY
TILLAR
Ingliz
Rus
Arab
Fransuz
Ispan
Hind
Portugal
Koreys O`LIK
TILLAR
Qadimgi fors
Sanskrit
Yunon
Qadimgi slavyan
Bulg`or
Pali
Lotin
Ivrit

ADABIY TIL
Adabiy til- muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me`yorlash-tirilgan, mazkur
tilda so`zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. “ Qayta
ishalngan ” tushunchasi nisbiy (tarixan turli davrlarda, turli xalqlarda adabiy til
o`zgarib turgan). Hatto ayrim bir xalqda ham Adabiy til turli davrda turlicha bo`lgan
(masalan, qadimgi turkiy adabit til, hozirgi o`zbek adabiy til). Ba`zi davrlarda bir xalq
uchun boshqa bir xalq tili adabiy til vazifasini o`tgan. Masalan, fors va turkiylar
uchun mumtoz xitoy tili, ba`zi Yevropa xalqlari uchun lotin tili va boshqa adabiy til
bo`lgan. Adabiy tilning ikki-og`zaki ham yozma ko`rinishi mavjud. Har qanday
adabiy til xalq og`zaki nutqi asosida shakllanib, shu xalq tiliga xos shevalarni
umumlashtiradi va barcha sheva vakillari uchun tushunarli shakl oladi.Rivojlangan
adabiy til siz boy madaniyatga ega xalq bo`lishi mumkin emas. Shu ma`noda adabiy
til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba`zan uni
turli ko`rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar.

TAFAKKUR TURLARI
Inson aqliy faoliyatining yuksak
shakli ;
Ob`yektiv voqelikning ongda
aks etish jarayoni ;
Inson miyasining alohida
funksiyasi

TILLAR OILASI
Tillar oilasi- kelib chiqishi jihatidan o`zaro qarindosh, tuzilishi va ayrim
leksikgrammatik xususiyatlariga ko`ra o`xshash tillar majmui. Tillar oilasini tashkil
etuvchi tillarning bir-biriga yaqin yoki uzoq qarindoshligi tilshunoslikda qiyosiy-
tarixiy metod orqali belgilanadi. Oila tushunchasi terminologik jihatdam hajman
o`zgaruvchandir. Qarindosh tillarning ayni bir majnuasi goh guruh deb, goh oila deb
atashi mumkin. Masalan, eroniy tillar o`z ichki bo`linishi nuqtai nazaridan oila deb,
hindyevropa tillari oilasiga mansubligi jihatidan esa guruh deb atalishi mumkin.
Aniqlanishi qiyin va o`zaro ancha uzoqlashib ketgan tillarning oilalari(masalan,
indeys tillari) uchun “ makrooila ” , filiya ”, “ fila ” terminlari ham qo`llanadi.
Jahon tillarini 200yildan beri qiyosiy-tarixiy metod asosida tadqiq etish natijasida tillar
oilasining genealogik (kelib chiqishiga ko`ra) tasnifi yaratilgan. Lekin ayrim o`lik
tillar va jonli tillar (masalan, yapon, koreys, bask tillari va boshqa tillar) yetarli
darajada o`rganilmaganligi tufayli,ularni biror til oilasiga kiritish qiyin. Tillarni aniq
batafsil o`rganish, tadqiq etish tillar oilasini to`g`ri belgilashda yordam beradi.

TIL MAVJUDLIGINI OLIY
KO`RINISHI
Bir qator tilshunoslar mo`g`ul, tig`usmanjur va turkiy tillarni
(bularning har biri alohida tillar oilasi hisoblanadi) bir umumiy
tillar oilasiga –oltoy tillar oilasiga birlashtiradilar. Boshqa guruh
tilshunoslar esa oltoy, hindevropa, somhom, ural, dravid kabi
tillar juda qadimiy zamonlarda qarindosh bo`lgan deb, ularni
bitta tillar oilasiga birlashtirganlar (qarang Nostratik tillar).
Hozirgi jahonda tillarning umumiy soni 2500 tadan 5000 tagacha
deb taxmin qilinadi. Biroq tillar va tillar oilasining aniq
miqdorini aytish qiyin, chunki turli-tuman tillar va bir tilning
lahjalari o`rtasidagi tafovutlar ko`pincha shartli xususiyatga ega.
Bir qator tillarning haqiqatdan mustaqil tilmi yoki lahjami
ekanligini aniq belgilamagan. Ayrim chalkashlik yoki olimlar
o`trasidagi kelishmovchiliklarga qaramay, tillarning genealogik
tasnifi 2000dan ortiq tilni qamrab olgan.

TILLAR OILASINING GURUHLARI
Amerika va Afrikadagi mahalliy aholining
tillari juda ko`p va xilma-xil bo`lsada,
ularning aksariyati yaxshi
o`rganilmagan. Ularning kam
o`rganilganligi hamda mahalliy tillarning
borgan sari kamyib borayotganligi ushbu
hududlarda tillar oilasini to`g`ri
belgilashga imkon bermaydi. Shunday
bo`lsada, indeys tillarining Shimoliy
Amerikada 7-ta, Meksika va Markaziy
Amerikada 3-ta, Janubiy Amerikada
20dan ortiq oilasi borligi aniqlangan.Har
bir oila 15-20tadan 100 tagacha qamrab
olgan. Masalan, Markaziy va Janubiy
Amerikada keng tarqalgan chibcha tillar
oilasi, o`z navbatida, 20 guruhga
bo`linadi va jami 70ga yaqin tilni qamrab
oaldi.

“ BLISS SO`ROV ” METODI
T/
R SAVOLLAR Eron
oilasi Slavyan
oilasi German
oilasi
1. Rus, ukrain, belarus, bulg`or, cherx,
slavat qaysi tillar oilasiga kiradi ? +
2. Hozirgi fors, pushti-dari, kurd, tojik,
osetin qaysi tillar oilasiga mansub ? +
3. Ingliz, nemis, donya, norvegiya,
island, shvet qaysi tillar oilasiga +

TILLAR OILALARI
ERON
TILLAR
HIND-
YEVROPA
TILLARSLAVYAN
TILLAR
DOG`ISTON
TILLAR KAVKAZ TILLAR

“ T-CHIZMASI ” METODI
MA`NOLAR
•
AYYOR
•
EHTIYOTKOR
•
TOZA
•
XURSAND
•
YUVOSH IBORALAR
•
ILONNI YOG`INI YALAGAN
•
OG`ZI KUYGAN QATTIQNI
HAM PUFLAB ICHADI
•
YOG` TUSHSA YALAGUDEK
•
BOSHI OSMONGA YETDI
•
YERGA URSA KO`KKA
SAPCHAYDI

ZARMED UNIVERSITETI TILSHUNOSLIK FANIDAN MUSTAQIL ISH MAVZU : TIL VA TAFAKKUR BIRINCHI-GURUH TALABASI ABDUSHUKUROVA PARIZODA TOMOMIDAN TAYYORLANGAN TEKSHIRUVCHI : NAFASOVA YULDUZ 6.12.20 24

TIL ALOQA VOSITASI Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni o`rganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Til asosan muloqot vositasi hisoblanadi. Tilni o`rganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq o`rnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6-7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til so`zlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, ko`rish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoli hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tilimodallikdan mustaqil bo`lgani uchun ilojli. Keng ma`noda til atamasi ostida biror mulooqt tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Aksincha, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy birlashish jarayonlari-hududiy parchalanish jarayonlaridan ustunlik qilgan davrlarda, laxjaviy differensiatsiya bilan bir qatorda olib borilgan.

TIL TURLARI Barcha tillar semiozisga, ya`ni belgilarni tegishli ma`nolarga bog`lash jarayonida tayanadi. Og`zaki va imo-ishora tillari ramzlari ketma-ketligini so`z yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda so`z va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni o`z ichiga oladi. Odam tili unumdorlik, rekursivlik va siljuvchanlik xususiyatlarga ega ekanligini hamda ijtimoiy kelishuv va o`rganishga butunlay asoslangani uchun unikidir. Binobarin, uning murakkab tuzulishi hayvonlar muloqotiga nisbatan juda keng ifoda va qo`llanishlar ko`lamini beradi.

TIL RIVOJLANISHI Ushbu rivojlanish miya hajmi o`sishiga mos kelgan bo`lishi mumkin. Aksariyat tilshunoslar til tuzulishini tegishli muloqot va ijtiomoiy vazifalarga xizmat qilish uchun evolutsiyalangan, deb qarashadi. Til odam miyasining turli, xususan Broca va Wernicke sohalarida ishlanadi. Odamlar tilni yosh bolalik paytidagi ijtimoiy o`zaro munosabat orqali o`zlashtiradilar va o`rtacha uch yoshga kelib ravon gapira oladilar. Til ishlatish odam madaniyatiga chuqur singgan. Binobarin, til faqatgina muloqot vositasi bo`lib qolmay, balki individuallik, ijtimoiy stratifikatsiya, parvarish va ermak kabi ijtimoiy va madaniy rollarga ham ega. Tillar vaqt o`tishi bilan o`zgaradi, ularning evolutsiyasini qadimgi tillar keyingi bosqichlar sodir bo`lishi uchun qanday belgilarga ega bo`lganini aniqlovchi va ularni zamonaviy tillarga taqqoslovchi tarixiy tilshunoslik o`rganiladi. Umumiy ajdoddan keluvchi tillar guruhiga tillar oilasi deyiladi. Bugungi kunda jahonda eng keng tarqalgan tillar, jumladan inglizcha, ispancha, ruscha va boshqalar.

IJTIMOIY NUTQ BIRLIGI Til mehnat va ijtimoiy ong bilan birgalikda bir-biriga o`zaro bog`liq bo`lgan, insonni hayvondan farqlovchi 3 ta eng muhim xossalardan birini tashkil etadi. Ushbu hossalar ichida mehnat muhim ahamiyatga ega bo`lib, u jamiyat mavjudligining moddiy asosi hisoblanadi. Tilning tafakkur , ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til belgilari-so`zlar, so`z birikmalari va gaplar-moddiy shakllar bo`lib, ularda ongning ideal mahsullari-aniq tasavvurlaridan tortib eng mavhum va umumlashturuvchi tushunchalar yoki hukmlargacha obyektiv tarzda o`z aksini topadi. Shunday qilib, til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish vositasi, balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham hisoblanadi. Til-jamiyat boyligi, u jamiyat a`zolarining o`zaro aloqasini amalga oshuradi, insonning moddiy va ma`naviy turmushida ro`y beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi ; til ayni ma`noda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud bo`ladi. Tafakkur tilga qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi.

O'xshashlar

Tafakkur

Tafakkur 2

TAFAKKUR 3

Qadimgi turkiy til leksikasi

TAFAKKUR turlari va masala tiplari