logo

Tilning fonemalar tizimi. Fonema nazariyasi tarixidan. Fonemalar haqida turli fonologik maktab vakillarining qarashlari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

238.703125 KB
Mavzu:Tilning fonemalar tizimi. Fonema nazariyasi 
tarixidan. Fonemalar haqida turli fonologik maktab 
vakillarining qarashlari
Reja
1. Tilning fonemalar tizimi
2. Fonema nazariyasi tarixidan.
3. Fonemalar haqida turli fonologik maktab 
vakillarining qarashlari Tilning fonologik (fonetik) sathining birligi fonema bo'lsa, 
fonemaning real	  talaffuz qilingan , quloq bilan eshitilgan ko'rinishi 
fon (allofon) yoki tovush hisoblanadi. Kundalik hayotingizda har xil 
tovushlarni eshitasiz: mashinalar signali, hayvonlarning 
qichqirig'i,	
 parrandalarning	  sayrashi , suvning shildirashi va boshqalar. 
Havo to'lqinlari orqali qulog'imiz bilan eshitiladigan barcha hodi-salarga 
tovush deymiz. Inson tomonidan talaffuz qilinadigan tovushlar ham ana 
shunday tovushlar sirasiga kiradi. Har qanday tovush ma'lum tashqi 
ta'sir yordamida havo oqimining tebranishi natijasida hosil boiadi. 
Masalan, ip yoki simni tarang tortib, uni qo'lingiz bilan chertsangiz 
havoni tebratadi va tovush chiqadi. Tovushlar tabiiy va inson 
tovushlariga bo'linadi. Tabiatdagi insondan tashqarida paydo bo'lgan 
barcha tovushlar	
  tabiiy tovushlar sanaladi •
Tabiiy tovushlardan inson tovushlarining farqi shundaki, u inson nutq 
a'zolari harakati yordamida ma'lum maqsad-da ketma-ket talaffuz 
qilinadi. Bu esa har qanday nutq tovushining uch tomoni mavjud 
ekaniigidan dalolat beradi. Birinchidan, nutq tovushlari insonning nutq 
a'zolari harakati natijasida maydonga keladi. Nutq tovushlarining bu tomoni 
uning talaffuz (fiziologik) belgisi hisoblanadi va u fiziologiya fani bilan 
uzviy bog'liqlikda o'rganiladi. Nutq apparati o'pka, bo'g'iz,	
  tovush paychalari
, og'iz bo'shlig'i, tanglay, til, lab, burun, tish kabi a'zolarni o'z ichiga oladi.
•
Ikkinchidan, har qanday tovush havoning tebranishi natijasida hosil bo'ladi. 
Shuning uchun ularning hammasi ma'lum sifat belgisiga:	
 balandlik, kuch 
(yoki tezlik), miqdor (yoki uzunlik) va tembr belgilariga ega bo'ladi. 
Tovushlarning bu tomoni akustik tomon deyiladi va u fizika fani bilan 
aloqada o'rganiladi. •
Uchinchidan, nutq tovushlari ma'lum maqsadda talaf fuz etiladi. 
Tovushlarning ketma-ket talaffuz qilinishidan ma'lum axborot 
uzatiladi. Demak, tovushlar ma'noli birliklar tarkibida ularni moddiy 
tomondan shakllantirish va ma'nosini bir-biridan farqlash vazifasini 
bajaradi. Masalan, soli  bilan	
  sholi  so'zlari	 birinchi tovushlari 
bilan,	
  sot  bilan	  soch  so'zlari	  oxirgi tovushlari bilan
,	
  sot  bilan	  sut  so'zlari o'rtasidagi tovushlari bilan farqlanadi.
•
Tovushlarning bunday belgilari vazifaviy belgisi sanaladi va u faqat 
inson tovushlarigagi na xos belgi hisoblanadi.  •
Fonologik ziddiyat va uning ko`rinishlari.
•
Bunda ziddiyatlar bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli, muntazam va ajralgan ziddiyatlarga 
bo‘linadi. Bir o‘lchovli ziddiyatda fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, [i] 
va [u] fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan bo‘lib, bunda ular bir 
belgi - «lablangan»lik xossasiga ko‘ra qarama-qarshi turadi. Ko‘p o‘lchovli ziddiyatda 
ziddiyat a’zolari birdan ortiq belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: [i], [o] ziddiyatida 
[i] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [o] yarim yopiq, lablangandir. Muntazam ziddiyatda 
zidlanuvchi a’zolar o‘zaro o‘ziga xos belgilar asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: «[i]-tor 
[o]-keng» zidlanishi muntazam zidlanishdir. Bunda [i] fonemasi «tor» lik, [o] fonemasi 
«keng»lik belgisiga ega. «[i] (tor) [o] (tor emas)» zidlanishi esa muntazam emas. 
Chunki birinchi a’zoda  ziddiyat belgisi aniq , ikkinchi a’zoda aniq emas. Agar ikkinchi 
a’zoning ziddiyatdagi belgisi «keng» bo‘lganda edi, ziddiyatni muntazam ziddiyat 
deyish mumkin bo‘lur edi. Bir belgining bo‘linishlari asosida zidlanish ajralgan 
zidlanish deyiladi.	
  Quyidagi ikki zidlanishga diqqat qiling: Birinchi zidlanishda ziddiyat belgisi 
bo‘lingan, ajralgan, ikkinchida esa bunday hol mavjud emas. A’zolari o‘rtasidagi 
munosabatga ko‘ra ziddiyatlar tasnifi. Bunga ko‘ra, privativ (noto‘liq), gradual, 
(darajali), teng qiymatli ziddiyatlar ajratiladi. Birinchi tasnifda ziddiyat belgisi 
xarakteriga ko‘ra ziddiyat turlari ajratilgan bo‘lsa, ikkinchi tasnifda fonemalarning 
ziddiyat a’zolariga munosabatiga ko‘ra tasnif amalga oshiriladi. Barqarorlik 
darajasiga ko‘ra zidlanishlar barqaror va barqaror bo‘lmagan turlarga bo‘linadi. 
Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda bo‘lishidan qat’i 
nazar, ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til orqa undoshi 
bilan kelgan vaziyatda til orqa undoshi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda [a] unlisi 
bilan til orqa [u] unlisi orasidagi ziddiyat kuchsizlanadi. Barqaror bo‘lmagan 
ziddiyatning neytrallashmagan holatini ta’minlovchi fonetik pozitsiya kuchli 
pozitsiya deyiladi. Masalan, [b] fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu 
pozitsiyada uning [p] fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu kuchli pozitsiyadir. 
Neytrallanish , so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Fonologik nazariyalar va fonologik tasnif metodlari.  Tilshunoslik 
tarixida ilk bor yaratilgan fonema nazariyasi Boduen de Kurtenega 
tegishlidir. Tilshunoslik tarixida birinchi marta fonemalarning 
psixologik va morfologik izohini berdi. Ushbu izohlar zaminida 
keyinchalik Moskva va Peterburg fonologiya maktablari vujudga 
keldi.E. D. Polivanov dastlabki ishlarida til hodisalarini psixologik 
nuqtai nazardan o‘rganib, tilni ijtimoiy hodisa deb qaraydi. Lekin u 
fonologiyani psixofonetika deb nomlaydi. Fonemaning fakul’tativ 
variantlari va kombinator variantlari orasidagi o‘zaro	
 
munosabatlarni aniqladi , bir fonemaning ikki fonemaga parchalanishi 
(divergentsiya) va ikki fonemaning o‘zaro bir-biriga o‘xshab qolishi 
yoki bitta fonema bo‘lib ketishi (konvergentsiya) nazariyalarini ishlab 
chiqdi. U morfemani ikki turga - leksik (o‘zak) va formal (grammatik) 
turlarga ajratadi.  •
E. D. Polivanov dastlabki ishlarida til hodisalarini psixologik nuqtai nazardan o‘rganib, tilni 
ijtimoiy hodisa deb qaraydi. Lekin u fonologiyani psixofonetika deb nomlaydi. Fonemaning 
fakul’tativ variantlari va kombinator variantlari orasidagi o‘zaro  munosabatlarni aniqladi , bir 
fonemaning ikki fonemaga parchalanishi (divergentsiya) va ikki fonemaning o‘zaro bir-biriga 
o‘xshab qolishi yoki bitta fonema bo‘lib ketishi (konvergentsiya) nazariyalarini ishlab chiqdi. U 
morfemani ikki turga - leksik (o‘zak) va formal (grammatik) turlarga ajratadi.
•
L. V. SHcherba fonetika, fonologiya va fonema nazariyasi haqida ham qimmatli fikrlar 
bildirgan. Fonema nazariyasi uning «Frantsuz tili fonetikasi» kitobida bayon etilgan. Uning 
fonema haqidagi kontseptsiyasi keyinchalik shogirdlari L. R. Zinder, M. I. Matusevich 
tomonidan davom ettirildi.
•
Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o‘rganish ikki davr bilan xarakterlanadi:
•
1. «Fonema» tushunchasi paydo bo‘lgunga qadar bo‘lgan davr.
•
2. Fonologiya nazariyalarining yuzaga kelish davri. Bu davr X1X asrning 2 yarmidan boshlab 
XX asrgacha davom etadi. Bu davrda tovush, harf va fonema tushunchasi farq qilindi va 
keyincha bo‘ ғ in, ur ғ u hamda intonatsiyaning tildagi funktsional tomonlari o‘rganila boshlandi. •
Nazariyalar: 1. I.A.Boduen de Kurtenening psixologik fonologiya nazariyasi. 
(«Fonema» tovush tushunchasining kishi ongida his etilgan birligidir).
•
2. L. V. SHerba - fizik fonologik nazariya. (Nutq tovushlari fizik, mexanik hodisa 
hisoblanadi).
•
3.Leningrad va Moskva fonologiya maktablari nazariyalari. L.V.SHerbaning 
shogirdlari - ikki oqimda. Moskva - A.A.Reformatskiy, P. S. Kuznetsov, V. N. 
Sidorov va boshqalar. Leningrad - L. R. Zinder, M. I. Matusevich, A. N. 
Gvozdev, YU. S. Maslov va boshqalar. Moskva maktabi fonologiyaga ta`rif 
berishda morfema tushunchasiga , ya`ni tilning eng kichik ma`noli birligiga 
suyanadi. Bunda morfemalardagi tovush almashuvida ishtirok etuvchi tovushlar 
bir fonemaga birlashtiriladi. Masalan,	
  voda,	 vodi,	 na	 vodu morfemalardagi o\a\` 
tovush almashuvi bir o fonemasining variantlari hisoblanadi. Leningrad 
fonologiya maktabi fonemaga ta`rif berishda so‘z formasi tushunchasidan kelib 
chiqib, yuqorida misoldagi o, a, ` tovushlarining har birini alohida fonemaning 
vakili sifatida qaraydi. •
Fonema» termini va tushunchasini turkologiyaga birinchi marta 1920 yilda 
taniqli olim N.K.Dmitriev kiritgan bo‘lsa, uni o‘zbek tilshunosligida birinchi 
bor o‘sha yillirda professor E.D.Polivanov qo‘lladi.
•
CHet ellarda fonologik nazariyalarning o‘rganilishi.
•
1. Praga lingvistik maktabi.
•
2. London fonologiya maktabi.
•
3. Distributiv fonologiya nazariyasi – AQSH.
•
4. Dikotalik fonologiya nazariyasi – AQSH.
•
5. Makro va mikrofonema nazariyasi - AQSH,1935.
•
6. Glossematik fonologiya nazariyasi - Daniya.
•
7. Ikki po ғ onali fonologiya nazariyasi.
•
8. Generativ fonologiya nazariyasi. Fonologiya Rossiyada 70 -yillarda paydo bo'lgan. XIX asr. Uning 
asoschisi I.A. Bauduin de Kurtenay, "fonema" (til birligi) 
tushunchasini "tovush" (nutq birligi) tushunchasiga qarshi 
qo'ygan.Oxirgi davr olimi g'oyalarining davomchisi edi uning shogirdi 
L.V. Shcherba, kim 1912 yilda nutqning fonemalarga bo'linishini 
aniqlaydigan tovush omillarini aniqlagan va fonemaning mazmunli 
vazifasini ko'rsatgan.I.A.ning dastlabki g'oyalari. Bauduin de Kurtenay 
rivojlangan N.F. Yakovlev, 20 -yillarning boshlarida fonologiyaning 
rivojlanishiga muhim hissa qo'shgan. XX asr.Nomlangan olimlarning 
g'oyalariga asoslanib, fonologiya qabul qilindi keyingi rivojlanish va 
Praga lingvistik doirasi asarlarida jahon tan olinishi.   Qozon tilshunoslik maktabi... Vakillar: I.A. Bauduin de Kurtenay,N.V. 
Krushevskiy, V.A. Bogoroditskiy va boshq.KLSh - XX asrning lingvistik 
yo'nalishi, uning asosiy qoidalari:fonemalar nazariyasining qurilishi: 
fonemaning 1 -chi tushunchasi, ya'ni. fonema umumlashtirilgan tur, 
morfemaning harakatlanuvchi elementi sifatida tushunilgan; 
Fonemaning 2 -chi tushunchasi, ya'ni. fonemani tovushning ruhiy 
tasviri sifatida aniqlash;fonetik almashinuvlar tilni evolyutsion va 
statistik o'rganish o'rtasidagi keskin farq bilan bog'liq;tovushlar bilan 
aniqlab bo'lmaydigan fonetik birliklarni ajratish (bir tomondan izchil va 
farqli, boshqa tomondan korrelyativlar va muxbirlar); fonemalarning 
"almashinuv nazariyasi" ga o'tishi va tarixiy almashinuvlar asosida 
yangi fan - morfologiyaning yaratilishi va "morfonema" 
kontseptsiyasining kiritilishi masalasiga ishora qilib.  E’tiboringiz uchun rahmat

Mavzu:Tilning fonemalar tizimi. Fonema nazariyasi tarixidan. Fonemalar haqida turli fonologik maktab vakillarining qarashlari Reja 1. Tilning fonemalar tizimi 2. Fonema nazariyasi tarixidan. 3. Fonemalar haqida turli fonologik maktab vakillarining qarashlari

Tilning fonologik (fonetik) sathining birligi fonema bo'lsa, fonemaning real talaffuz qilingan , quloq bilan eshitilgan ko'rinishi fon (allofon) yoki tovush hisoblanadi. Kundalik hayotingizda har xil tovushlarni eshitasiz: mashinalar signali, hayvonlarning qichqirig'i, parrandalarning sayrashi , suvning shildirashi va boshqalar. Havo to'lqinlari orqali qulog'imiz bilan eshitiladigan barcha hodi-salarga tovush deymiz. Inson tomonidan talaffuz qilinadigan tovushlar ham ana shunday tovushlar sirasiga kiradi. Har qanday tovush ma'lum tashqi ta'sir yordamida havo oqimining tebranishi natijasida hosil boiadi. Masalan, ip yoki simni tarang tortib, uni qo'lingiz bilan chertsangiz havoni tebratadi va tovush chiqadi. Tovushlar tabiiy va inson tovushlariga bo'linadi. Tabiatdagi insondan tashqarida paydo bo'lgan barcha tovushlar tabiiy tovushlar sanaladi

• Tabiiy tovushlardan inson tovushlarining farqi shundaki, u inson nutq a'zolari harakati yordamida ma'lum maqsad-da ketma-ket talaffuz qilinadi. Bu esa har qanday nutq tovushining uch tomoni mavjud ekaniigidan dalolat beradi. Birinchidan, nutq tovushlari insonning nutq a'zolari harakati natijasida maydonga keladi. Nutq tovushlarining bu tomoni uning talaffuz (fiziologik) belgisi hisoblanadi va u fiziologiya fani bilan uzviy bog'liqlikda o'rganiladi. Nutq apparati o'pka, bo'g'iz, tovush paychalari , og'iz bo'shlig'i, tanglay, til, lab, burun, tish kabi a'zolarni o'z ichiga oladi. • Ikkinchidan, har qanday tovush havoning tebranishi natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun ularning hammasi ma'lum sifat belgisiga: balandlik, kuch (yoki tezlik), miqdor (yoki uzunlik) va tembr belgilariga ega bo'ladi. Tovushlarning bu tomoni akustik tomon deyiladi va u fizika fani bilan aloqada o'rganiladi.

• Uchinchidan, nutq tovushlari ma'lum maqsadda talaf fuz etiladi. Tovushlarning ketma-ket talaffuz qilinishidan ma'lum axborot uzatiladi. Demak, tovushlar ma'noli birliklar tarkibida ularni moddiy tomondan shakllantirish va ma'nosini bir-biridan farqlash vazifasini bajaradi. Masalan, soli  bilan sholi  so'zlari birinchi tovushlari bilan, sot  bilan soch  so'zlari oxirgi tovushlari bilan , sot  bilan sut  so'zlari o'rtasidagi tovushlari bilan farqlanadi. • Tovushlarning bunday belgilari vazifaviy belgisi sanaladi va u faqat inson tovushlarigagi na xos belgi hisoblanadi.