“To’rt ulus tarixi” asari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2881.8486328125 KB

Ko'chirib olish

«Ulusi arba’-yi Chingiziy»
“ Ulusi arba’-yi Chingiziy” (“Chingiziylar to'rt ulusi” (tarixi) yoki
“Tarixi arba’ ulus” (“To'rt ulus tarixi”) nomli asar asosiy
mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XV asrda o'tgan
buyuk olim, yirik davlat arbobi, Shohruh Mirzoning o'g'li
Muhammad Tarag'ay Mirzo Ulug'bekdir. U 1394-yil 22-martda Amir
Temurning I roq va Ozarbayjonga qilgan navbatdagi besh yillik
harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, Eron Ozarbayjonida
tug'ilgan. Amir Tem ur saroyida hukm surgan an’anaga ko'ra,
shahzoda Sohibqironning katta xotini Saroymulk xonim — Bibi
xonimning tarbiyasiga topshiriladi. Oradan bir yii chamasi vaqt
o'tgach, 1395-yili A mirTemur Saroymulk xonim va nabirasini
Shohruhga qo'shib Samarqandga jo'natadi.

1398-yili Ulug'bekka mashhur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy
(1382—1462) muallim etib tayinlandi va u dastlabki asosiy ta’limni ana
shu ajoyib insondan oldi. Shahzoda Amir Temurning bir qator harbiy
harakatlarida, 1399— 1404-yillari Turkiya va Surivaga qarshi o'tkazilgan
yurishda, 1404— 1405-yili Xitoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda
qatnashdi. nabirasi Xalil Sulton zo‘rlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda
Ulug‘bek otasi Shohruh xizmatida bo'ldi. 1409-yili Xalil Sulton o'z amirlari
tomonidan asir olingach, Shohruh Xurosondan M ovarunnahrga kelib,
Mirzo Ulug'bekni M ovarounnahr va Turkiston hokimi etib tayinladi. U
1449- yilning 25-oktabrigacha bu mamlakatni boshqardi. Mirzo Ulug'bek
yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin, u buyuk olim va ilm-fan ham da
madaniyat homiysi sifatida tengi yo'q edi. Sam arqand uning davrida
Sharqning yirik ilm -fan va m adaniyat markazlaridan biriga aylandi.

Mirzo Ulug'bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin, u buyuk olim
va ilm-fan ham da madaniyat homiysi sifatida tengi yo'q edi. Sam
arqand uning davrida Sharqning yirik ilm -fan va m adaniyat
markazlaridan biriga aylandi. Mirzo Ulug'bek ikki yirik asar yaratdi.
Biri “Ziji jadidi ko'ragoniy” (“ Ko'ragoniyning yangi astronomik
jadvali”) bo'lib, 1437-yili yaratilgan kitobda ilmi nujumning nazariy
va amaliy masalalari qamrab olingan, o'sha davrdagi eng yuksak
ilmiy jasorat hisoblangan. Olimning ikkinchi asari “Ulusi arba’-yi
Chingiziy” bo'lib, unda XIII— XIV asrlarda M o'g'ul imperiyasi
tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda
bayon etilgan. Kitob 1425-yildan keyin tugallangan.

“ Tarixi arba’ ulus” muqaddima va yetti bobdan iborat. Muqaddi- mada o'rta asrlarda
tarixchilar o'rtasida hukm surgan an’anaga ko'ra, tangri taolo va uning elchisi Muhammad
payg'ambar avlodlari sha’niga aytilgan ham d va n a’t (m aqtovlar), O dam atoning yaratilishi
va islomiyatdan avval o'tgan payg'ambarlar, turklarning afsonaviy ota- bobolari hisoblangan
Yofas ibn Null va uning farzandi Turkxon, shuningdek, turk-mo'g'ul qabilalari va Chingizxon
tarixi bayon etilgan. I bobda Turkxon ibn Yofas va uning Turkiston zaminida podshohlik qilgan
avlodi Abuljaxon, Dibokuyxon, Kuyukxon va boshqalar, tatar- mo'g'ul va turk qavmlari va
ularning podshohlari tarixi bayon etilgan. II bob turk-mo'g'ul xalqlarining afsonaviy onasi
Alangkuva va undan tarqalgan avlod, yani podshohlar Buzunjon qoon, Buqoxon, Dutimenxon,
Qobulxon va boshqalar tarixi bayonini o'z ichiga oladi. Kitobning III bobida Chingizxon tarixi
bayon etilgan. IV bob Ulug' yurt, yani Mo'g'iliston va Shimoliy Xitoyda hukmronlik qilgan
Chingizxon vorislari tarixiga bag'shlanadi. V bob Chingizxonning to'ng'ich o'g'li Jo'jixon
naslidan bo'lgan 33 xonning Dashti qipchoqdagi hukmromligi bayon etilgan. VI bobda
Elxoniylar, ya’ni Eron hamda Ozarbayjonning XIII—XIV asrlardagi tarixidan bahs yuritiladi. VII
bobda Chig'atoy ulusining, Koshg'ar, Yettisuv, Movarounnahr, Shimoliy Afg'oniston hududidagi
XI11—XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan.

Shuni ham aytish kerakki, muallif mazkur ulusda hukmronlik qilgan har bir
hukmdor xon ustida qisqa va alohida-alohida to'xtalib, ularning davrida sodir
bo'lgan voqealardan eng muhimlarini bayon etgan. “Tarixi arba’ ulus” asarining
ayrim qismlari, xususan uning to'rtinchi qismi, ko‘p jihatdan Sharafuddin Ali
Yazdiyning “ M uqaddim ayi Zafarnom a”siga o'xshab ketadi. Lekin, Ulug'bek asari
birm uncha mukammaldir. Bundan tashqari, unda to ‘rt ulus o'rtasidagi siyosiy
munosabatlar, “o'zbek” etnonimining kelib chiqish vaqti xususida ham qimmatli m
a’lumotlarni uchratamiz. Ushbu kitobning faqat qisqartirilgan tahririning to'rt m
o'tabar qo'lyozmasi bizgacha yetib kelgan. Ularning ikkitasi Angliyada, bittasi
Hindistonda va to'rtinchi nusxasi AQShda saqlanmoqda. Mirzo Ulug'bek tarixiy
asarining inglizcha taijimasi 1838-yili Mayls tomonidan Angliyada chop etilgan.
O'zbekcha taijimasi B.Ahmedov, M.Hasaniy va N.Norqulovlar tomonidan bajarilib,
1994-yiIi Toshkentda chop etildi. “Tarixi arba’ ulus” Mdrkaziy Osiyo, O'zbekiston va
Qozog'istonning XIII—XIV asrlardagi tarixini, ayniqsa Chig'atoy ulusi tarixini
o'rganishda muhim manbalardan biri vazifasini o'tashi mumkin.

E
’ ti
b
o
r
i n
g
i z
u
c
h
u
n

r
a
x
m
a
t
!

“ To’rt ulus tarixi” asari

«Ulusi arba’-yi Chingiziy» “ Ulusi arba’-yi Chingiziy” (“Chingiziylar to'rt ulusi” (tarixi) yoki “Tarixi arba’ ulus” (“To'rt ulus tarixi”) nomli asar asosiy mualliflaridan biri, uning yaratilish tashabbuskori XV asrda o'tgan buyuk olim, yirik davlat arbobi, Shohruh Mirzoning o'g'li Muhammad Tarag'ay Mirzo Ulug'bekdir. U 1394-yil 22-martda Amir Temurning I roq va Ozarbayjonga qilgan navbatdagi besh yillik harbiy yurishi vaqtida Sultoniya shahrida, Eron Ozarbayjonida tug'ilgan. Amir Tem ur saroyida hukm surgan an’anaga ko'ra, shahzoda Sohibqironning katta xotini Saroymulk xonim — Bibi xonimning tarbiyasiga topshiriladi. Oradan bir yii chamasi vaqt o'tgach, 1395-yili A mirTemur Saroymulk xonim va nabirasini Shohruhga qo'shib Samarqandga jo'natadi.

1398-yili Ulug'bekka mashhur qissaxon, shoir va olim, shayx Orif Ozariy (1382—1462) muallim etib tayinlandi va u dastlabki asosiy ta’limni ana shu ajoyib insondan oldi. Shahzoda Amir Temurning bir qator harbiy harakatlarida, 1399— 1404-yillari Turkiya va Surivaga qarshi o'tkazilgan yurishda, 1404— 1405-yili Xitoyga qarshi uyushtirilayotgan yurishda qatnashdi. nabirasi Xalil Sulton zo‘rlik bilan egallab oldi. Bu vaqtda Ulug‘bek otasi Shohruh xizmatida bo'ldi. 1409-yili Xalil Sulton o'z amirlari tomonidan asir olingach, Shohruh Xurosondan M ovarunnahrga kelib, Mirzo Ulug'bekni M ovarounnahr va Turkiston hokimi etib tayinladi. U 1449- yilning 25-oktabrigacha bu mamlakatni boshqardi. Mirzo Ulug'bek yirik davlat arbobi, sarkarda edi. Lekin, u buyuk olim va ilm-fan ham da madaniyat homiysi sifatida tengi yo'q edi. Sam arqand uning davrida Sharqning yirik ilm -fan va m adaniyat markazlaridan biriga aylandi.

O'xshashlar

”Tarixi Muqumxoniy” asari

Ko’phadlar ustida to’rt arifmetik amallarni yechish

Beruniyning Saydana asari

“O’G’UZNOMA” ASARI TAHLILI

Dekameron asari tahlili